با توجه به موارد کاربرد اصطلاح((نظام)) درمتون گوناگون، می‌توان گزاره‌های زیررا به عنوان اقسام ومراتب مفهوم اصطلاحی نظام بر شمرد. هریک ازاین مفاهیم بر اساس موردکاربردآن معنی پیدا کرده و تشخص می‌یابد، هرچند دراکثر مواقع پس از واژه نظام، مضاف الیهی قرارمی گیردکه مفهوم خاص ومورد نظررابیان می‌کند؛ مثل وقتی که گفته می‌شود((نظام الخلق)) یعنی نظام به مفهوم نخست که در زیربدان اشاره خواهدشد.
گفتنی است درذکر مواردزیر، اصل ترتیب وسلسله مراتب رعایت شده است؛ بدین معنی که بین این مفاهیم رابطه طولی از بالا به پایین به نحو ابتنایی، وجوددارد؛ یعنی وجود و حفظ هریک ازنظام‌های مذکوردرهر مرتبه، مبتنی بر وجود وحفظ نظام‌های پایین تر است؛ به گونه ای که هرگاه هریک از این نظام‌ها دچار اختلال شود، نظام یا نظام‌های بالادست آن نیز با اختلال مواجه خواهدشد.

1. 1. نظام به معنی((سامان داشتن زندگی ومعیشت مردم))

این مفهوم عام ترین وپرکاربردترین مفهوم نظام بوده ومنظور ازآن این گونه بیان شده است:
حفظ نظامات داخلیه مملکت وتربیت نوع اهالی ورسانیدن هرذی حقی به حق خودومنع از تعدی وتطاول آحادملت، بعضهم علی بعض الی غیر ذلک از وظایف نوعیه راجعه به مصالح داخلیه مملکت وملت. (نایینی محمدحسین ، ۱۳۲۷ق،تنبیه الامه وتنزیه المله ،ص۴۰)
درادبیات امروزی نظام به این مفهوم این گونه تعریف شده است که:
نظام، آراستگی درونی جامعه و نهادهای آن از هرج ومرج است که ایجاد ارتباط معقول و منطقی را میان ساختارهای حکومت مد نظر داردو محیط جامعه را برای اجرای احکام الهی آماده می‌کندو نقطه ثقل آن، سامان دهی نظام معیشت جامعه است. (شریعتی علی ، ۱۳۵۵،شناخت ادیان ،ص۲۵۲)

بدیهی است، کمال و سعادت انسان‌ها، که همان قرب ومنزلت نزدخداوند است، به عنوان برترین ومهم ترین هدف جوامع انسانی دانسته شده است. (طباطبایی محمدحسین ، ۱۳۸۵،المیزان ،ص۱۵۴) واین مهم زمانی دست یافتنی خواهد بود که زندگی مردم آرامش و سامان داشته و هرچیزی درجای خود قرار گرفته باشد. (طباطبایی محمدحسین ، ۱۳۸۵،المیزان ،ص۱۵۴)
چه آنکه هرج ومرج واختلال نظام زندگی، افرادرا ازتوجه به امر مبدأ و معاد بازداشته و به حل وفصل اختلال‌های پیش آمده وا می‌دارد. به همین خاطر است که فقها آنچه را نظام معیشت جامعه بدان نیاز دارد، واجب کفایی یا عینی، قلمدادکرده وقسم مستقلی از اقسام واجبات تحت عنوان((واجبات نظامیه)) تأسیس نموده اند.
ملاحظه و بررسی موارد کاربرد این اصطلاح درکلمات فقها آشکار می‌سازد، هرگاه اصلاح نظام، به طور مطلق و بدون هرگونه قیدی به کار رود، منظوراین مفهوم است و آن را به دهن متبادر می کند. مگر آنکه در بابی خاص به کار رفته باشد که منظورنظام خاص مربوط به همان باب فقهی است؛ هرچند درمواردی نیزممکن است همین مفهوم عام مورد نظر باشد.

2. 2. نظام به معنی((کیان کشور اسلامی ومسلمانان))

کاربرد این مفهوم غالباً درمباحث مربوط به جهاد ودفاع از کشور اسلامی به چشم می‌خوردکه گاهی ازکیان و حدود و ثغورکشور اسلامی، درمتون اسلامی به((حفظ بیضه اسلام))تعبیر می‌شود. (نایینی محمدحسین ، ۱۳۲۷ق،تنبیه الامه وتنزیه المله ،ص۳۹)
درحقیقت دشمنان اسلام و مسلمانان هرگاه در صدداز بین بردن اصل اسلام باشند از داخل و خارج بلاد اسلامی پرچم جنگ با حکومت اسلامی را برافراشته و به مرزهای سرزمین اسلامی حمله کرده یا دردرون مرزها علیه امام مسلمین سرکشی و طغیان می‌کنندو درمقام براندازی نظام حاکم برمی آیند.
در این صورت است که جهاد برمردم واجب می‌شود.صاحب جواهر در این زمینه می‌گوید:
بدون تردیددر این حالت، حتی درکنار حاکم جائر، جهاد واجب است؛ لکن به قصد دفاع ازکیان اسلام نه کمک به سلطان جور. (نجفی محمدحسن ، ۱۹۸۱م،جواهر الکلام ،ص۴۷ )
امام خمینی (ره)نیزدراین زمینه می‌گویند:
اگر سرزمین‌های مسلمانان یا مرزهای کشورآنان مورد هجوم دشمن قرارگیرد به طوری که ایجاد خطربرای بیضه اسلام و اجتماع مسلمانان نماید، برآن‌ها واجب است به هر وسیله ممکنی اعم ازبذل مال وجان، از آن دفاع کنند. (خمینی سیدروح الله ، ۱۳۷۹ش،تحریرالوسیله ،مسئله ۱)
ایشان در ادامه چنین جهاد دفاعی را مشروط به حضور و اذن امام یا نایب خاص یا عام او ندانسته ودفاع را بر همه مکلفان با هروسیله ای بدون هیچ قید و شرطی واجب می‌شمارند. (خمینی سیدروح الله ، ۱۳۷۹ش،تحریرالوسیله ،مسئله ۲)
میرزای نایینی((تحفظ از مداخله وتحذراز حیل معموله در این باب وتهیه قوه دفاعیه واستعدادات حربیه وغیر ذلک(که)این معنی را در لسان متشرعین، ((حفظ بیضه اسلام))وسایر ملل((حفظ وطنش خوانند))، را ازوظایف اصولی سلطنت اسلامی وامامت درجهت حفظ نظام عالم وحفظ شرف وقومیت هرقومی می‌داند. (نایینی محمدحسین ، ۱۳۲۷ق،تنبیه الامه وتنزیه المله ،ص۳۹-۴۰)

3. 3. نظام به معنی((حکومت یا رژیم سیاسی موجود))

گاهی کلمه ((حکومت)) به معنی نظام سیاسی به کار می‌رود. همچنان که گاهی((دولت)) نیز درمعنای نظام سیاسی به کار رفته است. (ویلفریدروریش،۱۹۲۳م،ص۲۳)
به طورکلی، واژه حکومت سه معنی مختلف را به ذهن متبادر می‌کند:۱. عمل حکومت ورهبری.۲. رژیم سیاسی.۳.ارگان‌هایی که عملاً حکومت را دریک دولت وکشور برعهده دارند؛ به ویژه ارگان‌هایی که قوه اجرایی را اعمال می‌کنند. این معنی سوم، که در زبان فارسی ازواژه((دولت)) نیز استفاده می‌شود، بیشتراز سایرمعانی در اذهان رایج است. (قاضی طباطبایی محمدعلی ،۱۳۶۹ق،ص۳۱۵)
درفرهنگ لالاند، حکومت یعنی مجموعه ارگان‌هایی که به واسطه آنان، حاکم به اقتدارمی پردازد.پس نادرست است که این واژه را فقط مخصوص قوه مجریه یا کابینه وزرااطلاق کنیم.
به عبارت دیگر حکومت عبارت است از ابزار اجرای حاکمیت،شامل قوای مختلف مقننه، مجریه وقضائیه ودستگاه‌های مستقل دولت یا وابسته به دولت که اجرای یکی از شئون حاکمیت رابرعهده دارند.
سوالی که دراین جا مطرح می‌شوداین است که، آیا حکومت یا همان رژیم سیاسی(قاضی طباطبایی محمدعلی ،۱۳۶۹ق،ص۳۱۶) به معنی نظام سیاسی است تا موضوع سخن ما قراربگیردیا خیر؟
به نظر می‌رسد،دانش واژه‌های (( رژیم ورژیم سیاسی)) با دانش واژه‌های ((نظام ونظام سیاسی)) مترداف است. (ابوالحمدعبدالحمید،۱۳۴۹،ص۱۹۶)

4. 4. نظام به معنی((هریک ازخرده نظام‌های سیاسی،اقتصادی،فرهنگی واجتماعی))

ازدیدگاه جامعه شناسان، تشکیل نظام به مفهوم کلان آن، که اصطلاحاً درجامعه شناسی به آن،((جامعه کل))، گفته می‌شود، بدین صورت است که در سطح خرددو عنصر(( فرد)) و(( تعامل)) بایک دیگر ترکیب می‌شوند و عنصر ((ما)) (جامعه خرد) به وجود می‌آید و همینطور((ماها))ی دیگر تا اینکه جامعه کلان یا جامعه کل تشکیل می‌شودو نظم فراگیرایجادمی کند و درسطح خرد با وجود گروه‌های کوچک یا خرد یا ((ماهای)) متعدد، نظم یا نظام عام یا کلان تشکیل می‌شود که دربردارنده نظم‌های متعدد در سطح خرداست. (چلپی مسعود ،۱۳۸۱،جامعه شناسی نظم،ص۲۲)
اصولاً((نظم اجتماعی دارای چهار بعد، شامل ابعاد اقتصادی،سیاسی،اجتماعی وفرهنگی است.دو بعداولی وجوه سخت واثباتی نظم کلان ررا تشکیل می‌دهندودو بعدآخری وجوه نرم واظهاری آن هستند)) . (چلپی مسعود ،۱۳۸۱،جامعه شناسی نظم،ص۲۲)
تالکت پارسونز جامعه شناس- نیز چهار ساختار یا خرده نظام را برای هر جامعه ای قائل است که عبارتنداز: ساختار اقتصاد یا همان خرده نظامی که از طریق کار، تولید و تخصیص مشاغل، کارکرد تطبیق با محیط را انجام می‌دهد. ساختار دیگر، ساختارسیاست یا نظام سیاسی است که ازطریق انتقال هنجارها و ارزش‌های فرهنگی به کنش گران، کارکردسکون یا نگه داشت الگورا انجام می‌دهد؛ وسرانجام خرده نظام عرف اجتماعی که با هماهنگ سازی عناصر گوناگون اجتماعی از طریق تنظیم و اجرای قواعد و قوانین اجتماعی،کارکرد اجتماعی را انجام می‌دهد. (تالکت پارسونز،۱۹۷۹م،ریترز،ص۱۸۳)
۱-۷-۷-۴- مفهوم نظام اسلامی
نظام اسلامی یا «دین)) که ازآن به ((نظام المله)) نیز یاد شده است. همچنان که در بعضی روایات به صراحت از((اطاعت از اهل البیت (ع))) به عنوان عامل حفظ نظام الملّه، نام برده شده است.مانند این فقره از خطبه حضرت زهرا(س)که درموردفدک ایراد فرموده اند:
فرض الله…طاعَتِنا نِظاماً لِلمِله؛همانا خداوند اطاعت ازما {اهل بیت}را برای{حفظ} نظام ملت،واجب گردانیده است . (بحارالانوار،ج۲۸، ص۱۸۵)
بدیهی است واژه ((مله)) درفرهنگ لغت به معانی مختلفی به کاررفته است؛ اما وجه غالب استعمال آن درمتون دینی به معنی «دین)) و «شریعت))است.
البته درروایتی دیگری از((امامت)) به عنوان حافظ امت، و از«اطاعت از امام)) به عنوان تعظیم امامت، یاد شده است.
از تقارن این دو روایت می‌توان این گونه استنباط نمودکه نظام دین با نظام گروه مردمان برابری می‌کند؛یعنی همان طورکه حفظ نظام دین لازم وواجب است حفظ نظام زندگی اجتماعی مردم نیزواجب است؛چرا که بدون حفظ نظام زندگی اجتماعی،نظام دین نیز سامان نخواهد داشت.این روایت از امام علی (ع)است که می‌فرمایند:
والامامه نظاماً للامه والطاعه تعظیماً للامامه؛وامامت موجب نظام گروه مردم است واطاعت موجب گرامی داشت امامت است. (نهج البلاغه،خطبه ۳۴،ص۱۱۴)
ابن ابی الحدید،در شرح این فقره می‌گوید:
امامت به عنوان نظام امَت، فرض شده است چون، هرج و مرج و ظلم و ستم و دشمنی و سرقت ازمردم، صرفاً با امتناع آن‌ها از اعمال قبیح و وعده آخرت مرتفع نخواهد شد؛ مگر آنکه سلطانی قوی و قاهر وجود داشته باشد تا مصالح آن‌ها را تنظیم و دست ظالم را کوتاه و دست ناتوان را بگیرد؛ و طاعت تعظیم امامت شمرده شده است، چون امر امامت تمام نمی شود مگر به فرمان پذیری مردم؛ در غیر این صورت اگر مردم ازامر امامشان سرپیچی نمایند، از امامت و ریاست او بهره ای نخواهند برد.اما مراد از نظام دین یا نظام ملت در اینجا چیست؟ به گفته بعضی از فقها مراد ازنظام اسلام دراینجا عبارت است از:
آنچه که پیامبر اسلام برای بشر آورده است شامل عقاید، اخلاق و احکام عملیه. (منتظری حسینعلی ،۱۴۰۹ق،دراسات فی ولایه الفقیه وفقه الدوله الاسلامیه ،چ۲ )
به عقیده یکی دیگر از محققان:منظور ازنظام اسلامی، سازمان دین، موجودیت و استقرار حاکمیت آن می‌باشدکه معمولاً به بیضه اسلام تعبیر می‌شود.

صورت رنگ پریده عباس در زمینه پر ابر آسمان همچون عرش، ملکوتی به نظر می رسد.
۲- موسیقی؛ همانطوری که گفته شد یکی از کاربردهای مهم موسیقی در فیلم این است که از آن عمدتاً برای آگاهی مخاطب از پاسخ های عاطفی مناسب و یا برای تقویت واکنش های عاطفی مخاطب به کار می­رود. در این فیلم موسیقی بیشتر در تشدید حس همدلی مخاطبان با قهرمانان فیلم عمل می کند. موسیقی فیلم آژانس شیشه­اییبی شک یکی از تأثیرگذارترین موسیقی های فیلم های حاتمی کیا همچون از کرخه تا راین و نیز بوی پیراهن یوسف است. در این فیلم بشدت در سکانس هایی از فیلم موسیقی بر روی مخاطب تاثیر گذار است تاثیر موسیقی حتی در نماهایی بیشتر از تصویر است. سکانسی که حاج کاظم با همسرش فاطمه در قالب یک نامه حرف می زند یا در صحنه ایی که کاظم با پسرش از پشت میله های آژانس صحبت می­ کند.

نورپردازی
همانطور که مطرح شد از نورپردازی نه تنها برای ایجاد حس نسبت به زمان و مکان استفاده می شود بلکه نورپردازی در القای خلق و خوی بازیگران نیز بسیار مؤثر عمل می کند. در این راستا در فیلم در نماهای زیادی کاراکترهای اصلی، یعنی حاج کاظم در بیشتر نماها در نورپردازی مایه روشن نمایش داده می شوند که به طور ضمنی انتقال دهنده احساس خوشبختی و رضایت به مخاطبان می باشد، سکانسی که صدای اذان صبح به گوش می رسد و تصویر دستنوشته های حاج کاظم خطاب به همسرش فاطمه را نمایش می دهد که به فاطمه وصیت می کند و حلالیت می طلبد و از دغدغه هایش سخن می گوید، چهره حاج کاظم در یک نمای متوسط همراه با نورپردازی مایه روشن و نورپردازی پرتضاد نشان داده می شود که حاکی از رضایت و نوعی نمای دراماتیک است در سکانس پایانی نورپردازی فیلم حائز اهمیت است. عباس در سکانس پایانی فیلم در یک نمای متوسط از نورپردازی مایه روشن استفاده شده است. در برخی از سکانس های داخل آژانس هنگام مشاجره حاج کاظم با مسافران از نورپردازی کم تضاد که حاکی ازواقع گرایی است استفاده شده. در سکانس مشاجره کاظم با سلحشور نیز از نورپردازی مایه تیره که حاکی از حزن، یأس و ناامیدی است استفاده شده است.
دوربین
در القای معنای مورد نظر کارگردان، دو دسته از امکانات و کاربردهای دوربین نقش اصلی را بازی می کنند که عبارتند از نماهای دوربین و زاویه دوربین. در این قسمت از تحلیل به نحوه کاربرد این دو مقوله در فیلم پرداخته می شود.
نماهای دوربین؛ از نماهای دوربین که به عبارت دیگر همان استفاده از فاصله دوربین است برای برگرداندن نظر همدلانه بینندگان از شخصیت های تبهکار به شخصیت های قهرمان فیلم استفاده می‏شود. در این راستا معمولاً برای ایجاد ارتباط راحت و دوستانه بیننده با شخصیتهای قهرمان فیلم فاصله دوربین از نمای متوسط تا نمای نزدیک تنظیم می شود اما شخصیت های تبهکار در نمای خیلی نزدیک، دور یا خیلی دور نشان داده می‏شوند.
در «آژانس شیشه ­ای» این تکنیک به نفع کاراکترهای قهرمان حاج کاظم و عباس به کار گرفته شده است به طوری که آنها بیشتر در نماهای متوسط و یا نزدیک به تصویر کشیده شده و در هیچ نمای بسیار نزدیک به تصویرکشیده نشده و در تعداد نماهای بسیار اندکی در نماهای دور ظاهر شده اند.
نمای نزدیک
نمای نزدیک
نمای متوسط
نمای دور
زاویه دوربین؛زاویه دوربین از حیث انتقال ارزش­های زیباشناختی و روان­شناختی از اهمیت بالایی برخوردار است. همانطوری که در فصل سوم گفته شد سه حالت اصلی برای زاویه دوربین وجود دارد که از طریق این سه حالت معناهای ضمنی خاص انتقال داده می شود، که این سه حالت عبارتند از: زاویه سرازیر، زاویه هم سطح چشم، و زاویه سربالا.
در سکانس انتقال عباس و حاج کاظم با بالگرد توسط احمد به فرودگاه جهت انتقال به لندن، پس از برخاستن بالگرد از زمین سلحشور در یک زاویه سرازیر نشان داده می شود که به مخاطب احساس اینکه از سوژه قوی تر است می دهد. استفاده از این زاویه دوربین باعث شده که سوژه کوچک بی اهمیت و شکننده به نظر برسد.
در تصویر زیر در این نما مشاهده می شود که زاویه دوربین سربالا است. در این زاویه سوژه بر فراز بیننده حضوری توأم با هیبت دارد و به همین علت سوژه مورد نظر قدرتمند و مسلط می­نماید. که از این زاویه برای انتقال اهمیت قدرت و سلطه به سوژه استفاده شده است.
الف-۳) سطح سوم: رمزگان ایدئولوژیک
همانطوری که در فصل قبل توضیح داده شد، مهمترین کاربرد رمزهای ایدئولوژیک این است که عناصر دو سطح قبل، یعنی رمزگان اجتماعی و رمزگان فنی، را در مقوله‏های «انسجام» و «مقبولیت اجتماعی» قرار می‏دهند. این کار از طریق رمزگان ایدئولوژیکی که در فیلم کار گذاشته شده ­اند انجام می­گیرد. بنابراین ما در این قسمت از تحلیل می بایستی در جستجوی آن دسته از رمزگان ایدئولوژیک باشیم که رمزگان دیگر، یعنی رمزگان اجتماعی و رمزگان فنی را پوشش داده و طبیعی جلوه می دهند. اما نباید فراموش کرد که هرگونه تحلیل فیلمهمچنین باید کمتر به راهبردهای متن برای مرجح نمایاندن برخی معانی و یا تحدید حوزه معانی، و بیشتر به آن شکافها و منافذی معطوف باشد که امکان مطرح­شدن معانی نامرجح را فراهم می‏آورند، معانیی که از تجربیات اجتماعی خوانندگان سرچشمه می‏گیرند.
در فیلم آژانس شیشه­ایی حاج کاظم قهرمان اصلی فیلم حاتمی کیا وقتی همه راه ها رابراینجات همسنگر سابقش عباس بسته می بیند عصیان می کند و با قانون در می افتد. عباس دراین فیلم نمادی از آرمان های حاج کاظم هستند که او آنها را درخطر از دست رفتن میبیند او وقتی خطر از دست رفتن آرمان هایش را می بیند دست به اسلحه می برد و افرادداخل آژانس را به گروگان می گیرد.
فیلم آژانس شیشه ای، راوی سه گروه از رزمندگان است که در جنگحضور داشته اند: عباس با ترکشی در گردن، نماینده­ی رزمندگان عزلت نشین و غنیمتنابرده ازجنگ است که پیش از جنگ با تراکتور روی زمین های پدری کشاورزی می کرده استو احمد، با کت وشلوار رسمی و بی سیم به دست، سلحشور که پس از جنگ در قسمت شغل هایحساس و امنیتی منصوب شده اند و سر آخر نیز اصغر است، ناسازگار و غنیمت نابرده، کهرهبری یکی از گروه های موتورسوار پرخاشگر و تندرو را بر عهده دارد. اگر از آژانسشیشه­ای به بعد به فیلم های حاتمی کیا نگاه کنیم متوجه می­شویم که شخصیت های اصلیفیلم های او را افرادی تشکیل می دهند که در ظاهر خلافکار و قانون شکن هستند اما نگاه جانبدارانه وبه ظاهریکسویه حاتمی کیا به آنان به خاطر تلاش او در درک ریشه هاوعلتهای کنش آدم­هایی است که در شرایط نامعمول (و شاید جبری) مجبور به انجام رفتارینامتعارف شده اند در این فیلم حاج کاظم ارزشهای انقلابی وانسانی خود رابا واقعیتهای موجود در تعارض جدی می بیند اواگرچه در ظاهر اقدام به گروگان­گیری می کند. ولیچون به بند کشیدن دیگران در تضاد با آرمان­هایش است او اسم گروگان­هایش را شاهد می­ گذارد.
سکانس های پایانی فیلم به سبب غلبه تصویر و دارا بودن پیام اصلی فیلم، برای تحلیل انتخاب شده ­اند. آنجا که همسر عباس پس از با خبر شدن از غوغایی که برپا شده برای منصرف کردن عباس به محل می ­آید و پیغام فاطمه، همسر حاج کاظم، را نیز با خود می آورد. در نماهای درشتی از نرگس، حضور پر رنگ میله های کرکره ای که نرگس از پشت آنها صحبت می کند، نماد جدایی این دو دیدگاه و عدم درک نرگس از این عمل است. همچنین، اگر چه حاجی و همراهان گویی در آژانس زندانی شده اند، ولی نرگس در بیرون آژانس از پشت میله ها نمایش داده می شود، گویی زندان واقعی آن طرف است.
در این میان، عباس از نرگس می خواهد که پیغام فاطمه همسر حاج کاظم را به او بدهد. نمایی درشت از کیف نرگس آن طرف میله ها دیده می شود که وی زیپ آن را می گشاید، پاکتی را در آورده و در همین نمای درشت از لای میله ها به دست عباس می دهد. حاج کاظم پاکت را گرفته به سمت پیشخوان می رود و آن را می گشاید. یک چفیه درون پاکت است، آن را باز می کند و پلاکش از لای چفیه به زمین می افتد.
پیغام فاطمه که در نماد چفیه و پلاک خلاصه شده این است که تو در جبهه حق در حال جنگی و من نیز همانند سال های گذشته از تو حمایت می کنم. فاطمه در این سکانس با دیده نشدنش نماد همه همسران رزمندگانی است که در پشت جبهه ها با شکیبایی ایستادند و زمینه آسایش فکری همسرانشان را برای حماسه آفرینی های زمان جنگ فراهم کردند. همسرانی که خود دیده نشدند اما تاثیر عملشان غیر قابل انکار است. فاطمه به همراه آن پاکت از لای میله های در آژانس وارد شد و به حاج کاظم پیوست. فیلم این همسویی و همفکری فاطمه با قهرمان داستان را با نمادهای فوق به تصویر کشیده است.
پس از اطمینان قلبی حاج کاظم تحت تاثیر پیغام فاطمه، که در سکانسی سوررئالیستی، که مرز زمان و مکان در آن نامعلوم است، دست نوشته های حاج کاظم را می بینیم که روی زمین پراکنده شده و به همراه صدای اذان، صدای او را می شنویم که گویی در حال وصیت کردن است. در نمای بعد او را دو زانو نشسته می بینیم که به حرفهایش ادامه می دهد. در این نما ابتدا وضوح تصویر کم می شود، سپس دوباره واضح می­ شود و ما او را در حال ادامه صحبت، گویی همزمان با خودش،‌با خدای خودش و با فاطمه می بینیم. در این نمای طولانی که حاجی با گفتن تشهد و سپس اعلام اینکه هیچ شکایتی از کسانی که تا لحظاتی دیگر وی را تیر باران خواهند کرد ندارد، به توضیح فلسفه عمل خود می ­پردازد.
نقش نمادین نور و بازی آن در این نما بسیار حساس است. در حین اوج گرفتن صحبت حاجی نور روی صورت او دایم در حال بیشتر شدن است، به شکلی که در اواخر صحبت تصویر وی تبدیل به شبحی از نور سفید می شود که دیگر اجزای آن قابل تشخیص نیست. سقف آژانس در این نما با بهره گرفتن از وضوح ملایم تبدیل به آسمانی آبی و ابری می شود که فضایی کاملاً سورالیستی را شکل می دهد. در پایان این نما و در نمای معمولی دوباره به آژانس بر می گردیم و حاجی را می بینیم که به سجده می رود. اینجاست که متوجه می شویم او در حال نماز بوده است. نمازی که معراج مومن است. پس از دریافت پیغام فاطمه و بازگشت حاجی از معراج، همانند سعید از کرخه تا راین در ادامه راهش استوارتر شده و به حقانیت آن ایمان می آورد.
در سکانس تاثیر گذار دیگری که پس از مذاکرات و پذیرش درخواست حاج کاظم از سوی مأمور پلیس مسئول پی گیری و تمام کردن این جریان به نمایش در می ­آید، حاج کاظم در حالی که عباس را روی دوش خود حمل می کند به منظور سوار شدن در ماشینی که قرار است آنها را به باند فرودگاه برای سوار شدن بر هواپیما هدایت کند، از آژانس بیرون می آید. تعلیق فیلم در اینجا شکل می گیرد. حاج کاظم با سوءظن به اطراف نگاه می کند. صدای منظم و اضطراب آوری شنیده می شود که در نمای بعد، از زاویه دید حاج کاظم، با تصویر ماشینی که در حال خط کشی خیابان است گره می خورد. کارگران در دو طرف ماشین زرد رنگ، با لباس های کار زرد رنگ در حرکت اند. حاج کاظم با نگاهی به ماشین سیاه رنگی که با درهای باز انتظار آنها را می‌کشد، سرانجام بر تردیدهای خود غلبه کرده و پای در خیابان می‌گذارد. حرکت او که همچنان عباس را بر دوش دارد از روی خط های چهار طرفه محل عبور عابر پیاده که هنوز خشک نشده است، باعث به هم ریخته شدن نظم این خطوط می شود و همچنین، با آغشته به رنگ شدن کفش های حاجی در ادامه حرکت جای پای سفید او روی آسفالت سیاه خیابان خودنمایی می کند. در این نما نیز به صورتی کاملاً نمادین زیر پا گذاشتن نظم رایج در جامعه توسط حاج کاظم به تصویر کشیده می شود.
در این فیلم، قهرمان در برابر جامعه ای می ایستد که زمانی با ارزش های آن احساس یگانگی می کرد و برایش جنگیده بود. اما این جامعه تغییر کرده و ارزش های مادی در حال جایگزینی ارزش­های معنوی است، اما قهرمان همان است که بود. پس او باز هم برای ارزش های معنوی گذشته می جنگد اما نه برای جامعه مادی. فیلم این گروگان گیری را به روشنی با همان جنگ ارزشی قبلی همانند سازی کرده و با این کار به آن قداست می بخشد. نمادهای فراوانی در سکانس هایی که توضیح داده شدند به مقایسه شرایط فعلی با شرایط جنگی گذشته می پردازند.
اسلحه، اورکت، موتور، چفیه و پلاک، تصویر بزرگ مناطق کویری که بر دیواره آژانس خودنمایی می­ کند و تأکید به واسطه نمایش مکرر آن می­ کند یادآور دشت های مناطق جنگی است و بالاخره، آرایش نظامی که ماشین خط کشی خیابان را به تانک و سربازانی که در پناه آن حرکت می کردند شبیه می سازد، همه اینها نشان از این مقایسه ها دارند. پس قهرمان ارزشی حق دارد که در برابر جامعه ای که از آرمان­هایش دور شده بایستد.
قهرمان آژانس شیشه ای در فیلم بعدی حاتمی کیا یعنی روبان قرمز، کسی است که گویی دیگر امید خود را از جامعه بریده است. برای حفظ آرمان ها و ارزش هایش جامعه را ترک کرده و گوشه عزلت می­گزیند. او به مناطق جنگی سابق پناه می برد و در آنجا خود را به خنثی ساختن مین­های باقی مانده از جنگ مشغول می کند. او با حنثی کردن مین ها در حقیقت وسوسه زندگی را در خود خنثی می کند. وسوسه ای که یکبار در برج مینو او را از ارزش ها و آرمان هایش دور کرده بود.
ب- سطح دوم تحلیل: تحلیل روایت
ب-۱) تحلیل ساختار روایی
پرده ابتدایی
پرده نهایی
پرده میانی
نرفتن عباس و در گرفتن مکالمات و مشاجرات میان تیپ‌های مختلف؛ بی فایده بودن تلاش‌ها برای ختم غائله از طریق گفتگو
تلاش برای یافتن درمان عباس؛ تلاش برای اعزام او به لندن؛ مجبور شدن کاظم به گروگان گیری در آژانس
ادامه گروگان گیری تا دست یابی به هدف؛ پرواز به سمت لندن و شهادت عباس
در این اثر، می‌توان به صورت خلاصه سیر سه پردۀ نمایشی سکانس‌های فیلم را به ترتیب زیر توضیح داد: در پردۀ ابتدایی، کاظم (یکی از فرماندهان عملیات خیبر در دوران جنگ)، به طور ناگهانی عباس (آر.پی.جی زن گردانش در جبهه) را چهار روز مانده به سال نو، در خیابان‌های تهران می‌بیند. عباس به اصرار همسرش برای مداوا به تهران آمده است. ترکشی که سال ۱۳۶۵ در عملیات کربلای ۵ به گردن عباس اصابت کرده در حال حاضر به شاهرگ او نزدیک شده و لختۀ خونی ایجاد کرده است که در اثر آن به صورت موقتی ارتباط خونی یکی از رگ‌ها با مغز قطع و دست و پای عباس لمس و سست می‌شود. کاظم پی گیری کارهای عباس را به عهده می‌گیرد. یکی از همرزمان مشترک آن‌ها به نام دکتر بهمن، عباس را برای معاینه نزد پزشک متخصص می‌برد. پزشک به عباس توصیه می‌کند که برای عمل کردن سه چهار روز فرصت دارد. وی به دلیل امکانات اندک جراحان ایرانی، لندن را پیشنهاد می‌دهد. کاظم به همراه عباس و همسرش به بنیاد جانبازان مراجعه می‌کنند. پس از آنکه با برخورد سرد و جواب‌های سربالای ایشان مواجه می‌شوند، به پیشنهاد یکی از جانبازان تصمیم می‌گیرند رأساً برای عزیمت به انگلیس اقدام کنند. کاظم مسؤلیت تهیۀ بلیط و پول را بر عهده دارد. کاظم برای تهیۀ پول مجبور می‌شود ماشین خود را که منبع درآمدش است، بفروشد تا بتواند هزینۀ سفر را فراهم کند. سلمان، پسر کاظم مخالف فروختن ماشین برای تأمین خرج مداوای عباس است. او با خریدار ماشین در آژانس هواپیمایی کاکتوس قرار می‌گذارد. کاظم پس از آنکه در آژانس از پیدا کردن خریدار ماشین ناامید می‌شود، سعی می‌کند با رئیس آژانس صحبت کند تا او راضی شود که تا بعد از ظهر به آن‌ها مهلت بدهد. رئیس با خواستۀ او مخالفت می‌کند و ارزش‌های مقبول کاظم را به سخره می‌گیرد. در نهایت، کاظم دچار حالتی می‌شود که معمولاً هنگام حمله در عملیات دچارش می‌شده است. ناگهان کاظم با مشت خود محکم به شیشه سکوریت اتاقک رئیس می‌کوبد.
در پردۀ میانی، کاظم با تصاحب اسلحۀ سربازی که برای جلب کردن او فراخوانده شده است، عده­ای را در آژانس به گروگان می‌گیرد. خواستۀ او آن است که همراه عباس با هواپیمای لندن به انگلستان سفر کند. گروگان‌ها نیز در نگاه او حکم شاهد ماجرا را دارند. تلاش نیروهای انتظامی برای صحبت کردن با کاظم شروع می‌شود و هیچ یک به نتیجۀ مورد نظر خود نمی رسد. احمد (از نیروهای آموزشی کاظم در جبهه) به دنبال صحبت کردن با کاظم و ختم کردن غائله است. همکار احمد (سلحشور) به دنبال آن است که کاظم را از پیامدهای عملش در بعد بین المللی و رسانه ای آگاه سازد. تمامی این تلاش‌ها سرانجامی ندارد. اصغر (از نیروهای هم رزم کاظم و عباس) با تعدادی از موتوری‌های بسیجی به کمک آن‌ها آمده است. کاظم قبول نمی کند و این نسخه را صرفاً مربوط به خودش می‌داند. در نهایت، اصغر برای کمک به آن‌ها می‌ماند. گروگان‌ها هر یک به نحوی به دنبال پرداخت بهای آزادی خود هستند. همین امر عباس را به شدت عصبی می‌کند. سلمان با پدرش و همسر عباس با وی مشغول صحبت می‌شوند. تلاش‌های مجدد احمد و سلحشور به نتیجه ای نمی رسد و کاظم در نهایت تا فردا صبح به آن‌ها مهلت می‌دهد که برای اعزامشان به لندن تلاش کنند.
در پردۀ پایانی، پس از تهدیدهای مکرر کاظم، بنزی تشریفاتی جلو در آژانس آماده می‌شود. کاظم و عباس وارد بنز می‌شوند و می‌فهمند که سلحشور سوئیچ ماشین را از راننده گرفته است. در همین حین آژانس تسخیر می‌شود. کاظم که ناامید شده است راهی برای نجات عباس نمی بیند؛ تا اینکه احمد با نمابری از مقامات بلندمرتبۀ نظام همراه با هلیکوپتر جلو ماشین بنز پیاده می‌شود و کاظم و عباس را در عین ناباوری سلحشور با خود می‌برد. پس از آنکه هواپیما به مقصد لندن بلند می‌شود، عباس همراه با احساس تشنگی به شهادت می‌رسد.
در این اثر، سیر روایی و شیوۀ شخصیت پردازی به سویۀ اول یا دوم گرایش دارد. اگرچه قهرمان داستان، در نهایت به هدف خویش برای کمک به همرزمش می‌رسد، هم رزمش در آسمان و در لحظۀ تحویل سال جان می‌سپرد. بنابراین، سیر روایی و شخصیت پردازی، عقیده گرایی را بر عمل گرایی، وظیفه محوری را بر نتیجه محوری، عشق مداری را بر عقل مداری، درون گرایی را بر برون گرایی و گذشته گرایی را بر آینده گرایی ترجیح می‌دهد. اگرچه تجربۀ اساسی که نسل قهرمان داستان و ذهنیت نسلی ایشان را شکل می‌دهد، جنگ است، نسل دیگری نیز به صورت کم رمق در برابر این نسل روایت می‌شود که مایل به سویۀ دوم است و لزوماً در پردۀ سوم و در مرحلۀ گره گشایی دچار تحول نمی شود و همچنان بر ارزش‌ها و تجارب نسلی خویش ملتزم باقی می‌ماند.

۴-۵- تحلیل فیلم «روبان قرمز»

معرفی فیلم
بازیگران: پرویز پرستویی
رضا کیانیان
آزیتا حاجیان
فیلمنامه : ابراهیم حاتمی کیا
تهیه کننده: شرکت وراهنر
سال تولید:۱۳۷۷
خلاصه فیلم:
محبوبه زنی از آوارگان جنگی که سال ها پیش تمام شده است برای آباد کردن خانه و مزرعه پدری خود که به مناطق جنگی تبدیل شده به آنجا بر می­گردد. او در این بازگشت با مردی مواجه می شود با نام داوود که او را از ماندن در آن محل به سبب وجود میدان مین و خطرناک بودن منع می کند. داوود خود در این مکان مشغول پاکسازی مین هاست و هر منطقه ای را که پاکسازی می کند با کشیدن روبان قرمزی به دور آن مشخص می سازد. روبان ها هماند علایم راهنمای کنار جاده، راهی پدید می آورند که فقط عبور از آن امن و بقیه راه ها نا امن است. مرد دیگری با نام جمعه، که افغانی است، در این محل با تعمیر تانک های به جا مانده از جنگ و فروش آنها برای خود درآمد کسب می کند. در جریان فیلم، این هر دو مرد به محبوبه دل می بندند و محبوبه در موقعیتی قرار می گیرد که می ­تواند بین این دو انتخاب به عمل آورد.

۲-مطابق یافته های پژوهش و با توجه به اهمیت نگرش شغلی معلمان، انجام پژوهش هایی در جهت شناخت بیشتر عوامل مؤثر بر نگرش شغلی معلمان ضروری به نظر می رسد.
۳- با توجه به یافته های پژوهش پیشنهاد می شود آموزش های مربوط به نحوه و عملکرد کار باید به سمت اصلاح نگرش معلمان به حرفه تدریس، دانش آموزان و سازمان مدرسه سوق داده شوند.
۴- ریشه یابی و تلاش برای از بین بردن زمینه های موجود نگرش به حرفه تدریس به عنوان حرفه دوم باید بیش از گذشته مورد توجه مدیران و دست اندرکاران قرار گیرد.

۵- لازم است مدیران به عوامل انگیزشی و ابقاء در موقعیت حرفه تدریس توجه داشته باشند و عملاً در صدد تقویت این عوامل برآیند. اگر عوامل انگیزشی و ابقاء در سازمان مدرسه ضعیف باشد، علاقه معلمان به حرفه تدریس کاهش می یابد که از طریق میزان مرخص یهای استعلاجی، تقاضای انتقال به واحدها یا مدارس دیگر، درخواست مرخصی بدون حقوق، درخواست بازنشسته شدن و تقاضای بازخرید خود را نشان خواهد داد.
۶-به نظر می رسد اصلی ترین مشکل در سازمان های موجود عدم نتیجه گیری مثبت از طرحهای قبلی ارگونومی در سازمان می باشد به طوری که وقتی که در سازمان طرح جدیدی برای بهبود فضای کار در نظر گرفته می شود سبب می شود که فضای کار دچار به هم ریختگی شود و شرایط کار را دچار مشکلات فراوان می کند و این موضوع سبب می شود که مشکلات فراوانی در این زمینه بوجود بیاید.
۷-پیشنهاد می شود هر سازمان با توجه به امکانات موجود در برنامه هایی چند ساله با توجه به بودجه و امکانات خود اقدام به تهیه برنامه هایی مدون در جهت بهبود ارگونومی محیط کار خود انجام دهد.
۸-استفاده از متخصصان در زمینه دانش ارگونومی می تواند کمک شایانی به بهتر عملیاتی شدن این دانش در سازمان ها در کشور داشته باشد.
توصیه ها ، رهنمودها والزامات تخصصی ارگونومی به سازمانها ،موسسات ، ادارات و ارگانهای خصوصی ودولتی
رعایت شرایط جوی : از انتقال ارتعاش به بدن کارکنان وکاربران جلو گیری به عمل آید –محیطی عاری از گرد غبار و مواد سمی فراهم گردد - سیستمهای سرمایشی و گرمایشی،تهویه و فن ها و پنجره ها ، جریان هوا ی آذاد و دماو رطوبت مناسب تامین گردد، - تراز صوتی تنظیم شود - محیط کار باید خیلی تاریک یا خیلی روشن و خیره کننده نباشد- تراز صدا در محیط کار مانع ارتباط کلامی نگردد - آلاینده ها کاهش یابد –. توزیع نور در محل کار باید کافی و یکنواخت باشد-سطوح براق از میدان دید کار بر خارج تا از تابش خیره کننده جلوگیری به عمل آید- برای کارهای دقیق و ظریف از تور موضعی استفاده شود- پنجره ها تمیز شوند و کاربران از گرمای شدید و سرمای شدید محافظت گردند – از سیستم تهویه مصنوعی و طبیعی مناسب استفاده گردد- منابع سرما گرما ایزوله و عایق بندی شوند-مواد و عوامل خطر زا کنترل گردند- ارتعاشات مضر کاهش یابد –از آلودگی صوتی جلوگیری بعمل آید–ماشین های پر سر و صدا ایزوله گردند – کا رکنان در برابر مواد شیمیایی وپرتوزا حفاظت شوند .
عوامل روانی اجتماعی :. و نسبت به روش انجام کار و برنامه زمانی آذادی عمل در کار وجود داشته باشد – کارکنان از اختیار عمل ،حمایت کار گروهی ،افراد کافی ،انعطاف پذیری شرایط و روش های کار ، باز خورد شغلی، مشارکت در اطلاعات کار و تصمیم گیری، برقراری ارتباط و تماس اجتماعی، تسهیل ارتباطات آگاهی از کار و اثر بخش بودن عملکرد ، تنوع ،شفافیت وظایف و اهداف ،عدم تعارض رفتاری، اغنای شغلی بالا بر خوردار باشند : باری روانی کار آنها کم باشد_ ارتباط آشکار و سیستم حمایتی اطلاعاتی شفاف در کار و وظایف وجود داشته باشد ، آموزش استمرارداشته باشد ، ارتقاء شغلی و ترقی جایگاه وجود داشته باشد، اعظاء پاداش منصفانه باشد ، در ارتباط با اثر بخش سازمانی تعهد سازمانی داشته باشند - رفاه جسمی ، روانی و اجتماعی وجود داشته باشد- نقش سازمان با نقش افراد در تعارض نباشد - خدمات اجرایی ، پزشکی و پیشگیری در مورد خطرات فراهم شود. –داشتن ارتباط مثبت اجتماعی سنگ بنای شادی و سلامتی است :
طراحی ایستکاه ومحل کار: فضای کار، محل کار با ابعاد بدنی افراد سازگار باشد - استقرار وسایل نشستن وکار مناسب باشد – حالت کاری راحت باشد– وسایل حمایتی و کمکی کافی برای ایمنی در محیط کارفراهم شود - کار با حداقل جابجایی دستی انجام شود : فعالیت های فیزیکی توسط کاربر تعیین و تنظیم شود( مثال حفظ سرعت تنظیم شده ، حرکات تکراری)- کار باید به عمل حرکتی ساده صورت گیرد- برای پرهیز از اشتباهات مکرو کاهش چرخش کاری مکرر کار باید بر اساس تنظیم کاربر باشد نه بر اساس سرعت ماشین که توسط اتوماسیون مشخص شده است- فشار کار از نظر زمانی کم شود. نمایشگر های بصری ( عقربه ها و علائم هشدار دهنده) به آسانی خوانده شوند. کنترل ها( سویچ – دکمه ها – پدال ها – چرخ دنده ها ) به آسانی قابل استفاده باشند.کار کردن با ابزار و وسایل تهیه شده برای کارگران راحت باشد. تدابیر ایمنی برای پیشگیری از حوادث و خطرات اندیشه شود -امکان تنظیم صندلی ها برای کاربر وجود داشته باشد– فضای آزاد کافی در محل کار وجود داشته باشد – صندلی باید دارای پشتی حمایتی و قابل تنظیم باشد – زیر پایی وجود داشته باشد.نشیمنگاه باید دارای تشکچه نرم باشد. ایستگاه کار باید امکان انتخاب وضعیت نشسته یا ایستاده در طول مدت کاری را برای کاربر یا کارمند فراهم کند - کار بر نباید مجبور باشد مدت طولانی زیادی را روی بتون ها یا دیگر سطوح سخت بایستد - کار بر با ابزار لبه تیز نباید ارتباط داشته باشد - از ابزاربه طور صحیح استفاده نمایند- از کار بران اضافه کار نکشید –ایستگاه کار در شیفت کاری برای پرهیز از یکنواختی فراهم کردن تسهیلات رفاهی و تجهیزات لازم تغییریابد –مسیر باید هموار بوده و لغزنده نباشد- از ابزار میکانیکی و وسایل چرخ دار و غلتک برای جا بجایی و پایین و بالا آوردن و مواد سنگین استفاده گردد –مسیر راهرو ها و مسیر تردد عریض گردد –از خم شدن و چرخیدن موقع حمل بار پرهیز گردد
رعایت ایمنی واستفاده صحیح از ابزار: راه خروج اضطراری ، تهیه ابزار و وسایل ایمنی و اطفاء حریق ،ابزار ضد عایق و برق گرفتگی و سوختگی و ابزار کنترل اضطراری پیش بینی گردد- کار بر با نمادها ، و راهنماها و رنگها ، بر چسب ها، علایم هشدار دهنده آشنا گردد - ماشین های ایمنی خریداری گردد وزن بدن روی دو پا تقسیم گردد - ابزار و وسایل پر استفاده در دسترس قرار گیرند- فضای کافی ، تنظیم ارتفاع کار ،آموزش های به روز برای کاربران کامپیوتر ، تهیه وسایل ایمنی فردی و جمعی به منظور حفاظت چشم از پرتوگیری بیش از حد در هنگام کار با کامپیوتر رعایت گردد، ضمنا از فیلترهای مخصوص بر روی صفحه کامپیوتر استفاده گردد تاچشم آسیب نبیند- ا از وسایل ایمنی از قبیل کلاه ایمنی ،کفش ایمنی،محافظ گوش، عینک ایمنی، لباس ضد حریق ستفاده گردد–جعبه کمکهای اولیه وآموزش چگونگی استفاده از آن پیش بینی گردد.
تسهیلات رفاهی : فراهم کردن تسهیلات بهداشتی و مواد آشامیدنی نوشیدنی و محل استراحت – فراهم کردن جا برای آموزش و تجمع کارکنان – فراهم کردن تسهیلات ورزشی و تفریحی و رفاهی – ورزش، در بهتر کردن خلق و خوی افراد نقش بسزایی دارد .بعضی معتقدند پیاده روی ،شنا ودوچرخه سواری پادتن استرس میباشد.
رعایت بهداشت واستراحت ، خواب ، خوراک ،ورزش ،کنترل عوامل استرسزا: کارکنان از خوردن غذای پر حجم خود داری کنند –روز را با صبحانه مقوی شروع کنند،ورزش وتمرین روزانه باعث ارتقای هوشیاری ورفع خستگی ذهن وبدن میشود-آنهایی که خواب آلودند با دیگران تلخی میکنند وازهمه کس وهمه چیز شکایت میکنند-.خشم خود راکنترل ومهار کنید – خوشرو و شاد باشید.
۵-۴٫پیشنهادات برای تحقیقات آتی
این تحقیق درمقطع دبیرستانهای دولتی شهرشیرازانجام گرفت پیشنهاد میگردد درمقطع مدارس راهنمایی وابتدایی ومدارس غیره دولتی سایراستانهاصورت گیرد.
استفاده از پرسش نامه های محقق ساخته جهت بدست آوردن نتایجی با واقعیت های جامعه
استفاده از سازمان های متفاوت جهت بدست آوردن جواب های دقیق در این زمینه
استفاده از مدل های خاص جهت بدست آوردن نتایج مشخص تر در این رابطه
استفاده از برنامه های اجرا شده در سازمان ها و جواب این اقدامات بر روی فاکتورهای مختلف سازمانی
استقاده از برنامه های اجرا شده در خارج کشور و پیاده سازی آنها در سازمان های داخلی و گرفتن جواب در اینباره
بررسی روش های مشخص ارگونومی در چند سازمان و تطبیق این سازمان ها با یکدیگر و گرفتن نتایج مطلوب در اینباره
۵-۵٫محدودیتها:
به جهت استفاده از ابزار خود گزارشی ) پرسشنامه(، برای استناد به نتایج حاصل از این تحقیق باید محتاطانه عمل شود. زیرا استفاده صرف از پرسشنامه به منظور تحلیل فرایندهای شناختی– اجتماعی احتمالاً موجب سوگیری در پاسخ دادن به سوالات شده و از دقت نتایج می کاهد.
از دیگر محدودیت‌ها مربوط به زمان نامناسب برای پرکردن پرسشنامه بود چون غیر از ساعات اداری نمی‌شد به آنها مراجعه کرد و زمان اداری زمانی بود که همگی معلمان مشغول به تدریس بودند .
عده ای ازمعلمان برای پر کردن پرسشنامه همکاری نمیکردند .
برای بدست آوردن آمار معلمین زن و مرد و تعداد مدارس همکاری لازم از طریق آموزش و پرورش به سختی صورت می گرفت.
عده ای از معلمان از گرفتن پرسشنامه خودداری می کردند و احساس ترس داشتند که نکند تکمیل این پرسشنامه برای موقعیت شغلی آنها مشکل ساز باشد و یا نقطه ضعفی برای آنها منظور گردد به همین خاطر به بعضی از سؤالات جواب نداده و پرسشنامه به طور ناقص جواب دادند.چنانچه۵۵۰ پرسشنامه توزیع گردیدتاتعدادنمونه۳۵۸ نفربه پرسشنامه ها به طورکامل جواب دادند.
مشکلات در خصوص موضوع فوق
۱ـ عدم دسترسی به سوابق برنامه های اجرا شده قبلی
۲ـ عدم اعتماد معلمان به برنامه های مدیریت
۳ـ عدم شناخت معلمان از موضوع
۴ـ مقاومت معلمان
۵ـ عدم برنامه ریزی صحیح جهت اجرای برنامه ارگونومی
۶- عدم پشتیبانی همه جانبه مدیریت در خصوص اجرای ارگونومی
۷ـ نبود انگیزه جهت اجرای ارگونومی
۸ـ کمبود وقت معلمان درتکمیل پرسشنامه به علت تعداد زیاد گویه ها
۹ـ ضعف اطلاع رسانی کمیته ارگونومی به گروه های فعال و سایر کارکنان و معلمان
۱۰ـ عدم روحیه همکاری معلمان در موضوع فوق
۱۱ـ وجود الویتهای بالاتر از اجرای برنامه ارگونومی
۱۲ـ عدم توجیه مدیریت از اهمیت اجرای ارگونومی در سطح مدارس
۱۳ـ ناموفق بودن برنامه های قبلی ارگونومی
۱۴ـ درگیر نبودن مدیریت با موضوع ارگونومی
۱۵ـ عدم پیش بینی واحد سازمانی ارگونومی با کمیته ارگونومی در مدارس
۱۶ـ بی توجهی مدیران میانی به ارگونومی

۶/۳۹

۳

۴۱ تا ۵۰ سال

۱۵

۳/۲۸

۴

۵۱ به بالاتر

۴

۵/۷

نمودار (۴-۴): توزیع فراوانی پاسخ دهندگان بر حسب سن
۴-۲- بررسی توصیفی سؤالات و مؤلفه های پرسشنامه عدالت سازمانی بر مبنای مدیریت اسلامی و انگیزش کارکنان
در این قسمت توصیف آماری( میانگین، فراوانی، درصد و …) پرسشنامه های عدالت سازمانی بر مبنای مدیریت اسلامی و انگیزش کارکنان در قالب جداول، مورد بررسی قرار گرفته است.
در تجزیه و تحلیل داده های گردآوری شده و تبدیل پاسخ های کیفی به مقادیر کمی از روش وزن دهی (ارزش گذاری) استفاده خواهد شد. بدین صورت که با محاسبه میانگین مربوط به هر سوال امتیاز هر یک از سوالات مشخص می گردد. همان گونه که در فرمول زیر مشخص می باشد با تعیین فراوانی پاسخ های مربوط به هر گزینه و تعیین امتیاز مربوط به آن گزینه امتیاز هر یک از سوالات مشخص می گردد.
حاصل جمع (امتیاز هر سطح× فراوانی مربوط به آن) = امتیاز هر سوال
تعداد پاسخ دهندگان به سوال
جهت تعیین طیف مطلوبیت برای هر سوال این گونه عمل شده است: از آنجا که هم پرسشنامه عدالت سازمانی بر مبنای مدیریت اسلامی و انگیزش کارکنان دارای طیف ۵ گزینه‌ای می باشد و همچنین از آنجا که میانگین هیچ سوالی نمی تواند کمتر از ۱ باشد ،فاصله بین اعداد ۵ به سه قسمت مساوی تقسیم می شود. بنابراین برای پرسشنامه عدالت سازمانی بر مبنای مدیریت اسلامی و انگیزش کارکنان فاصله طیف مطلوبیت ۳۳/۱ بدست آمد. پس از محاسبه امتیاز مربوط به هر سوال، معین می کنیم که امتیازات مورد نظر در کدام قسمت پیوستار زیر قرار می گیرد.

الف) پرسشنامه عدالت سازمانی بر مبنای مدیریت اسلامی
مطلوب نسبتاً مطلوب نامطلوب
۵ ۶۶/۳ ۳۳/۲ ۱
ب) پرسشنامه انگیزش کارکنان
مطلوب نسبتاً مطلوب نامطلوب
۵ ۶۶/۳ ۳۳/۲ ۱
برای پرسشنامه عدالت سازمانی بر مبنای مدیریت اسلامی چنانچه امتیاز سوال بین ۱ تا ۳۳/۲ باشد وضعیت نامطلوب، چنانچه امتیاز سوال مورد نظر بین ۳۴/۲ تا ۶۶/۳ بدست آید وضعیت آن نسبتاً مطلوب و چنانچه امتیاز سوال مورد نظر بین ۶۷/۳ تا ۵ بدست آید وضعیت مطلوب ارزیابی می گردد. در مورد پرسشنامه انگیزش کارکنان که دارای ۵ گزینه می باشد و طیف نمرات آن از ۱ تا ۵ می باشد، چنانچه امتیاز سوال بین ۱ تا ۳۳/۲ باشد وضعیت نامطلوب، چنانچه امتیاز سوال مورد نظر بین ۳۴/۲ تا ۶۶/۳ بدست آید وضعیت آن نسبتاً مطلوب و چنانچه امتیاز سوال مورد نظر بین ۶۷/۳ تا ۵ بدست آید، وضعیت مطلوب ارزیابی می گردد.
۴-۲-۱ توصیف آماری پرسشنامه عدالت سازمانی بر مبنای مدیریت اسلامی
پرسشنامه عدالت سازمانی بر مبنای مدیریت اسلامی از ۳ مؤلفه و ۱۸ سوال تشکیل شده است که فراوانی ودرصد هر یک از سوالات و میانگین مربوط به هر مولفه در ادامه ارائه شده است. جهت محاسبه میانگین سؤالات، ابتدا ارزش عددی هر کدام از گزینه ها (کاملاً موافق= ۵؛ موافق= ۴؛ تا حدی= ۳؛ مخالف= ۲؛ کاملاً مخالف= ۱) در تمامی نمونه ها جمع زده و سپس بر تعداد سؤالات تقسیم شده است. و جهت قضاوت در مورد مطلوبیت مؤلفه ها، با توجه به اینکه میانگین ها بر اساس طیف لیکرت از ۱ تا ۵ گزارش شده است، بر اساس طیف بازرگان و همکاران (۱۳۸۶) عمل شده است.
جدول (۴-۵): طیف بازرگان و همکاران

استاندارد

۱ تا ۳۳/۲

۳۴/۲ تا ۶۶/۳

۶۷/۳ تا ۵

نا مطلوب

نسبتاً مطلوب

مطلوب

برابر تعریف کمیسیون اروپایی^[۱۲]، تجارت الکترونیکی مبتنی بر پردازش و انتقال الکترونیکی داده ها، شامل متن، صدا و تصویر است. این تجارت فعالیّت های گوناگون از قبیل مبادله ی الکترونیکی کالاها و خدمات، تحویل فوری مطالب دیجیتال، انتقال الکترونیکی وجوه، مبادله ی الکترونیکی سهام، بارنامه ی الکترونیکی، طرح های تجاری، طراحی و مهندسی مشترک، خریدهای دولتی، بازاریابی مستقیم و خدمات پس از فروش را شامل می شود.
ماده ی ۲ قانون تجارت الکترونیکی امارات، مصوّب ۲۰۰۲، مقرّر داشته است: معاملات الکترونیکی، معامله ای است که با واسطه ی وسایل الکترونیکی انجام می شود.
در تعریف کوتاه تری می خوانیم: منظور از تجارت الکترونیک، معاملاتی است که به روش الکترونیک و با بهره گرفتن از اینترنت انجام می شود. و نیز تجارت الکترونیک عبارت است از کار و کسب و فعالیّت های هدفمند توأم با داده های فنّی که به مدد وسایل الکترونیک انجام می شود.
با توجه به تعاریف فوق الذکر شاید بتوان تعریف جامعی از تجارت الکترونیک را این گونه ارائه کرد: تجارت الکترونیک به معنی اطلاع رسانی و تبلیغات و خرید و فروش کالا ها و خدمات و حفظ و برقراری روابط تجاری از طریق سیستم های مخابراتی و ابزارهای پردازش داده ها است.
یکی از متداول ترین رفتارهای اقتصادی بشردر ارتباط باهمنوعان خویش، داد وستد، بازرگانی و معاملات تجاری است. تجارت در ساده ترین نگاه، مبادله کالا و خدمات به منظور کسب درآمد (پول)  است. زندگی انسان مملو از فرایندهای تجاری بوده و تجارت با میلیونها شکل متفاوت در زندگی بشریت نمود پیدا کرده است.
مقررات مربوط به معاملات تجاری، ازجمله احکام امضایی دین اسلام است. اما ازآنجاکه شریعت مقدس اسلام مبتنی براصول یکتاپرستی و برابری انسانها است، و دنیا را مزرعه آخرت می داند، ضوابطی عادلانه و ویژه را بر روابط اقتصادی و مبادلات بازرگانی وضع فرموده است.  اسلام روابط ظالمانه اقتصادی را مولود استبداد شیطنت آمیز زمامداران خودسر و زمینه اصلی فساد و مولد اکثر آسیب های اجتماعی نظیر خودکشی، قتل، طلاق، اعتیاد، فحشاء، حرام خواری و غیره می داند و همواره برتوزیع عادلانه ثروت دربین مردم بعنوان عبادالهی و برآبادانی شهرها بعنوان بلاد الهی تاکیدمی نماید.
در روایت اسلامی آمده است که تجارت موجب توانگرى و فزونى عقل وعزت است و نیز آن کسى که به جهت بى نیازى از مردم و تأمین خانواده و نیکى به همسایگان به طلب معاش برود در روز قیامت چهره اى چون ماه درخشنده خواهد داشت. و نیز در روایات، بازرگانان و کسبه به آموختن فقه و پرهیز از ربا و راستگویى و مدارا با مردم امر شده اند.
بعلاوه تجارت به عنوان نوعی فعالیت اقتصادی یک عمل حقوقی مسئولیت آور است. لذادین مبین اسلام به لحاظ مصالحی آنرا محدود به یک سلسله موازین و مقررات نموده است که داد و ستد را شکل و رنگ جدیدی می دهند. در حقیقت رابطه تجارت و فقه رابطه تنگاتنگ و پیوسته است، آن چنانکه بدون توجه به مبادی فقهی مطروحه درمکتب اسلام نمی توان نظریه اقتصادی یا تجاری دقیق یا برنامه صحیح و منسجمی را جهت فعالیت های اقتصادی طرح کرد.
با نگاهی گذرا بر روند تألیف و تحقیق کتب فقهی می توان شدت اهتمام فقهاء را نسبت به موضوع بازرگانی دریافت. این موضوع به لحاظ گستره وسیع خود شامل قواعد و اصولی است. در هریک از این مجموعه های فقهی به فراخور دانش مؤلفان و بینش مخاطبان و مقتضیات زمان به موضوعاتی همچون ربا، سلف، صرف، نقد و نسیه، خیارات^[۱۳] ، اختلاف متبایعین، اکراه در بیع، احتکار، مکاسب محرمه، بیع ثمار، حیوان، مرابحه و مضمون، فضولی، غرر، قرض، کیل و وزن، آداب تجارت، … اشاره شده است. ضوابطی که در فقه پویای ما مطرح است مقرراتی مبتنی بر استنباط از منابع فقهی و متناسب با مقتضیات زمان و همگام با پیشرفتهای علمی و همچنین آخرین دستاوردهای تکنولوژیکی بشر می باشند و غالباً با عباراتی کوتاه و فصیح بیان می گردند و مخصوص موردی خاص نبوده بلکه عمومی و فراگیرند.
۲-۱- ۳- اهمیت تجارت الکترونیک درمعارف اسلامی:
به کارگیری ابزار تجربی برای فهم معانی قرآنی کاری بس دشوار و ظریف است. زیرا علم حالت ثبات ندارد و با پیشرفت زمان گسترش و دگرگونی پیدا می کند و چه بسا یک نظریه علمی که روزگاری حالت قطعیت به خود گرفته باشد روز دیگر هچون همچون سرابی نقش بر آب، محو و نابود گردد. لذا اگر مفاهیم قرآنی را با ابزار ناپایدار علمی تفسیر و توجیه کنیم به معانی قرآن که حالت ثبات و واقعیتی استوار دارند تزلزل بخشیده و آن را نااستوار می سازد. بنابراین گره زدن فرآوره های نوین دانش بشری در همه ی حوزه ها با قرآن، اگرچه غیر ممکن نباشد اما بس دشوار و حساس است.^[۱۴]

آری اگر دانشمندی با ابزار علمی که در اختیار دارد و قطعیت آن برایش روشن است بتواند از ابهامات قرآنی پرده بردارد کاری پسندیده کرده است مشروط بر آنکه با کلمه شاید نظر خود را آغاز کند و بگوید: شاید یا به اختمال قوی مقصود آیه چنین باشد تا اگر در آن نظریه علمی تحولی ایجاد گردید به قرآن صدمه ای وارد نشود. قرآن کریم حاوی حقایق بی انتهاست و تبیین هر آنچه که بشر تا آخرین روز دنیا بدان نیازمند است را می توان از آن استنباط نمود. “وَیَوْمَ نَبْعَثُ فِی کُلِّ أُمَّهٍ شَهِیدًا عَلَیْهِم مِّنْ أَنفُسِهِمْ وَجِئْنَا بِکَ شَهِیدًا عَلَى هَـؤُلاء وَنَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ تِبْیَانًا لِّکُلِّ شَیْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَهً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِینَ^[۱۵]“ اما به این نکته باید توجه داشت که هرگز نباید میان دیدگاه های استوار دین وفرآورده های ناپایدار علم پیوند ناگسستنی ایجاد نمود غیب و نهان و گذشته و آینده هم در کتاب مبین الهی آمده است “عِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَیْبِ لاَ یَعْلَمُهَا إِلاَّ هُوَ وَیَعْلَمُ مَا فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَا تَسْقُطُ مِن وَرَقَهٍ إِلاَّ یَعْلَمُهَا وَلاَ حَبَّهٍ فِی ظُلُمَاتِ الأَرْضِ وَلاَ رَطْبٍ وَلاَ یَابِسٍ إِلاَّ فِی کِتَابٍ مُّبِینٍ“^[۱۶]
دین شامل معتقدات و رفتارهای مردم می شود و چون معتقدات مردم در رفتار اثر گذار است و رفتار، افزون بر جوانب اجتماعی و عاطفی و جوانب دیگر، جوانب اقتصادی را نیز شامل می شود هر دینی دارای موضع اقتصادی و جهت گیری اقتصادی ویژه خود است. اسلام آزادی اساسی برای ورود به معاملات را اجازه نمود و در قرآن بیش از ۲۰ آیه در مورد اقتصاد و امور مالی وجود دارد. شیوه های متنوع و گوناگونی وجود دارد که بر اساس آن طرفین می توانند قراردادی را منعقد نمایند و این تنوع در انعقاد قراردادها تنها برای منفعت عمومی است. چراکه اگر چنین تنوعی وجود نمی داشت برای شخصی که علاقه مند بود تا برای معامله دلخواه خود ایجابی را بنماید کار بسیار مشکل بود. برای روشن شدن موضوع مثالی ذکر می کنیم تصور فرمایید اگر شیوه ایجاب در قرارداد ها و معاملات تنها محدود به بیان و گفتار می شد یک شخص لال که قوه تکلم ندارد هیچ گاه قادر نبود وارد معامله شود و این عمل در مورد اشخاص لال ناعادلانه بود چرا که عدم برخورداری از قوه تکلم از جمله اصولی نیست تا بتوان بر اساس آن قرارداد را بی اعتبار تلقی کرد. در اسلام نیز شیوه های مختلفی برای انعقاد قرارداد وجود دارد و روش های نوین انجام معاملات و قراردادها که از آن جمله انعقاد قرارداد به روش برخط است را نیز شامل می شود.چرا که خداوند تمامی امکانات را برای یشرفت بشر مهیا ساخته است. در قرآن کریم در این باره آمده است: “شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِیَ أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَىوَالْفُرْقَانِ فَمَن شَهِدَ مِنکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ وَمَن کَانَ مَرِیضًا أَوعَلَى سَفَرٍفَعِدَّهٌ مِّنْ أَیَّامٍ أُخَرَ یُرِیدُ اللّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلاَ یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ وَلِتُکْمِلُواْ الْعِدَّهَ وَلِتُکَبِّرُواْ اللّهَ عَلَى مَا هَدَاکُمْ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ" ^[۱۷] اصول انعقاد قراردادهای تجاری در اسلام و امور مربوط به معاملات از منابع اصلی یعنی قرآن،سنت،عقل و اجماع قابل استنباط می باشد.مطابق این آیه شریف که می فرماید:
“الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبَا لاَ یَقُومُونَ إِلاَّ کَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُواْ إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللّهُ الْبَیْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَن جَاءهُ مَوْعِظَهٌ مِّن رَّبِّهِ فَانتَهَىَ فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُوْلَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ”^[۱۸]
مفهوم تجارت در اسلام آن است که مسلمانان باید در انجام هر نوع تجارت و معامله ای خداترس و دارای انصاف باشند. از آنجاییکه قرآن انجام معامله به طور کل خواه سنتی یا الکترونیک را برای طرفین معامله، اشخاص و جامعه مفید، سودمند و قانونمند دانسته است. چنانچه بشر در معاملات و انعقاد قراردادها اصول بیان شده توسط خداوند را رعایت نماید هیچ محدودیتی برای انعقاد قرارداد ولو به صورت الکترونیک وجود ندارد. تجارت منصفانه و معاملات صادقانه نه تنها در قرآن مورد تاکید قرار گرفته اند بلکه به آنها سفارش شده و مود تمجید هم قرار گرفته اند از طرفی قرآن کریم می فرماید: “یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ أُحِلَّتْ لَکُم بَهِیمَهُ الأَنْعَامِ إِلاَّ مَا یُتْلَى عَلَیْکُمْ غَیْرَ مُحِلِّی الصَّیْدِ وَأَنتُمْ حُرُمٌ إِنَّ اللّهَ یَحْکُمُ مَا یُرِیدُ”^[۱۹] این آیه بیانگر این است که طرفین قرارداد از هر نوع که باشد ولو به صورت برخط باید تمام تعهدات خود را که به صورت ایجاب و قبول متعهد گردیده اند محقق سازند. اساساً قرارداد زمانی منعقد می گردد که یک ایجاب معتبر با موضوع معین مورد قبول قرار گیرد. در این زمینه خداوند متعال می فرماید: “یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَأْکُلُواْ أَمْوَالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبَاطِلِ إِلاَّ أَن تَکُونَ تِجَارَهً عَن تَرَاضٍ مِّنکُمْ”^[۲۰] ونیز می فرماید: “وَ لاَ تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُم‌ْ بَیْنَکُم‌ْ بِالْبَاطِل‌ِ وَ تُدْلُوا بِهَا إِلَی‌ الْحُکَّام‌ِ لِتَأْکُلُوا فَرِیقَاً مِن‌ْ أَمْوَال‌ِ النَّاس‌ِ بِالْإِثْم‌ِ وَ أَنْتُم‌ْ تَعْلَمُون‌َ”^[۲۱] آیات مذکور مبین آن هستند گه هیچ کس حق ندارد مال دیگری را من غیر حق و به شیوه نامشروع تصاحب کرده یا در آن دخل وتصرف نماید. به موجب اصل ۴۷ قانون اساسی «مالکیت شخصی که از راه مشروع باشد، محترم است و ضوابط آن را قانون معین می‌کند.»^[۲۲] و همچنین برابر اصـل ۴۹ قانون اساسـی « دولت‏ موظف‏ است‏ ثروتهای‏ ناشی‏ از ربا، غصب‏، رشوه‏، اختلاس‏،سرقت‏، قمار، سوء ‎‎‎‎استفاده‏ از موقوفات‏، سوء استفاده‏ از مقاطعه‏ کاریها ومعاملات‏ دولتی‏، فروش‏ زمینهای‏ موات‏ و مباحات‏ اصلی‏، دایر کردن‏ اماکن‏ فساد وسایر موارد غیر مشروع‏ را گرفته‏ و به‏ صاحب‏ حق‏ رد کند و در صورت‏ معلوم‏ نبودن‏او به‏ بیت‏ المال‏ بدهد. این‏ حکم‏ باید با رسیدگی‏ و تحقیق‏ و ثبوت‏ شرعی‏ به‏ وسیله‏ دولت‏ اجرا شود.» ^[۲۳] در معاملات تجارتی که اراده ی آزاد طرفین قرارداد در انعقاد آن شرط صحت است احدی از طرفین حق مغبون نمودن دیگری را ندارد. پیامبر گرامی اسلام (ص) در حدیثی مفاهیم والای آیات فوق را اینگونه تبیین می نماید: خداوند بخشش و آمرزش خود را نصیب کسی می فرماید که در خرید و فروش (معامله)انعطاف و نرمی نشان دهد در این رابطه قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران که بر گرفته از فقه امامیه و مطابق احکام ومقررات اسلامی است در ماده۱۹۰خود شرایط صحت معامله را اشعار داشته است: برای صحت هر معامله شرایط ذیل اساسی است:^[۲۴]
۱- قصد طرفین و رضای آنها (یا با امضاء قرارداد قطعی میگردد.)
۲- اهلیت طرفین (اهلیت یعنی شخص باید بالغ و عاقل و رشید باشد.)
۳- موضوع معین که موردمعامله باشد.
۴- مشروعیت جهت معامله
البته گرایش بر این است که علاوه بر موارد مذکور که از شرایط اساسی صحت معامله هستند مطابقت قرارداد با نظام حقوقی را نیز شرط صحت معامله می دانند و اگر قرارداد با نظم عمومی و اخلاق حسنه مطابق نباشد از اصل درست نیست و قرارداد در صورتی نافذ است که موافق مصالح عمومی باشد. نکته دیگر آنکه اگر حتی قرارداد به صورت صوری باشد که در آن دو طرف قصد نتیجه عقد را ندارند چنین قراردادی باطل است. مطابق آنچه که قانون مدنی ایران برای صحت معامله اشعار داشته و نیز ابتنای این قانون بر احکام اسلامی و همچنین آیات و احادیثی که بیان شد قرارداد به شکل برخط یا الکترونیک آن، به دلیل آن که اصول قرارداد اسلامی در آن تامین می شود قانونمند تلقی می گردد. از طرفی به دلیل آنکه خداوند متعال هر آنچه را که در آسمان ها و زمین است مسخر انسان ساخته و بشر می تواند از تمام زیبایی های خلقت در تمامی حوزه ها از جمله تجارت ولو به شیوه الکترونیک سود ببرد. لذا قانونمند بودن تجارت از طریق اینترنت و در فضای مجازی نیز می تواند جایگاهی در حقوق اسلامی داشته باشد. قرآن کریم می فرماید: “وَ سَخَّرَ لَکُم‌ُ الشَّمْس‌َ وَالْقَمَرَ دَائِبَیْن‌ِ وَ سَخَّرَ لَکُم‌ُ اللَّیْل‌َ وَالنَّهَارَ”^[۲۵] بنابراین در همه این موارد مقصود این است که این امور طوری آفریده شده اند که رام انسان و مورد استفاده و بهره برداری وی قرار گیرند.دنیای امروز در حال تجربه کردن گسترش فن آوری الکترونیک است. حجم رایانه ها کوچک شده ،اما سطح غیر قابل تصوری از گسترش مبادلات را به وجود آورده اند که زمان و مکان نمی شناسد و برای سفر کردن و عبور از مرز نیاز به گذرنامه ندارد. از نظر تاریخ حقوق، بیع مولود معاوضه ی ساده ای است که احتیاجات بشر از دیر زمان آن را به جود آورده و به تدریج قیودی بر آن افزوده شده تا بصورت کنونی در آمده است. ساده ترین اشکال بیع آن است که دارنده کالا آن را به خواستار آن عرضه کند و در برابر کالایش، بهایی را که مورد توافق واقع شده دریافت می دارد. نه در کالا ابهامی است نه در بهاء تاریکی و جهالتی. اما تحولات اقتصادی که در پی صنعتی شدن تولید با سرعت و شتاب وصف ناشدنی در همه شوون جامعه بشری تاثیرات شگرفی گذاشت نهاد بیع را نیز از مرحله سنتی و حالت ساده تاریخی خود به مرحله جدیدی وارد کرد. با حرکت کشتی های بخار که تولیدات صنعتی را از این سوی زمین به آن سوی می برد و با همگانی شدن تلگراف، تلفن، تلکس و تازه تر از همه رایانه و اینترنت حجم تجارت جهانی ده ها برابر افزایش یافته، مسایل نو پیدایی در حوزه قرارداد بیع مطرح شده است.
هر پژوهشگری که حقوق اسلام را مورد مطالعه قرار می‌دهد، فوراً با جنبه‌های پیچیده قابل‌توجهی از حقوق تجارت روبه‌رو می‌شود که به شدت با رویکرد غربی حقوق تجارت متفاوت است. این امر عمدتاً به علت منابع مختلف حقوق غرب و اسلام است. پیامبر اسلام حضرت محمد (ص)، خود، یک بازرگان بود که در امور تجاری صراحتاً برخی از آن را مجاز و برخی دیگر را ممنوع می‌دانستند. برخی از این سنت‌ها در قرآن کریم نیز وجود دارند. لذا در همه دوره‌ها به عنوان دستوری الهی لازم‌الاتباع هستند؛ در حالی که برخی دیگر فقط در سنت پیامبر اسلام (ص) وجود دارد. بنابراین تعداد زیادی از مبانی حقوق تجارت اسلامی اوامری الهی با دامنه تفسیر محدود هستند^[۲۶]. از همین رو، امکان اجرای حقوق تجارت اسلامی در خصوص معاملات تجاری مدرن، بدون ادراک کافی از مواردی که در بالا ذکر گردید، دشوار است.
حتی اگر حقوق تجارت اسلامی آیین و آداب پیچیده‌ای داشته باشد، این نباید مانع تحقیق درباره امکان تعمیم دامنه شمول حقوق اسلام به معاملات تجاری که استفاده از فناوری‌های نوین، بارزترین ویژگی آن است، شود. بنابراین پرسش این است که آیا معاملات متنوع تجاری که حسب لزوم استفاده از تجارت الکترونیک ایجاد می‌شوند، با شریعت اسلام سازگار است؟
شرع اسلام شدیداً توصیه به تحقیق و دانش‌اندوزی می‌کند. نمونه‌هایی از این توصیه‌ها در چند سوره از قرآن کریم (برای مثال آیات ۵ ـ ۱ سوره مبارکه علق یا آیه ۲۸ سوره مبارکه فاطر) وجود دارد. چنین امری از برخی احادیث مشهور نبی مکرم اسلام (ص) به وضوح برداشت می‌شود. در یکی از این احادیث، رسول الله (ص) می‌فرمایند: «کسی که در طلب علم و دانش به هر طریقی است، خداوند او را به بهشت هدایت می‌کند و فرشتگان او را تحت بال‌های خود می‌گیرند»؛ در حدیث دیگری نیز می‌فرمایند: «کسی که در طلب علم است چه به هدف خود نایل شود و چه موفق نشود، در هر دو صورت مستحق ثواب و پاداش معنوی است.»
این آیات و روایات به وضوح اهمیت تحصیل و استفاده صحیح از علم را نشان می‌دهد. لذا در شریعت اسلام اصولاً چیزی که مانع اکتساب علوم پیشرفته و استفاده از فناوری‌های جدید در جهت منافع بشری باشد، وجود ندارد. شریعت اسلام هیچ‌گونه تمایزی میان انواع مختلف فناوری قائل نمی‌شود و تمامی آنها از جمله معاملات تجارت الکترونیک را می‌پذیرد؛ از طرفی دیگر، فناوری ارتباطات الکترونیکی نیز دستورات شریعت را نقض نمی‌کند.
در نتیجه، با اتکا به سوره‌های قرآن کریم و سنت پیامبر اسلام (ص)، یکی از مهم‌ترین اصول شریعت و فقه پویای اسلام تصدیق می‌شود. مطابق با این اصل بنیادین، هر گونه فعالیتی مشروع است؛ مگر این‌که صراحتاً ممنوع شده باشد. همچنین، تلاش‌هایی برای تفکر در مفاهیم بسط‌یافته توسط پیشرفت بشری از منظر قرآن کریم و سنت صورت گرفته است. چنین نتایجی تنها نقطه شروعی برای مفاهیم قانونی تجارت الکترونیک مطابق با فقه اسلام است؛ به دلیل استفاده از وسایل تجارت الکترونیک، تبیین موضوعات خاصی که مطابق اصول و قواعد فقه اسلام است، ضرورت دارد. مبرهن شده است که پیشرفت در عرصه تجارت الکترونیک، مبتنی بر اعتماد به چنین محیطی است. بنابراین، طرفین متعهد در چنین معاملاتی باید در خصوص موضوعاتی از قبیل اعتبار و قابلیت اجرای معاملات منعقده بدین شیوه، تمامیت و کمال شرط اطلاع‌رسانی، قابلیت اعتماد، امنیت وسایل انعقاد معامله، حمایت از حقوق طرف ضعیف، حق رجوع در صورت هر‌گونه عدم اجرای تعهد اطمینان داشته باشند. لذا هدف نهایی عبارت است از ایجاد یک فضای قانونی مناسب از طریق بر‌عهده‌گرفتن تمامی روش‌های ممکن برای غلبه بر موانع اثر‌گذار بر معاملات تجارت الکترونیک.
مسأله مورد بررسی این است که آیا وسایل قانونی مورد استفاده برای اداره معاملات تجارت الکترونیک در
تعارض با اصول و قواعد فقه اسلام است یا خیر؟ شرط ضروری سند مکتوب سنتی، امضای طرفین تعهد است. تصدیق چنین امضایی گاهی شرط ضروری برای صحت توافق منعقده است. لزوم ثبت قرارداد یا سایر اسناد یا اطلاعات روی کاغذ به جهت اهداف قانونی یا اجرایی، در اغلب نظام‌های حقوقی لازم است؛ همچنین در برخی از کنوانسیون‌های بین‌المللی مرتبط با تجارت بین‌المللی، تمام این موانع برای چیرگی بر توسعه معاملات تجارت الکترونیک وجود دارند.
بنابراین در چنین نظام‌های حقوقی، تدوین و تصویب یک قانون مناسب، برای لحاظ قرار‌دادن همه تغییرات ضروری و اعطای ارزش مناسب به اسناد و امضاهای الکترونیکی، لازم است. به‌منظور بررسی این موضوع در فقه اسلام، لازم است تا هم در سطح ملی و هم در سطح بین‌المللی معلوم شود آیا فقه اسلام روش سنتی کتبی و ممضی بودن سند را برای اعتبار و صحت توافق ضروری می‌داند یا خیر؟
در فقه اسلام، نهادی نظیر نهاد غربی قواعد عمومی تعهدات وجود ندارد. قرارداد در فقه اسلام عبارت است از تلاقی منطبق پیشنهادی مثبت (ایجاب) از جانب یکی از طرفین (موجب) با قبول از جانب طرف دیگر (قابل)؛ به گونه‌ای که واجد یک اثر مشروع در‌خصوص توافق منعقده باشد؛ تلاقی ایجاب و قبول، قرارداد را تشکیل می‌دهد.^[۲۷]به‌طور کلی، فقه اسلام آزادی قراردادی را مجاز نمی‌داند، اما استقلال محدودی در حوزه قراردادها تثبیت شده است. عقد بیع مبادله اموال منقول یا غیر‌منقول است.
هیچ‌کدام از تعالیم فقه اسلام، تشریفات رسمی مانند مکتوب بودن یا ممضی بودن سند را برای انعقاد معاملات تجاری ضروری نمی‌داند و اصل را بر رضایی ‌بودن عقود قرار داده است.^[۲۸] قرارداد با تلاقی اراده دو طرفِ قرارداد منعقد می‌شود؛ همچنین هنگامی قطعی محسوب می‌شود که گفتار یک طرف با افعالی که مبیّن قصد طرف دیگر است (شبیه یک علامت، قبول کردن یا نوشته)، هماهنگ باشد. مطابق فقه اسلام، عقد بیع یک قرارداد لازم‌الاجرای ساده (تام)، معوّض و تملیکی است.
با بررسی کتاب‌های فقیهان مذاهب (اهل سنت و تشیع)، به اختلاف‌نظر شدیدی میان آنها پی می‌بریم اما هیچ کدام از آنها کتبی بودن و امضای قرارداد را، آن گونه که در قراردادهای تجاری معتبر است، شرط ضروری نمی‌دانند. بنابراین، همه مذاهب اسلامی هر‌گونه توافقی که حاکی از رضایت کامل طرفین است، معتبر می‌دانند، به عنوان نمونه؛ استفاده از سند برای بیان اراده طرفین قرارداد.
حنفیه، انعقاد قرارداد تجاری را به هر طریقی که حاکی از رضایت طرفین باشد (برای مثال هر گونه امضا یا علامتی که مستفاد از اراده طرفین باشد)، مجاز می‌دانند. مبادله ساده کالا بین دو شخص بدون هر‌گونه سند یا امضای مکتوب یا تبادل شفاهی ایجاب و قبول، برای انعقاد قرارداد کافی است. حتی سکوت هم در صورتی که اوضاع و احوالی که «ساکت» در آن قرار دارد، نشانه رضای ضمنی او باشد، می‌تواند به عنوان ابزاری معتبر برای ابراز اراده طرفین محسوب شود.
فرقه حنبلی نیز هرگونه طریقی که کاشف از رضایت طرفین برای انعقاد عقد است، می‌پذیرد. همچنین بنا به اعتقاد مالکی، هر طریقی که کاشف از اراده طرفین باشد، مشروط بر این‌که آن طریق عادتاً مورد قبول باشد مورد پذیرش است. از موارد فوق‌الذکر می‌توان چنین نتیجه گرفت که برای اعتبار عقود تجاری، به موجب فقه اسلام، توافق مکتوب به شیوه سنتی ضرورت ندارد و لذا در حقوق اسلام، هیچ سنتی که ارائه‌ اسناد مکتوب یا ثبت و ضبط اسناد و اطلاعات را برای تکمیل عقود تجاری لازم بداند، وجود ندارد. بنابراین، جهت نیل به این اهداف، قانونگذار می‌تواند قانونی مبتنی بر قرآن و سنت با‌لحاظ نبود مانعی برای آن در فقه اسلام ـ و «مصالح مرسله»^[۲۹] به عنوان یکی از منابع فقه اسلام که به موجب آن تصویب قوانین با لحاظ ضروریات و منافع بشری جایز است، البته مشروط به عدم مغایرت با قرآن کریم، سنت و سایر منابع فقه اسلام ـ وضع کند. ‌
به علاوه، عرف و عادات معتبر و پسندیده، به‌موجب فقه اسلام نیز قابل اجرا هستند. به‌طور خاص، فرقه حنفی و مالکی «عرف صحیح» را در صورت عدم مغایرت با قرآن کریم، سنت و سایر منابع فقه اسلام به عنوان منبعی از منابع حقوق اسلام، معتبر می‌دانند؛ البته تا حدی که چنین عرفی، قواعد مسلم فقه اسلامی و تکالیف شرع را تحریم نکند.
درباره حمایت از مصرف‌کننده، باید متذکر شد که فقه اسلام حق فسخ ^[۳۰]را به رسمیت می‌شناسد..همچنین باید افزود همانطور که قبلاً اشاره شد قرآن کریم چندین بار به ضرورتِ حمایت از اشخاص در جامعه اسلامی اشاره می‌کند. اسلام احترام فوق العاده زیادی برای حق و حقوق کل اعضای جامعه جهت حمایت از زندگی خصوصی آنها در مقابل هرگونه مداخله غیر‌مجاز قائل است.
در مورد حقوق قراردادها، فقه اسلام بیع از راه دور را مجاز می‌داند؛ مشروط به این‌که ایجاب ارسال‌شده، به دست طرف مقابل برسد و در زمان مقرر به‌صورت قطعی پاسخ دهد. از طرف دیگر، بیعی که در آن ایجاب با قبول مطابقت ندارد و بیعی که موضوع و زمان اجرای آن مجهول است، به‌موجب فقه اسلام نهی شده است.
۲-۲-بخش دوم:تاریخچه تجارت الکترونیک
۲-۲- ۱-تاریخچه پیدایش و شکل گیری تجارت الکترونیک:
ارتباط بین تجارت و تکنولوژی دیر زمانی است که وجود داشته و ادامه دارد. در واقع یک پیشرفت تکنیکی باعث رونق تجارت شد و آن هم ساخت کشتی بود. در حدود ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد فینیقیان تکنیک ساخت کشتی را بکار بردند تا از دریا بگذرند و به سرزمین های دور دست یابند. با این پیشرفت و برای اولین بار مرزهای جغرافیایی برای تجارت باز شد و تجارت با سرزمین های دیگر آغاز گردید. البته تاریخچه تجارت الکترونیک بیشتر به تعریفی که از آن می شود، بستگی دارد. یک عقیده این است که اولین داد و ستدی که توسط تلفن و یا فاکس انجام گرفت، اولین داد و ستد به شکل تجارت الکترونیک است.  اما تجارت الکترونیک به شیوه امروزی در دهه ۱۹۶۰ میلادی و بر مبنای «مبادله الکترونیک داده ها»، یعنی تبادل الکترونیک اسناد استاندارد شده از یک رایانه به رایانه دیگر، شکل گرفت. مبادله الکترونیک اطلاعات زمینه انتقال الکترونیکی اسناد تجاری را برای شرکت ها فراهم نمود به گونه ای که نیاز به دخالت انسان در این فرایند به حداقل رسید. در واقع مبادله الکترونیک داده ها را می توان پدر تجارت الکترونیک امروزی به حساب آورد. چرا که  فناوری های انتقال پیام با کاهش کاربرد کاغذ در فرایندهای تجاری و افزایش اتوماسیون، کم کم در تمامی فرایندهای تجاری سازمانها نفوذ کرد و به مرور زمان با ارتقای کارایی این فرایندها، به عنوان یکی از بخش های لاینفک تجارت درآمد. اگرچه، آنچه هم اکنون می توان نام تجارت الکترونیک سنتی بر آن نهاد، تنها به مبادله الکترونیک داده ها محدود نمی شده است و دامنه گسترده ای از شکل های گوناگون پیام، رمزینه و پرونده ها را در کنار ارسال رایانه ای اسناد دربرمی گیرد.
با گذشت زمان و پدید آمدن ابزارهای ذخیره، بازاریابی و پردازش داده ها و دسترسی عامه مردم و سازمان ها و همچنین پیشرفت فناوری های مخابراتی و شبکه های کامپیوتری، فرصتی پدید آمد که بازیگران صحنه تجارت آن را بسیار سودمند یافتند. همچنین طی بیست سال گذشته یکی از روندهای عمده در گسترش تجارت الکترونیک کاهش چشمگیر قیمت سخت افزارهای کامپیوتری و مهم تر از آن ایجاد استانداردهای جهانی برای توسعه سخت افزارها بوده است. چنین فرایندی را «استاندارد سازی یکپارچه سیستم های باز» می نامند. در مورد نرم افزارها نیز چنین روندی وجود داشته است، اما استانداردهای نرم افزاری هنوز به اندازه استانداردهای سخت افزاری یکپارچه ، متحد و سازگار نیستند.
نکته بعدی پس از یکپارچه سازی و استاندارد کردن، ایجاد امکانات شبکه ای و توانایی برقراری ارتباط میان سیستم های مختلف رایانه ای بوده است. به این ترتیب شبکه های ارتباطی، همچون آرپانت در دهه ۱۹۶۰،
مهم ترین نقش را در تسهیم اطلاعات و اطلاع رسانی بازی کرده اند. گفتنی است که پیشرفت غیرمنتظره اینترنت زمانی شروع شد که در سال ۱۹۷۲ میلادی و برای اولین   بار، پست الکترونیک با توسعه فناوری جدید آرپانت مورد استفاده قرار گرفت. این پدیده منجر به طرح نسخه جدیدی از پروتکل انتقال داده به نام «پروتکل کنترل انتقال / پروتکل اینترنت» شد. ظهور اینترنت امکان انجام اشکال جدیدی از تجارت الکترونیک نظیر خدمات را فراهم نمود. امروزه به لطف کاهش چشمگیر قیمت سخت افزارها و انعطاف پذیری و سازگاری استانداردهای نرم افزاری، امکان مبادله اطلاعات در سطح جهان با هزینه های اندک برای عامه مردم فراهم شده است. مبنای اصلی و بنیادی تجارت الکترونیک به بیان ساده نیز همین دسترسی سریع، ارزان و آسان به اطلاعات برای انجام داد و ستد از طریق اینترنت است.

۲-۲-۲- مستحدثه بودن تجارت الکترونیکی:

یکی از مستحدثات فقهی در زمان ما تجارت الکترونیکی است. بعبارت دیگر بارزترین ویژگی جهان امروز که آن را از زمان های گذشته متمایز ساخته، ضرورت ارتباطات و همزیستی در سایه فن آوری نوین بشر است. سیر تکاملی بشر و بویژه پیشرفت های تکنولوژیکی قرن حاضر در زمینه های مختلف از جمله مدیریت، ارتباطات و حمل و نقل، دنیای بزرگ ما را به جهان کوچک و به هم وابسته ی تبدیل کرده است.
امروز پدیده «جهانی شدن» به صورت یک امر غالب جهانی درآمده است. این پدیده کشورهای در حال توسعه را نیز صرف نظر از تمایل یا عدم تمایل آنها در برگرفته است، لذا فهم و درک صحیح این مقوله و اینکه چه تحولاتی برای مشارکت و حضور در این فرایند ضروری است، ما را در انتخاب خلاق و گزینش بهتر یاری می نماید.
فن آوری مبادله الکترونیکی اطلاعات، نه تنها به کارسازی عملیات دسترسی و کنار گذاشتن شیوه های مبتنی بر کاغذ محدود نمی شود، بلکه کاربرد آن نقش تعیین کننده ی در ارتقاء کارایی و بهره وری سازمانها، بهبود مدیریت و روان ساختن معاملات و مراودات بازرگانی دارد و به طور کلی نحوه فعالیت سازمانها را به صورت بنیادی تغییر می دهد. در تجارت بین المللی^[۳۱] دسترسی آسان و مطمئن به اطلاعات و برقراری ارتباط سریع با بازارها اهمیت و حساسیت خاصی دارد.
با بهره برداری از مبادله الکترونیکی اطلاعات، هزینه تهیه، پردازش و کاربرد اطلاعات کاهش می یابد، فاصله جغرافیایی و زمانی بین بازارها از میان می رود و تجارت بین المللی به صورت یک عرصه به هم پیوسته و «بدون مرز» در می آید.
در حقیقت، مدیریت مؤثر اطلاعات سبب کم رنگ شدن مزیتهای سنتی می شود و خود به عنوان یک برتری  نیرومند در صحنه تجارت ظهور می نماید. یکی از ویژگی های مهم معاملات الکترونیکی در مراحل نهایی اجرا، روان ساختن روش های فعالیت و کاهش هزینه عملیات بازرگانی است. بررسی های مختلف نشان می دهد که استفاده از مبادله الکترونیکی اطلاعات به جای روش های سنتی مبتنی بر کاغذ، روی هم رفته موجب ۲۱ تا ۷۰ درصد صرفه جویی در هزینه فعالیت های مختلف تجاری است. تقویت توانایی های امت اسلامی در زمینه برخورد با پدیده جهانی شدن و تنظیم یک رویکرد همگانی وکارآمد می تواند بشدت از تاثیرات نامطلوب جهانی شدن بازار بکاهد، بلکه از یک بحران یک فرصت بسازد، در چنین فضایی آحاد امت اسلامی، ناگزیر باید نگرش خود را به فراتر از شیوه های سنتی تجارت گسترش دهند. آنچه به یقین می توان گفت این است که چنانچه جامعه ای، به هر علت، نتواند به این موج شتابان و فراگیر بپیوندد، در آینده ی نه چندان دور، در صحنه رقابت بین المللی به حاشیه رانده خواهد شد و بسیاری از فرصتهای کسب و کار را به سود دیگران از دست خواهد داد.  معاملات الکترونیکی طی سالیان اخیر با استقبال گسترده جوامع بشری روبرو شده است. امروزه کمتر شخصی را می توان یافت که با داد و ستد  الکترونیکی بیگانه  باشد. نشریات، رادیو و تلویزیون بصورت روزانه موضوعاتی در رابطه با تجارت الکترونیکی را منتشر و افراد و کارشناسان از زاوایای متفاوت به بررسی این مقوله می پردازند. شرکتها و موسسات ارائه دهنده کالا و یا خدمات همگام با سیر تحولات جهانی در زمینه تجارت الکترونیکی در تلاش برای تغییر ساختار منطقی و فیزیکی سازمان خود در این زمینه می باشند. حال با توجه به  گسترش سریع معاملات الکترونیکی در مقیاس جهانی، گریز ناپذیر بودن استفاده از آن و نقش آن در حفظ و تقویت و توسعه موقعیت رقابتی کشورهای اسلامی در سطح بین المللی و جهانی و صرفه جویی های ناشی از اجری این شکل از تجارت و موضع فقه اسلامی دررابطه با مشروعیت و نحوه استفاده از این امکان و گسترش آن چیست؟ از دیدگاه فقه تجارت خواه بصورت الکترونیکی یا غیر الکترونیکی فی الجمله و بخودی خود از مستحبات اکیده است و گاهی به جهات دیگری نیز مستحب یا واجب می گردد و اگر مقدمه انجام واجب باشد واجب و اگر مقدمه انجام عمل مستحبی باشد، مستحب خواهدشد. چنانکه تجارت بخودی خود یا به جهاتی دیگر گاهی مکروه یا حرام می شود.
۲-۲-۳- تجارت الکترونیک در حقوق ایران :
در حقوق ایران تعریف قانونی و وضع تعیینی برای واژه «تجارت» وجود ندارد اگر چنین بود بی گمان همان تعریف قانون گذار مبنای مطالعه و کابرد حقوقی این واژه قرار می گرفت. در متونی که به منظور گردآوری تعاریف اصطلاحات و واژه ها در قوانین (اعم از مصوبات مجلس، مصوبات هیات وزیران، آیین نامه های اجرایی و مثل آنها) تهیه شده، اثری از واژه تجارت نیست البته واژه «تاجر» تعریف قانونی دارد همچنین اعمال تجاری ذاتی و حکمی و تبعی در مواد۲ و ۳ قانون تجارت احصا شده است. برخی استادان «تجارت» را چنین تعریف می کنند: «معاملات به قصد انتفاع، به طوری که در تفاهم عرف بر آن صدق تجارت نماید» سپس افزودند: «در مواد۲، ۳، ۴ قانون تجارت، عملیات تجاری احصا شده است ولی تعریف کلی از عمل تجاری و تجارت نشده است تعریف بالا ماهیت عمل تجاری را تا اندازه ای روشن می کند^[۳۲]در فرهنگ عمومی بلاک^[۳۳] نیز آمده است: «تجارت عبارت است از مبادله،خرید و فروش کالاها،تولیدات یا هرنوع مال».