وبلاگ

چگونگی تهیه و تخصیص آن به زندگی مشترک از جهت حقوقی دارای وضعیت­های خاص برای مطالبه آن است و بهتر است خانواده­ها به دلیل اینکه سازمان مربوط به خانواده شخصیت حقوقی مستقل ندارد اصل را بر تعاون و همکاری گذاشته و از هر چیز که بوی اختصاص و خودپرستی دهد پرهیز نمایند، واقعیت تلخ نشان می­دهد که زمانی از این حقوق باید استفاده نمایند که نشانه­هایی از سستی در خانواده رخنه نموده و چاره­ای جز استفاده از اختیارات قانونی نداشته باشند لازم به توضیح است که اختیار قانونی زن در مسئله جهیزیه ربطی به طلاق و جدایی ندارد بدین معنی که این‌یک حق عام و مطلق است و زن می ­تواند در هر زمانی که اراده نماید از این حق استفاده نماید اما به دلیل آنکه اکثر خانواده­ها، خصوصاً زوجین از آثار حقوقی و حق قانونی زن آگاهی لازم را نداشته و از دانش حقوقی در این زمینه کم­بهره یا بی­بهره هستند اکثر قریب به‌اتفاق دعاوی مربوط به جهیزیه با دخالت دادگاه و حکم استرداد جهیزیه حل‌وفصل می­گردد. حقوق خانواده از بخش­های مهم حقوق مدنی است و موضوعات زیادی در این بخش از حقوق مدنی جای می­گیرد که بحث تهیه جهیزیه و آثار آن در حقوق خانواده، ضرورت تبیین و بررسی آن را دوچندان می­ کند.

کلیات پژوهش
الف) سؤال­های تحقیق:
در خصوص موضوع تحقیق سؤال­های اصل به شرح ذیل است:
آیا زوج اباحه تصرف در جهیزیه دارد؟
آیا جهیزیه به‌عنوان ماترک زوجه محسوب می­ شود؟
در چه صورتی زوج در قبال جهیزیه زوجه مسئول می­باشد؟
ب) پیشینه تحقیق:
تحت عنوان این موضوع پایان نامه یا کتاب موجود نیست بلکه تعدادی از حقوقدانان و فقها برخی از ابعاد این موضوع را موردبررسی قرار داده­اند.
شامبیاتی (۱۳۷۷ ص ۱۱۲) می­نویسد: «اگر زوج اقدام به فروش جهیزیه کرد چون رابطه امانی بین زوج و زوجه برقرار نبوده نمی‌توان او را به‌عنوان خیانت‌درامانت تحت تعقیب کیفری قرار داد.»
حلی (سال ۱۴۰۳ ه. ق ص ۱۹۹) می­نویسد: «در صورت حدوث اختلاف بین زوجین در مورد مالکیت جهیزیه هر یک مالک نصفی از جهیزیه می­باشد.»
جعفری لنگرودی (سال ۱۳۸۶ ص ۲۰۳) می­نویسد: «مقصود از معنای حقوقی جهیزیه مالی است که دختر علی­الرسم در موقع ازدواج با خود به منزل شوهر می­برد و علاوه بر استفاده خود به شوهر نیز حق انتفاع و تصرف آن را می‌دهد و این اموال در ید زن می­باشد.»
معین (سال ۱۳۶۰ ص ۱۲۹۷) می­نویسد: «جهیزیه در لغت به معنی رخت مرده و عروس مرده می­باشد و معنای دیگر آن کشتی و آنچه بر پشت می­بندند.»
کاتوزیان (سال ۱۳۷۷ ص ۱۰۶) می­نویسد: «مالکیت حقی است که به‌موجب آن شخص می ­تواند در حدود قوانین، تصرف در مالی را که به خود اختصاص دارد از تمام منافع آن استفاده کند.»
ج) فرضیه ها:
زوج فقط حق اباحه تصرف از جهیزیه را دارد.
جهیزیه به‌عنوان ماترک زوجه محسوب می‌شود.
مسئولیت زوج در قبال جهیزیه در صورتی است که استیفای ناروا صورت گرفته باشد.
د) روش تحقیق:
روش گردآوری داده‌ها روش کتابخانه‌ای می‌باشد و در تحقیق حاضر با تجزیه‌وتحلیل داده‌ها به نتیجه‌گیری پرداخته می‌شود ازاین‌رو، روش تحقیق روش توصیفی – تحلیلی می‌باشد.
ه) تقسیم مطالب:
مطالب این تحقیق درمجموع و طی سه فصل به شرح آتی ارائه گردیده است:
در فصل اول به کلیات مفاهیم و تعریف جهیزیه و تاریخچه و تهیه آن در ایران و سایر کشورها و رابطه شیربها و جهیزیه پرداخته شد و مالکیت جهیزیه و چگونگی مسئولیت زوج نسبت به آن در فصل دوم طی سه مبحث بررسی گردیده و در فصل سوم بررسی حقوقی استرداد جهیزیه و صلاحیت دادگاه و نحوه رسیدگی به اختلاف و دریافت جهیزیه و همچنین نحوه صدور حکم و اجرای آن در سه مبحث موردبررسی و تجزیه‌وتحلیل قرارگرفته است. سرانجام با نتیجه‌گیری و پیشنهاد به موضوع تحقیق خاتمه داده­ایم و در این میان تا حد ممکن سعی نموده‌ایم با بهره گرفتن از اصول کلی حقوقی و فقهی و عرف به تبیین و بررسی آن بپردازیم.
مبحث اول: تعاریف جهیزیه
گفتار اول: جهیزیه چیست؟
یکی از آداب اجتماعی؟ عصای زندگی؟ هدیه‌ای از سر مهر؟ قناعت یا رقابت؟ کدام تعریف را می‌توان برای جهیزیه به کار برد؟! جهیزیه از دیرباز مرسوم بوده و هست، به‌طورقطع دختر و پسری که باهم پیوند زناشویی می‌بندند و تصمیم به آغاز زندگی مشترک می‌گیرند به وسایل ضروری برای تشکیل زندگی مشترک خود نیاز دارند؛ اما متأسفانه باگذشت زمان افرادی این سنت پسندیده را به رسمی طاقت‌فرسا برای خودشان تبدیل کرده‌اند (محمدی, ماراتن جهیزیه در ایران, ۱۳۹۳).
(۱) عصای زندگی
کمک و یاری بزرگ‌ترها برای خرید جهیزیه به‌عنوان وسایل ضروری زندگی، امری است پسندیده و مورد تأکید اسلام؛ اما با ایجاد یک الگو و معیار مناسب در این زمینه، می‌توانیم به ازدواج جوان‌ها کمک کنیم. الگویی که باعث خانه‌نشین شدن برخی دختران و ایجاد مشکلات روحی روانی در بین خانواده‌ها نشود! حضرت علی (ع) می‌فرمایند: پیامبر اکرم (ص) بعد از آگاهی از دارایی من دستور فرمودند که زرهم را فروخته و همان پول را به‌عنوان مهر قرار دهم، بعدازآن فرمودند: از همان پول زره جهیزیه تهیه شود (همان).
(۲) هدیه‌ای از سر مهر
امروزه هزینه‌های سنگین تهیه جهیزیه به عهده والدین عروس می‌باشد و گاهی دیده یا شنیده‌ایم که خانواده داماد به‌صورت زننده و طلبکارانه دراین‌باره برخورد می‌کنند، حتی متأسفانه در برخی موارد معیار انتخاب دختر میزان توانایی خانواده در تهیه جهیزیه است و از زشتی‌های دیگر آن فشار طلبکارانه دختران به والدین خود است که نتیجه‌ای جز متشنج کردن کانون خانواده و فاصله افتادن بین فرزندان و والدین ندارد.
راه درست چیست؟ اسلام چه سفارشی دراین‌باره دارد؟ می‌بینیم در ازدواج حضرت علی (ع) و حضرت زهرا (س) از این اعمال و گفتار خبری نبوده است. حضرت علی (ع) می‌فرمایند: پیامبر اکرم (ص) بعد از آگاهی از دارایی من دستور فرمودند که زرهم را فروخته و همان پول را به‌عنوان مهر قرار دهم، بعدازآن فرمودند: از همان پول زره جهیزیه تهیه شود (جواهر المطالب، ج ۱ ص ۱۴۸).
آیا این روش در مقابل با روش متداول امروز که این‌همه مشکل و سختی‌ ایجاد کرده است مطابقت دارد؟ آیا راه بهتری هم هست؟ آیا نمی‌شود به لوازم ضروری رضایت داد و با آن‌ها به‌راحتی زندگی کرد؟ آیا پدر و مادر عروس وظیفه‌ای در قبال خرید جهیزیه‌های سنگین دارند؟
(۳) قناعت یا رقابت 
بر چه مبنایی در فاصله‌ عقد تا عروسی به خرید وسایل مختلف در رنگ و شکل‌های متفاوت و باقیمت‌های گوناگون می‌پردازیم؟ درست فکر کرده‌ایم که در ابتدای یک زندگی دونفره با توجه به آپارتمان‌های امروزی به چه وسایلی نیاز داریم؟ آیا همیشه گران‌تر بودن یک وسیله تضمین خوب بودن آن است؟ قرار است ما برای یک‌عمر وسیله بخریم یا برای ابتدای یک زندگی برای یک زوج؟ چیدمان جهیزیه و به نمایش گذاشتن آن بستر مناسبی است برای ایجاد یک میدان گسترده برای رقابت و حسادت و چشم‌وهم‌چشمی و الگو گیری غلط. آیا نمی‌توان اجازه داد تا عروس و داماد آرام‌آرام وسایل خود را باسلیقه و ذوق خود بچینند؟ چه اتفاقی خواهد افتاد اگر راه را برای دیدن، نظر دادن‌ها، طعنه و کنایه‌ها ببندیم؟ به آسیب‌ها و آفات این نوع چیدمان‌های فخر فروشانه فکر کرده‌اید؟ (همان).
گفتار دوم: مفهوم لغوی جهیزیه
جهیزیه یا جهاز که مصدر از ریشه جهز به کسر و فتح جیم به معنای رخت مرده و رخت عروس می­باشد و معنای دیگر آن به معنی کشتی و آنچه بر پشت می­بندد (معین, ۱۳۶۰, ص. ۱۲۵۷). معادل انگلیسی جهیزیه Paraphernalia و در حقوق فرانسه معادل جهیزیه Parphernaux یعنی اموالی که جزء جهیزیه نبوده ولی ارزش آن‌ها جزء جهیزیه مشترک است (کاتبی, ۱۳۶۳, ص. ۵۸).
گفتار سوم: مفهوم عرفی جهیزیه
در جامعه ما با توجه به فرهنگ و رسوم حاکم بر آن مرسوم است که زن در آغاز ازدواج به نسبت فراخور دارایی خود یا خانواده­اش مقداری از وسایل موردنیاز زندگی و یا در بعضی از موارد تمام وسایل اولیه زندگی را به همراه ورود خود به منزل شوهر تأمین می­نماید که دلایل اجمالی و روانی این رسم را به وجود آورده و به شوهر حق انتفاع و تصرف آن را می­دهد و این اموال در مالکیت زن می­باشد هرچند که طبق قانون مدنی و عرف موجود و موازین شرعی تأمین معاش و کلیه لوازم مربوط به زندگی با مرد است امّا زن هم به نشانه­ی صمیمیت و علاقه به زندگی مشترک و با نشان دادن مظهری از روح تعاون و شریک زندگی خویش دوست دارد با همسر آینده خویش همراهی نموده و او را در تشکیل زندگی مشترک و در این تلاش بزرگ یاری نماید از طرفی دیگر برخی از حقوق­دانان معتقدند که اختصاص دادن جهیزیه به دختر از سوی پدر و خانواده­ی وی درواقع به‌نوعی تعدیل قانون مربوط به ارث محسوب می­گردد درهرحال این رسم اجتماعی مسئله‌ای به نام جهیزیه را به وجود آورده (کاتوزیان, دوره مقدماتی حقوق مدنی (خانواده), ۱۳۸۹, ص. ۱۵۹).
گفتار چهارم: مفهوم حقوقی جهیزیه
در حقوق جهیزیه به مالی گفته می­ شود که دختر علی­الرسم در موقع ازدواج با خود به منزل شوهر می­برد و علاوه بر استفاده خود به شوهر نیز حق انتفاع و تصرف آن را می­دهد و این اموال در مالکیت زن می­باشد و شوهر هیچ‌گاه مالک آن محسوب نمی­ شود (جعفری لنگرودی, ۱۳۸۶, ص. ۲۰۳) یا جهیزیه به مجموعه وسایل و اشیائی که از سوی خانواده دختر به عروس هنگام عزیمت به منزل شوهر تسلیم می­گردد اطلاق می­ شود و مالی است که دختر بنا به عرف و رسومات جامعه و خانواده در موقع ازدواج با خود به منزل شوهر می­برد که به شوهر فقط حق انتفاع از آن را می­دهد و جهیزیه جزء اموال زوجه می­باشد (کاتوزیان, حقوق مدنی خانواده, ۱۳۷۱, ص. ۲۰۰-۲۰۳).
گفتار پنجم: مفهوم فقهی جهیزیه
در فقه جهیزیه به دارایی یا مالی گفته می­ شود که عروس در هنگام ازدواج به خانه مشترک می­برد در حالت کلی جهیزیه می ­تواند شامل پول، جنس یا ملک باشد ولی بیشتر شامل اسباب و لوازم خانه که موردنیاز برای یک زندگی دو یا سه‌نفره است (جعفری لنگرودی, ۱۳۸۶, ص. ۲۰۳).
مبحث دوم: مبنا و ماهیت جهیزیه
گفتار اول: مبنای جهیزیه
از توجیه فلسفه وجودی جهیزیه تنها چیزی که می ­تواند مبنا قرار گیرد عرف و سنت جامعه می­باشد. همچنان که در بسیاری از خانواده­ها مرسوم است که زن به فراخور دارایی خود و کسانش تمام یا بخشی از اثاث موردنیاز خود را به خانه شوهر ببرد که این رسم را و دلایل گوناگون اجتماعی و روانی به وجود آورده. همچنین در مورد توجیه جهیزیه می­توان گفت فراهم نمودن وسایل زندگی مشترک توسط زوجه درواقع نشانه صمیمیت و همکاری زوجین می­باشد از جهتی نیز شاید بتوان گفت جهیزیه ریشه در کمبود ارث زن نسبت به مرد دارد و به‌مرور برای جبران نقصان و ایجاد تعادل در قانون فراهم نمودن جهیزیه متداول شده باشد (همان، ۲۵۱). در پایان باید گفت با عنایت به این‌که رسول اکرم نیز برای دخت گرامی خود فاطمه زهرا (س) جهیزیه­ای فراهم نمودند می­توان قائل شد ی یکی از ریشه ­های متداول شدن این سنت در جامعه کنونی روش پیامبر اسلام باشد. صورت جهیزیه­ای که برای دختر رسول اکرم تهیه‌شده و به خانه علی (ع) برده شده عبارت است از یک پیراهن به قیمت هفت درهم، یک چارقد به قیمت چهار درهم و یک چادر سیاه خیبری، یک‌تخت، یک طناب‌پیچ که طنابش از پوست درخت خرما بوده و یک جفت تشک و چهار بالش و یک پرده، یک حصیر، یک آسیای دستی و یک طشت مسی، یک مشک آب چرمی، قدحی برای شیر، یک دولچه آب، یک آفتابه و خمی سبزرنگ و چند کوزه سفالین بوده است البته ذکر این نکته ضروری است که هزینه­ این جهیزیه از فروش زره امیرالمؤمنین (ع) که به‌عنوان مهریه تعیین‌شده بود فراهم‌شده است (مجلسی, ۱۴۰۳ هـ.ق, ص. ۹۴).
گفتار دوم: ماهیت جهیزیه
جهیزیه از زمره حقوق مالی زوجه در نظام حقوقی ایران است که جدای از تفاوت­های عرفی و فرهنگی مربوط در مناطق مختلف جامعه از حیث نحوه و چگونگی تهیه و تخصیص آن به زندگی مشترک از جهت حقوقی دارای وضعیت­های خاصی برای مطالبه است و از مسائلی که در قسمت­ های قبل مطرح شد به این نتیجه می­توان رسید که زوجه هیچ الزامی در تهیه جهیزیه ندارد و قانون مدنی نیز اشاره­ای بدان ننموده است با عنایت بدین نکته سؤالی که باید پاسخ داده شود این است که حال که الزامی در فراهم نمودن وسایل زندگی از سوی زن وجود ندارد اگر خود اقدام به تهیه آن‌ها نمود و تسلیم عرف و جامعه شد مالکیت این اموال چگونه است؟ توجه به این اینکه معمولاً والدین این اموال را برای دختر خود فراهم می­نمایند آیا آن‌ها را به دختر خود هبه می­ کنند و یا اینکه فقط اجازه استفاده از آن‌ها را به وی می­ دهند. از این نکته که بگذریم بازهم سؤال دیگری مطرح می­ شود و آن اینکه اگر معلوم شد این وسایل به دختر بخشیده شده آیا پس از آوردن آن‌ها به منزل شوهر به مالکیت مشترک زوجین درمی‌آید. یا این‌که در ملک شوهر بوده و این‌که در مالکیت زوجه باقی خواهد ماند و فقط اباحه تصرف به مرد از سوی زن داده خواهد شد؟ در پاسخ به سؤال اول می­توان گفت، جهیزیه ملک زن است اگرچه قبل از ازدواج پدر و مادر برای او تهیه‌کرده باشند زیرا ظاهر دردادن جهیزیه از طرف پدر و مادر به دختری که شوهر می­نماید آن است که آن‌ها قصد هبه آن را به او دادند به هر صورت اگر جهیزیه از مال خود دختر نباشد نیز والدین آن را به وی تملیک خواهند نمود، پس از پاسخ به سؤال اول باید دید که مالکیت نسبت به جهیزیه در روابط زوجین به چه صورت است. (ازنظر حقوقی آوردن جهیزیه نوعی اباحه تصرف است و هیچ حقی برای زوج ایجاد نمی­کند.)
جهیزیه معمولاً مورداستفاده طرفین قرار می­گیرد و ظاهراً استفاده از آن برای زوج مجاز می­باشد و درنتیجه زن نمی­تواند از شوهر اجرت­المثل چنین استفاده­ای را بخواهد مگر این‌که طرفین در این مورد قرارداد منعقد نموده باشند با این توصیف هرگاه زن بخواهد می ­تواند جهیزیه د خود را به شخص ثالثی منتقل نموده یا کنار بگذارد و وسایل زندگی را از شوهر تقاضا کند و لکن آنچه مسلم است ازنظر اخلاقی زن این اموال را به خانواده اختصاص می­دهد تا صرف اهداف عالیه­ای که دلیل ایجاد کانون خانواده است شود (کاتوزیان, حقوق مدنی خانواده, ۱۳۷۱, ص. ۱۵۱-۱۵۲).
مبحث سوم: تاریخچه جهیزیه و الگوی آن در اسلام و رابطه آن با شیربها و چشم و هم‌چشمی
گفتار اول: تاریخچه جهیزیه
بی‌شک هیچ شالوده­ای مقدس­تر از شالوده بنای رفیع ازدواج نیست و ازجمله مقدمات شروع زندگی مشترک هر زوج جوانی تهیه لوازم و اسباب خانه است. تهیه جهیزیه قدمت بسیار زیادی دارد و در زمان ایران باستان، طبق سندی که از لوح­های تخت جمشید به‌دست‌آمده داریوش به دختر خود علاوه بر اموال دیگر صد رأس گوسفند جهیزیه داده است و در زمان ساسانیان والدین عروس مبلغی پول یا نقره یا چیز دیگری برای خرید جهیزیه عروس به خانواده داماد می­دادند و پدر عروس ضمن دریافت هبه و شیربها از خانواده داماد جهیزیه­ای مطابق شأن خانوادگی و اجتماعی خویش همراه دختر به خانواده داماد می­فرستاده در صدر اسلام نیز تهیه جهاز یک سنت الهی بوده ولی در آن زمان خانواده­ها و جوانان با تأسی به سیره علوی و منش فاطمی همیشه راه اعتدال را در پیش‌گرفته و در مسیر زندگانی دنیوی، از آسیب­ها و پیامدهای آن مصون ماندند. روایتی از امام صادق (ع) نقل‌شده است که می­فرمایند: «حضرت علی با فروش زره خود مقداری عطر و مقداری لباس و اثاثیه منزل خریداری کردند که جمعاً جهیزیه حضرت زهرا (س) شانزده اثاث بود» (مجلسی, ۱۴۰۳ هـ.ق, ص. ۹۴).
گفتار دوم: الگوی جهیزیه در اسلام
بدون شک، بهترین اسوه و الگو برای زنان مسلمان، زندگی و منش حضرت فاطمه زهرا (س) است. جهیزیه این بانوی بزرگوار در تاریخ ضبط‌شده است و زنان مسلمان می­توانند این جهیزیه را الگو قرار دهند هنگامی‌که جهاز حضرت فاطمه (س) را خدمت پیامبر آوردند، اشکش جاری شد و سرش را رو به آسمان بلند کرد و گفت: «خدایا، این عروسی را برای کسانی که بیشتر ظرف­هایشان گلی است، مبارک گردان» پس آنچه در تهیه لوازم زندگی باید رعایت شود، توجه به‌ضرورت و درعین‌حال سادگی آن است زیرا بالا بودن هزینه لوازم زندگی، خود یکی از عوامل به تأخیر انداختن ازدواج دخترانی است که درصددند جهیزیه گران‌قیمت به همراه داشته باشند و در الگوی جهیزیه اسلامی چند نکته مهم وجود دارد که عبارت‌اند از: