وبلاگ

6. 6. قید «فی امور الدین و الدنیا» بیان می‌کند که امامت منحصر به امور دنیوی نیست، بلکه به هر دو حوزه دینی و دنیوی مربوط می‌شود.

6. 6. قید «دار تکلیف» حاکی از این است که ظرف امامت دنیا می‌باشد.

۶-۱٫ فصل ششم:
وجوب امامت

بیشتر متکلمان اسلامی امامت را واجب می‌دانند. محقق طوسی در این باره می‌نویسد:
«مردم در نصب امام اختلاف دارند؛ برخی به وجوب عقلی آن اعتقاد دارند و برخی به وجوب نقلی آن معتقد هستند و بعضی دیگر آن را واجب نمی‌دانند. دسته نخست خود به دو گروه تقسیم می‌شوند. غلاه و اسماعیلیه به وجوب امام از سوی خداوند (من الله) اعتقاد دارند، ولی شیعه امامیه بر وجوب بر خداوند (علی الله) باور دارند.
اکثر معتزله، مثل جاحظ به وجوب عقلی آن بر خلق معتقد هستند و اشاعره یا عموم اهل سنت به وجوب نقلی امام عقیده دارند.
خوارج و اصم از میان معتزله نصب امام را واجب نمی‌دانند»^[۵۹].
قوشچی نیز در این باره می‌نویسد:
«در این که نصب امام بعد از زمان نبوت واجب است یا نه؟ و بر فرض وجوب بر ما واجب است یا بر خدا؟ و نیز وجوب آن عقلی است یا سمعی؟ اختلافی وجود دارد.
در ادامه می‌افزاید: اهل سنت معتقد هستند که تعیین امام واجب سمعی و بر عهده مردم است و معتزله و زیدیه وظیفه مردم می‌دانند و قائل به وجوب عقلی هستند.امامیه به وجوب عقلی اعتقاد دارد و تعیین امام را نیز بر عهده خدا می‌داند. خوارج نصب امام را مطلقا واجب نمی‌دانند. ابوبکر اصم از معتزله، بر این باور است که در صورت امنیت نیازی به وجود امام نیست در نتیجه تعیین امام نیزواجب نیست. غوطی و پیروان او می‌گویند: در هنگام امنیت در جامعه، نصب امام برای اظهار شعائر شرعی واجب است، ولی موقع ظهور فتنه‌ها نصب امام واجب نیست؛ زیرا نصب امام موجب بیشتر شدن فتنه خواهد شد»^[۶۰].

۱-۶-۱٫ مذهب امامیه:

از منظر امامیه وجوب امامت وجوب کلامی است؛ یعنی وجوب علی الله مطرح است، نه وجوب علی الناس و وجوب فقهی.
مراد از وجوب کلامی این است که نصب امام، مقتضای حکمت و لطف الاهی است و چون ترک چنین فعلی مستلزم نقص در ساحت خداوندی است، محال می‌باشد در نتیجه انجام آن برای خدا واجب و ضروری است.

۲-۶-۱٫ مذهب اشاعره:

اشاعره نیز همانند امامیه به وجوب امامت اعتقاد دارند، ولی وجوب آن را وجوب علی الناس و نقلی می‌دانند، لذا جایگاه بحث از امامت را علم فقه می‌دانند نه علم کلام.

۳-۶-۱٫ دلایل وجوب امامت در نگاه محقق طوسی و فاضل قوشچی:

از مباحث پیش روشن شد که اصل وجود امام در نزد بیشتر متکلمان اسلامی ضرورتی اجتناب ناپذیر است، هر چند در نحوه وجوب آن در میان آنها اختلاف نظر وجود دارد. در چرایی وجوب امام نیز بحثهایی در بین متکلمین اسلامی صورت گرفته است که در این باره نیز اختلاف نظر‌هایی مشاهده می‌شود. در این جا به دلایل وجوب امامت و به تعبیر محقق طوسی به پاسخ پرسش «لم الامام؟»از منظر محقق طوسی و محقق قوشچی پرداخته می‌شود.

۴-۶-۱٫ دلایل وجوب امامت از منظر محقق طوسی^[۶۱]:

شیعه امامیه معتقد است که هر آن چه بر وجوب نبوت دلالت می‌کند، وجوب امامت را نیز اثبات می‌کند.
«امامت ادامه نبوت است و دلیلی که ارسال پیامبران را واجب می‌کند، همان دلیل نصب امام جانشین پیامبر را نیز واجب میسازد»^[۶۲]، از ین رو قاعده لطف عمده ترین دلیل وجوب بعثت انبیا و وجوب امامت از سوی شیعه مطرح شده است.
محقق طوسی در کتاب تجرید العقائد به یک دلیل عقلی که همان قاعده لطف است، بسنده کرده است، ولی در رساله امامت که به همراه کتاب تلخیص المحصل چاپ شده است، به ادله دیگری نیز اشاره کرده است.این ادله عبارت از موارد زیر می‌باشد:

1. 1. آیه اولی الامر: محقق طوسی این آیه را به عنوان دلیل نقلی بر وجوب امامت می‌داند. خداوند در این آیه میفرماید: «اَطِیعُوا اللهَ وَ اَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ اُولی الأَمرِ مِنکمُ»^[۶۳]اطاعت از اولی الامر را واجب کرده است. روشن است که وجوب اطاعت از اولی الامر فرع بر اصل وجود آنهاست.

1. 1. حدیث «من مات و لم یعرف امام زمانه مات میته جاهلیه» دلیل نقلی دیگر بر وجوب امامت می‌باشد. این حدیث هم در منابع شیعه و هم در منابع اهل سنت روایت شده است که در صفحات پیشین به این منابع اشاره شد.

این حدیث دلالت می‌کند که هیچ زمانی از وجود امام خالی نیست و معرفت امام بر مردم واجب است، لذا مقدمه آن که وجود امام باشد، واجب خواهد بود.

3. 3. سیره مسلمانان: مسلمین پس از وفات پیامبر اکرم۶ در اصل وجود امام و خلیفه برای رسول خدا۶ اتفاق نظر داشتند و تنها در نحوه تعیین و مصداق او اختلاف داشتند.

3. 3. قاعده لطف: محقق طوسی می‌نویسد: امام لطف است از این رو برای تحصیل غرض، نصب امام بر خداوند واجب است^[۶۴]. در رساله امامت نیز در بیان ضرورت امامت و توضیح این قاعده می‌آورد:

«از آن چه گذشت روشن می‌شود که چون ممکن است مکلفین به واجبات اخلال برسانند و مرتکب قبایح شوند؛ از این رو نیازمند نصب امامی هستند تا آنها را منع کند و اخلال کنندگان به واجبات و مرتکبین قبایح را باز دارد و آنان را به انجام واجبات و ترک قبایح وادار نماید تا مکلفین به انجام طاعات نزدیک شده و از معاصی دور گردند پس این سبب، مقتضی وجود امام و وجوب نصب وی بر خداوند و مسلط کردن او بر مردم است»^[۶۵].
شارح قوشچی در بیان سخن محقق طوسی می‌گوید:
«امام، لطفی از جانب خدا بر بندگان خود است، زیرا اگر مردم رئیسی داشته باشند که آنها را از انجام نواهی و محظورات باز دارد و بر انجام واجبات ترغیب نماید مردم به انجام عبادات و ترک محرمات نزدیک تر خواهند شد و چون بنابر عقیده امامیه لطف بر خدا واجب است؛ از این رو تعیین امام هم بر خدا واجب می‌باشد»^[۶۶].
در ادامه قوشچی به این دلیل محقق طوسی اشکال می‌گیرد. در فصل بعدی به طور مفصل به بیان قاعده لطف و بررسی اشکالات بر آن، پرداخته شده است.

۵-۶-۱٫ دلایل وجوب امامت از منظر فاضل قوشچی:

قوشچی برای بیان وجوب امامت سه دلیل ذکر می‌کند:
۱٫اجماع صحابه: محقق طوسی می‌نویسد: عمده ترین دلیل اهل سنت بر وجوب امامت همین دلیل است^[۶۷].
قوشچی می‌گوید: «دلیل نخستین و عمده بر وجوب امامت اجماع صحابه می‌باشد.قوشچی در توضیح این دلیل می‌آورد: اصحاب پس از وفات رسول اکرم۶و هم چنین پس از وفات هر امامی تعیین امام را از اهم واجبات می‌دانستند و در این رهگذر بود که کفن و دفن رسول خدا۶ را رها کردند و به تعیین جانشین و خلیفه مشغول شدند.
روایت شده است، هنگامی که رسول خدا۶ وفات کرد، ابوبکر گفت: ای مردم! هر که محمد۶ را می‌پرستید، همانا محمد۶ مرد و هر که پروردگار محمد۶ را می‌پرستید، او زنده است و نخواهد مرد. ناچار هستیم که برای امر خلافت کسی را تعیین کنیم تا عهده دار خلافت شود پس تامل نمایید و نظر بدهید خدا شما را بیامرزد» پس از سخنان ابوبکر مردم از هر سوی به او روی آوردند و وی را تصدیق کردند و هیچ کس نگفت نیازی به وجود امام نیست»^[۶۸].
۲٫حفظ نظام اسلامی و اقامه حدود اسلامی
شارع به اقامه حدود اسلامی و محافظت از مرزهای اسلامی و آماده سازی سپاه برای حفظ اسلام فرمان داده است، از این رو حفظ نظام اسلامی واجب است. این امور بدون وجود امام محقق نمی‌شود. چون مقدمه واجب در صورت مقدور بودن، واجب است، پس تعیین امام نیز واجب خواهد بود^[۶۹].