در بررسیهایی که پیرامون قبه امام رضا (ع) در کتب تاریخی انجام شده است، میتوان این نکته را عنوان کرد که این حضرت در شهر نوغان در نزدیکی روستای سناباد و در بقعه هارونیه مدفون گشتهاند. در این حیث، شهر مشهد هویت خود را از این حادثه تاریخی اخذ نموده و بهمرور زمان و دوره های متمادی تاریخ بهاحداث آن جامه عمل پوشانده شده است.
درباره محل قرارگیری مرقد عنوان شده است که قبر این حضرت در کنار قبر هارونالرشید قرار داشته است. (ابنحوقل، ۱۳۶۶: ۱۶۹؛ اعتمادالسلطنه، بیتا: ۲۲؛ خراسانی،۱۳۴۷: ۶۴۵) همچنین بیان شده که هارونالرشید در خانهی حمیدبن قحطبه که در زمان هارون حاکم طوس بوده است مدفون گشته و پس از وفات امام رضا (ع) پیکر مبارک ایشان در همان خانه دفن شده است. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۲۲؛ بسطامی، ۱۳۹۰: ۲۶) این مرقد در بیرون شهر نوقان و مقبرهای زیبا در قریه سناباد قرار گرفته است. (ابنحوقل، ۱۳۶۶: ۱۶۹) به نقل از سفرنامه ابودلف نیبوعی به سال ۳۴۱ ق عنوان شده که مرقد امام رضا (ع) در یکی از باغهای حمیدبن قحطبه قرار گرفته است.(سیّدی، ۱۳۷۸: ۱۶، ۱۷) حمیدبن قحطبه در قریه سناباد باغ و عمارتی داشته است که هارونالرشید و امام رضا (ع) پس از فوت در آن مدفون گشتهاند. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۴۹ – ۵۰؛ خراسانی، ۱۳۴۷: ۶۴۵) عدهای از مورخّین عنوان کرده اند که حضرت، در بنای اسکندر مقدونی مدفون گشته است. (موسویمغانی، ۱۳۴۱، ۴۳) بهگفته اعتمادالسلطنه نظر این افراد منبع صحیحی ندارد. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۴۹ – ۵۰) بهگفته مهدی سیّدی، حمیدبن قحطبه هم عصر هارونالرشید نبوده است و این مورد که ایشان حدود ده سال قبل از هارون درگذشته است، به طوریکه کاوشهای باستانشناسی مبنی بر آن میباشد که مرقد امام رضا (ع) و هارون بر روی تپهای قرار داشته که داخل باغ حمیدبن قحطبه و در مجاورکاخهای وی بوده است و به احتمال زیاد این تپه توسط هارون و پیروانش ایجاد شده است. (سیّدی، ۱۳۷۸: ۲۰) درباره نحوه قرارگیری قبه حضرت عنوان شده که قبر هارونالرشید در زاویه شمالی حرم مطهر بوده و مرقد امام رضا (ع) جلوتر از قبر هارون و سر مبارک امام نزدیک دیوار غربی بوده است. (کاویانیان، ۱۳۵۴: ۳۴ – ۳۳) و حضرت طوری مدفون شده است که پاهای ایشان مقابل سر هارونالرشید قرار گرفته است و پیکرشان جلوتر از هارون میباشد. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۲۲؛ کاویانیان، ۱۳۵۴: ۳۳)
۱ – ۹ - ۲ تاریخچه حرم امام رضا (ع) از آغاز تا پیش از حمله مغول
در دوره دیالمه تزییناتی در بنایی که مأمون برای دفن پدرش هارون ساخته، صورت گرفته است.
(اعتمادالسلطنه، بیتا: ۵۰؛ مؤتمن، ۱۳۴۸: ۳۹) بهنقل از کتاب تذکرهالائمه[۳] عنوان شده است که برخی از
پادشاهان دیالمه و آلبویه تعمیراتی در مزار امام رضا (ع) انجام دادهاند. (بسطامی، ۱۳۹۰: ۴۰) همچنین عضدالدوله دیلمی نیز تزییناتی را در مرقد امام رضا (ع) انجام داده است. (کاویانیان، ۱۳۵۴: ۵۳)
با مدفون شدن امام رضا (ع) به مرور به تعداد شیعیان در این شهراضافه شد، باشکوهترین دوره تاریخی توس در عهد اسلامی همان سده چهارم ق بوده، اما با سقوط سامانیان و ظهور غلامان غزنوی، نوغان و مشهد از رونق پیشین خود افتاده است. (سیّدی، ۱۳۷۸: ۱۸) در کتب تاریخی آورده شده که بنای مرقد امام رضا (ع) و هارونالرشید توسط سبکتکین، پدر سلطان محمود غزنوی خراب گردیده است. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۵۰؛ موسویمغانی، ۱۳۴۱: ۴۳؛ امام، ۱۳۴۸: ۱۲۷) اما بهگفته مهدی سیّدی خبر این خرابی توسط سبکتکین چندان معقول نبوده و بهاحتمال زیاد واهی است. (سیّدی، ۱۳۷۸: ۱۹ – ۱۸) بهگفته ملاهاشم خراسانی، بهعلت باقی بودن آثار و ازارههای حرم که ساخت آن مربوط به قبل از یورش غزنویان بوده است، این نکته برداشت می شود که مراد از خرابی که مورخان بهآن اشاره داشته اند مربوط بهآبادیهای مشهد بوده است و ارتباطی بهبقعه و حرم حضرت رضا (ع) ندارد و اینکه در دوره سلطان محمود غزنوی قبه زیر ضریح مطهر امام رضا (ع) تجدید بنا می شود. (خراسانی، ۱۳۴۷: ۶۴۵)
گفته شده از سال ۴۳۱ ق تا سال ۵۵۲ ق دوره سلطنت سلجوقیان پس از غزنویان بوده است. (سیّدی، ۱۳۷۸: ۲۱) در کتب تاریخی عنوان شده است که عمارت بنای فعلی حرم مطهر مربوط بهدوران سلطان سنجر سلجوقی بوده و آن را از اقدامات وجیه الملک شرف الدین ابوطاهر سعدبنعیسی قومی دانسته اند. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۵۲؛ اثیرجزری، ۱۳۵۳: ۱۴ – ۱۹؛ بسطامی، ۱۳۹۰: ۳۹) وی وزیر سلطان سنجر بوده است. (بسطامی، ۱۳۹۰: ۳۹) و حرم امام رضا (ع) در دوره حکومت سلطان سنجر سلجوقی تزیین و بازسازی شده است. (شریعتی، ۱۳۶۳: ۲۲؛ کیانی،۱۳۷۷: ۱۵) بهنقل از کتاب انسانالنوّاصب[۴] عنوان شده که گنبد مبارک امام رضا (ع) در زمان پادشاهی سلطان سنجر بنا شده است. (بسطامی، ۱۳۹۰: ۳۱) کاویانیان نیز بهاحداث گنبد فوقانی در دوره سلطان سنجر سلجوقی اشاره داشته است.(کاویانیان، ۱۳۵۴: ۵۶) همچنین درباره خشتهای کاشی ازارههای حرم که معروف بهکاشیهای سنجری میباشد اختلاف نظر وجود دارد، به طوریکه برخی عنوان کرده اند که این خشتها معروف بهخشتهای سلطان سنجر میباشند. (خراسانی، ۱۳۴۷: ۶۴۶؛ بسطامی، ۱۳۹۰: ۳۲) و گفته شده این خشتهای سنجری بهخط جلی بوده و در برخی نام طغرلخان از ملوکان سلجوقی نیز آمده است. (بسطامی، ۱۳۹۰: ۳۲) همچنین عنوان شده است که این کاشیها تاریخ سنه اثنی عشر و خمس ماه را دارا میباشند و نام سلطان محمود شهید نیز روی برخی از آنها رقم خورده است. (خراسانی، ۱۳۴۷: ۶۴۶) براساسکتیبههاییکه رویکاشیها نگاشته شده است، بهسه تاریخ در ایجاد کاشیها اشاره شده است. ۵۰۰ق، (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۶۴)، ۵۱۲ق (خراسانی، ۱۳۴۷: ۶۴۲)، ۶۱۲ق و۷۶۰ق میباشد. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۶۴؛ خراسانی، ۱۳۴۷: ۶۴۲) بهگفته مهدی سیّدی، مسلم نیست این کاشیها مربوط بهدوره سلطان سنجر بوده و اینکه شاید به دلیل تشابه نامهای موجود این وجه تسمیه صورت گرفته باشد. (سیّدی، ۱۳۷۸: ۲۶) براساس نصبشناسی صورت گرفته در مقاله کتیبههای سنجری، بهاین نکته اشاره شده است که کاشیهای سنجری بهسال ۶۰۲ ق، تعلق داشته و مربوط بهعهد محمد خوارزمشاه و در ابتدای قرن هفتم ق، میباشد و ارتباطی بهسلطانسنجر و ابوطاهرقمی ندارد. (ایمانپور، ۱۳۸۹: ۳۴ – ۳۳)
خوارزمشاهیان دوران حکومتی است که پس از سلجوقیان در ایران شکل گرفته و بهرقم آن مرمتهایی درحرم امام رضا (ع) صورت پذیرفته است. یکی از معروفترین سلاطین این سلسله محمد خوارزمشاه بوده است که بانی اقداماتی در حرم مطهر شده است.
این سلسله حکومتی معروف بهخوارزمشاهیان حنفی بوده است. (عطاردی، ۱۳۸۱، ج۱: ۵۷) اما آنچه مبرهن است سلطان محمد خوارزمشاه نه تنها شیعه مذهب نبوده است، بلکه از مخالفان مذهب تشیّع نیز بوده، اما اقداماتی که در این دوره و توسط این فرد صورت گرفته، بهاحتمال زیاد حاوی مقاصد سیاسی بوده است. (سیّدی، ۱۳۷۸: ۳۵) همانطورکه در مبحث سلجوقیان بیان شد بهنظر چندی از پژوهشگران معاصر، کاشیهای سنجری مربوط بهسالهای ۶۰۲ق میباشد و در دوره حکومت سلطان محمد خوارزمشاه ایجاد گشته است. کاشیهای مزبور کوکبی شکل(خراسانی، ۱۳۴۷: ۶۴۱؛ مؤتمن، ۱۳۵۵: ۶۴) و ستاره مانند بوده و به صورت شش و هشت ضلعی و با ارتفاع ۹۲ س.م در اطراف ازارههای مقبره امام رضا (ع) نصب میباشند. (مؤتمن، ۱۳۵۵: ۶۴) گفته شده که این کاشیها جز اولین کاشیهای تاریخدار هنر کاشیکاری اسلامی میباشند که در ایران شرقی یافت شده است. (کیانی، ۱۳۷۶: ۱۴۷) بهگفته مهدی سیّدی سال ۶۱۲ق اولین تاریخی است که خبر از مرمت و بازسازی حرم امام رضا (ع) میدهد و این سال مطابق با سلطنت محمد خوارزمشاه میباشد. (سیّدی، ۱۳۷۸: ۳۵) محرابی بهتاریخ «فی ربیع الاخر سنه اثنی عشر و ستمائه» وجود دارد (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۶۱ – ۵۹؛ مؤتمن، ۱۳۴۸: ۵۱) که مطابق با ۶۱۲ ق، میباشد و همچنین شعری از عبدالله بن محمود بن عبدالله در قسمت بالای ازارهی هستهی مرکزی حرم نیز نقش بسته است. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۶۱ – ۵۹) در این محراب سوره توحید بهخط خفی در هلال کوچک رسم شده است. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۵۱) کتیبهای نیز بهخط ثلث برجسته بر دیوار و قسمت ورودی حرم امام رضا (ع) در جانب رواق دارالحفاظ از دوره خوارزمشاهیان در این مکان نصب میباشد. (زنگنه، ۱۳۷۶: ۱۶۸) سنگابی در حرم وجود دارد که تاریخ آن ۵۹۷ق، است،که معروف بهسنگاب خوارزمشاهیان میباشد. (امام، ۱۳۴۸: ۴۵۱) بهگفته مهدی سیّدی در ذکر تواریخ اینکتیبه، محققین اختلاف نظر داشته و برخی تاریخ ۵۹۷ق، برخی ۵۹۹ق و نیز به اشتباه ۵۷۷ق خواندهاند و اینکه در تاریخ ۵۹۷ق سلسلهی غوریان حاکم توس و مشهد بوده اند، جای شک و شبه وجود دارد که این سنگاب با توجه بهحوادث آن ایام توسط سلطان محمد خوارزمشاه وقف گردیده باشد. (سیّدی، ۱۳۷۸: ۳۴ – ۳۳)
۱ – ۹ - ۳ مجموعه امام رضا (ع) در دوره مغول
درباره روند تاریخی مغولان میتوان عنوانکرد که آنها بهشهرهای ایران حمله کرده و مردمان زیادی را مورد قتل و غارت قرار دادهاند. در این میان، بهشهر مشهد نیز حملهور شده و آسیبهای زیادی بهشهر و مردم رسانیدهاند، اما در تحقیقاتی که پژوهشگران معاصر انجام دادهاند میتوان بهاین نکته اشاره داشت که بهاحتمال زیاد این آسیبها بهمردم و شهر بوده باشد و ویرانی در مجموعه امام رضا (ع) صورت نگرفته است.
بهگفته اثیرجزری، مغولها در سال ۶۱۷ق پس از کشتار و غارتی که در نیشابور بهراه انداختند، بهتوس حملهور شده و پس از خرابی این شهر، آرامگاه امام رضا (ع) و مقبره هارون الرشید را نیز ویران ساختند. (اثیرجزری، ۱۳۵۱: ۲۰۳) اما برخی از محققین عنوان کرده اند که به دلیل وجود آثار هنری و معماری مانند کاشیهای سنجری، سنگاب، محرابها و … که از دوره قبل از مغول در حرم امام رضا (ع) وجود داشته و همچنان برجای مانده است، اخباری که بهویران شدن حرم اشاره دارد چندان معقول نمی باشد. (امام، ۱۳۴۸: ۴۱۹؛ سیّدی، ۱۳۷۳: ۴۳) و این نکته عنوان شده است که اگر گنبد و قبه فوق ضریح مطهر در تهاجم مغول و تاتار صدمه دیده باشد، تعمیر آن بهاهتمام سلطان محمد خدابنده از سلاطین مغول اتفاق افتاده است. (خراسانی، ۱۳۴۷: ۶۴۶؛ بسطامی، ۱۳۹۰: ۴۱) و نیز بیان شده که بقعه امام رضا (ع) به دلیل استحکام زیاد در این حملات سالم مانده است. (موسویمغانی، ۱۳۴۱: ۴۳)
۱ – ۹ – ۴ مجموعه امام رضا (ع) در دوره تیموری
تیموریان سلسله حکومتی بودند که در سدههای هشتم و نهم ق، برخراسان تسلط یافتند. در این دوره، شیعیان اهمّیّت ویژهای کسب کردند و شهر مشهد بهعلت مدفون شدن امام شیعه در آن، رونق چشمگیری یافت. به طوریکه احداث و آبادانی زیادی در آن صورت پذیرفت. از جمله اقداماتیکه در این دوره از تاریخ در شهر مشهد، بهخصوص در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) شاهد آن هستیم ساخت مساجد، مدارس، صحن و رواقهایی میباشد.
اعتماد السلطنه این نکته را عنوان کرده است که تغییر نام مشهد و وضع و احداث کامل این شهر از زمان شاهرخگورکانی، پسر امیرتیمورگورکانی میباشد که پس از مرگ پدر اقدام بهاین آبادانی کرده است. (اعتماد السلطنه، بیتا: ۵۴- ۳۸ ) همچنین گفته شده که در این دوره سادات در مشهد اهمّیّت ویژهای پیدا نموده و رؤسای آنها بهنام نقیب و سادات به آبادانی این شهر توجه نموده اند. (سیّدی، ۱۳۷۸: ۵۰) و پس از بهحکومت رسیدن شاهرخ، او و همسرش گوهرشاد، خراسان را بهکانون نوآوری معماری مبدل ساختند. (بلر، امبلوم، ۱۳۸۱: ۵۶) تیموریان خدمات زیادی را در مشهد انجام دادند، پس از بهسلطنت رسیدن شاهرخ بن امیرتیمورگورکانی در هرات زوجهی او که گوهرشاد بیگمآغا نام داشت، پسر خود بایسنغرمیرزا را فرستاد تا بهتعمیر روضه رضوی اقدام نماید و مسجد و رواقهایی در این مکان مقدس احداث نمودند. (بسطامی، ۱۳۹۰: ۴۲) جانشینان امیر تیمور بهخصوص شاهرخ تیموری که مقر حکومتش در هرات بوده و همسرش گوهرشادآغا، توجه ویژهای بهمشهد داشته اند. از جمله یکی از مهمترین اقدامات گوهرشاد که دراین مکان صورت پذیرفته است، بنای مسجد جامع گوهرشاد میباشد. (عطاردی، ۱۳۸۱،ج۱: ۶۱) مسجد جامع گوهرشاد، مدرسهی دودر، مدرسهی پریزاد، رواق دارالسیّاده، رواق دارالسلام، رواق دارالحفاظ را میتوان از نمونههای معماری دوره تیموری در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) دانست، در ادامه مطالب روند اجمالی از احداث این اماکن عنوان شده است.
۱ – ۹ – ۴– ۱ صحن عتیق
این مکان که بخشی از آن بهدستور امیرعلیشیرنوایی وزیر سلطان حسین بایقرا احداث شده است، در چند سال اخیر بهنام صحن انقلاب معروف گشته است. گفته شده آن قسمت از صحن عتیق که تقریباً در شمال روضه مقدسه و پشت سر حضرت قرار دارد از بناهای امیرعلیشیر بوده و نصف دیگر آن در عصر صفویه ساخته شده است. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۱۲۶) ایوان طلای صحن عتیق از آثار امیرعلیشیرنوایی میباشد که در بین سالهای ۸۷۵ تا ۸۸۵ و در زمان سلطنت شاه سلطان حسین بایقرا احداث شده است. (اعتضادپور، ۱۳۴۴: ۲۲۲) صحن عتیق دارای چهار ایوان در جهت اصلی، سقاخانه اسماعیل طلا، مدرسه میرزا جعفر، مقبره شیخ حر عاملی، ساعت، سرداب، گنبد الله وردی خان، کفشداریها، دفاتر نگهبانی و غیره میباشد. (مشهدیمحمدی، ۱۳۸۳: ۱۰۷) که هریک از این قسمت ها در دوره های مختلف تاریخی بهآن اضافه گشته است.
۱ – ۹ – ۴ – ۲ مدارس احداثی در مجموعه امام رضا (ع)
یکی دیگر از نمونههای کامل معماری دوران تیموری در مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مدرسهدودر
میباشد. این مدرسه به صورت چهارایوانی ساخته شده است و از نظر تزیینات معماری و کتیبهنویسی
دارای اهمّیّت میباشد.
اعتمادالسلطنه در کتاب مطلع الشمس عنوان کرده است که کهنهترین مدارس مشهد، مدرسه دودر است و تاریخ آن ۸۲۳ در زمان شاهرخ گورکانی ساخته شده است. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۴۵) این مدرسه بهاهتمام امیر غیاث الدین خواجه بهادر ساخته شده است که کتیبهای به سال ۸۴۳ ق بر روی گچ بریده شده و بهخط ثلث در آن وجود دارد. همچنین در میان گنبد این مدرسه مقبرهای است که نام غیاث الدین خواجه بهادر بر روی آن حک شده است. (خراسانی، ۱۳۴۷: ۶۶۷)
یکی دیگر از مدارسی که ساخت آن مربوط بهدوره تیموری میباشد، مدرسه پریزاد است. درباره این مدرسه گفته شده که محلی برای سکنای طلاب بوده و شامل ابعاد بسیار کمی بوده است. موقوفه آن بانویی بهنام پریزاد، از ندیمان گوهرشادآغا بوده است و همزمان با بنای مسجد گوهرشاد احداث گشته است. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۲۸) این بنا بهدست نجف قلی بیگلر بیگی به سال ۱۰۹۳ ساخته شده است. (موسوی مغانی، ۱۳۴۱: ۱۳۴) تنها کتیبهای که در این مدرسه موجود می باشد مربوط بهمرمت و بازسازی آن میباشد که مربوط بهدوره صفوی بوده و نام شاه سلیمان صفوی در آن آمده است. (خراسانی، ۱۳۴۷: ۶۶۸؛ سیّدی، ۱۳۷۸: ۶۷)
مدرسه بالاسر نیز از دیگر مدارس ساخته شده در این مکان از دوره تیموری می باشد و محل قرارگیری آن در بازار بزرگ بوده است. از سمت شرق بهصحن عتیق و از غرب بهمدرسه پریزاد و از قسمت جنوب بهبالاسر حضرت راه دارد، بههمین دلیل نام این مدرسه را بالاسر قراردادهاند. (فاضل، ۱۳۵۱: ۴۱) این مدرسه بهنام مدرسه شاهرخی نیز خوانده شده است. (دولتشاه سمرقندی، بی تا: ۴۹۱) اعتمادالسلطنه عنوان کرده است که تاریخ ساخت این مدرسه مربوط بهدوره تیموری بوده است و بهاحتمال زیاد توسط یکی از شاهزادگان دوره تیموری احداث شده است. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۳۱۶) بهگفته سلطانزاده برخی کارشناسان به دلیل وجود آرامگاه میرزا ابوالقاسم بابر بن بایسنقربن شاهرخ گورکانی، در زیر گنبد شمالی این مدرسه ساختمان آن را بهشاهرخ تیموری نسبت دادهاند. (سلطانزاده، ۱۳۶۴: ۲۰۵) ملا هاشم خراسانی ضمن اشاره بهاین نکته که در این مدرسه کتیبهای احداثی بهخط ثلث وجود دارد، ساخت آن را بهدوره شاه سلیمان صفوی نسبت داده است. (خراسانی، ۱۳۴۸: ۶۷۰) در صورتی که مورخینی چون اعتمادالسلطنه ضمن اشاره بهاین نکته که مدرسه مربوط بهدوره تیموری میباشد، از مرمت آن در دوره صفوی بهسال ۱۰۹۱ و بههمّت میرزا محمدخان وزیر خراسان و سال ۱۲۰۳ توسط حاج میرزا عبدالجواد ومرمت سوم آن بهسال ۱۲۷۱ خبر دادهاند. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۵۴۲، ۳۱۶)
۱ – ۹ – ۴ – ۳ رواقها
از جمله رواقهای احداث شده در دوره تیموری در این مجموعه زیارتی رواق دارالسیّاده میباشد. درباره تاریخ احداث این بنا اختلاف نظر وجود دارد. به طوریکه عنوان شده است تاریخ احداث دارالسیّاده بهقبل از حکومت غازان خان باز میگردد و تاریخ بنا و نام بانی آن در کتیبهای بر روی سنگ در دارالسیّاده حک شده است که از آثار سلطان محمد بن مسعود سلجوقی میباشد. (امام، ۱۳۴۸: ۴۴۳ – ۴۴۲) در جای دیگر عنوان شده است که این بنا از زمان پادشاهی غازان خان بهبعد شکل گرفته و بهسال ۸۲۱ بنا شده است. (برهانآزاد، ۱۳۴۷: ۱۳۵) همچنین عنوان شده که این بنا مربوط بهدوره تیموری و از آثار گوهرشادآغا میباشد. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۹۶؛ مؤتمن، ۱۳۴۸: ۷۸) و بهاین نکته اشاره شده است که کاشیکاری این بنا بهدستور گوهرشادآغا انجام پذیرفته است. (امام، ۱۳۴۸: ۴۴۳ – ۴۴۲) درباره وجه تسمیه این بنا آورده شده است که دارالسیّاده ترکیبی است اضافی بهمعنی خانهی سیّادت یا جایگاه سادات و فرزندان رسول اکرم (ص) میباشد. (برهانآزاد، ۱۳۴۷: ۱۲۴)
از بناهای دیگری که مربوط بهدوره تیموری می شود رواق دارالحفاظ میباشد، این بنا که بهشکل مربع مستطیل میباشد، (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۹۱) بهدستور گوهرشادآغا احداث گشته است. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۹۱؛ مؤتمن، ۱۳۴۸: ۷۴)
از دیگر رواقهایی که ساخت آن بهدوره تیموری میرسد رواق دارالسلام میباشد. این رواق همزمان با ساخت رواقهای دارالحفاظ و درالسیّاده توسط گوهرشادآغا ساخته شده است. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۱۴) و نام قدیم آن تحویلخانه بوده است. (ولیان، ۲۵۳۶: ۹۶) این رواق در طول تاریخ نامهای متعددی را بهخود گرفته است، از جمله: دارالسّلام، تحویلخانه و گنبد اپک میرزا. (سیّدی و دیگران، ۱۳۸۶: ۵۱)
۱ – ۹ – ۴ – ۴ مسجد گوهرشاد
یکی دیگر از آثار بهجای مانده از دوره تیموری در مجموعه امام رضا (ع)، بنای مسجد گوهرشاد میباشد. این بنا که بانی آن گوهرشادآغا همسر شاهرخ تیموری بوده است (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۱۳۸) یکی از نمونههای بینظیر معماری دوره تیموری محسوب میگردد. معماری آن توسط قوام الدین شیرازی صورت گرفته است. (صمدی، ۱۳۳۳: ۵۱۰؛ امام، ۱۳۴۸: ۴۵۴) درکتیبهایکه در سمت چپ پایه ایوان مقصوره وجود دارد نام این هنرمند آمده است. (صمدی، ۱۳۳۳: ۵۱۰) اینکتیبه بهخط بایسنقر میباشد.
(امام، ۱۳۴۸: ۴۵۸) ساختمان این بنا چنانچه درکتیبه آن ذکر شده است بهسال ۸۲۱ ق بهاتمام رسیده است. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۶۲؛ امام، ۱۳۴۸: ۴۶۰؛ داوری، ۱۳۵۷: ۹۷) این تاریخ در دو جا از این مسجد بر کتیبه نگاشته شده است. یکی در ایوان مقصوره و دیگری بر ایوان شمالی مسجد سمت دارالسیّاده نصب میباشد که بهاحتمال زیاد تاریخ اتمام این بنا میباشد. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۶۲) در حاشیه بیرونی ایوان مقصوره کتیبه ثلث بهتاریخ ۸۲۱ق و بهخط بایسنقر میرزا فرزند گوهرشاد وجود دارد و یکی از بزرگترین آثار هنری باقی مانده از دوره تیموری محسوب میگردد. (عطاردی، ۱۳۷۱، ج۲: ۷۲۰) مهمترین و با ارزشترین کتیبههای قدیمی مسجد گوهرشاد که شامل چهار مورد کتیبه در ایوان مقصوره میباشد، بهخط ثلث و توسط بایسنقرمیرزا نگاشته شده است. (سیّدی و دیگران، ۱۳۸۶: ۵۲)
۱ – ۹ – ۵ مجموعه امام رضا (ع) در دوره صفویه
در دوره صفوی با توجه بهرسمّیّت یافتن تشیّع در ایران توسط پادشاهان و توجه شیعیان بهمراکز مقدّس از جمله توجه بهحرم مطهر امام رضا (ع) شاهد تحولات زیادی در این مکان مقدّس اتفاق میافتد. گفته شده شاه طهماسب یکی از شیعیان بسیار متعصّبی بوده است که بارها بهمشهد آمده و این شهر را مورد مرمت قرار داده است، پس از او نیز سایر سلاطین صفوی نیز همین توجه را بهمشهد داشته اند. میتوان بهشاه عباس اول، ثانی و شاه سلطان حسین اشاره کرد که برای عمران و آبادانی و زینت بخشیدن بهابنیه این شهر تلاش زیادی داشته اند. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۱۶) در اوایل دوره صفویه چون پادشاهان صفوی هنوز بر سراسر ایران تسلط کامل نیافته بودند، ازبکها حملات زیادی را بهایران انجام دادند. از جمله میتوان بههجوم محمدخان، عبیداللهخان، محمدسلطان و بهخصوص عبدالمؤمنخان ازبک اشاره کرد. (شریعتی، ۱۳۶۳: ۲۲) گفته شده در سال ۹۹۶ق عبدالمؤمنخان بهمشهد هجوم آورده است. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۱۶) این حادثه در زمان سلطنت شاه عباس رخ داده است. (شریعتی، ۱۳۶۳: ۲۲) در این حادثه اشیای نفیس حرم بهیغما برده شده است. (شریعتی، ۱۳۶۳: ۲۲؛ عطاردی، ۱۳۷۱، ج۲: ۲۷۱؛ زنگنه، ۱۳۷۶: ۱۷۰) همچنین خشتهای زرین گنبد و گلدسته غارت شده است. (امام، ۱۳۴۸: ۴۲۱) پس از حمله ازبکها، شاه عباس پیاده بهمشهد آمده است. (موسویمغانی، ۱۳۴۱: ۵۴؛ عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۲۷۱) و دستور تعمیر و مرمت خرابیها را در حرم داده است. (موسویمغانی، ۱۳۴۱: ۵۴) و بهدستور وی تعمیر و طلاکاری گنبد انجام شده است. (امام، ۱۳۴۸: ۴۲۱) پس از این دوره قسمت های مختلف حرم ساخته و مرمت گردید. از جمله ساخت گنبد الله وردیخان و حاتمخانی را میتوان اشاره داشت. گفته شده پس از این اتفاقات شاه عباس دستور داد، بهزایرین امام رضا (ع) لقب ( مشهدی ) منسوب شود، به طوریکه این لقب از آن زمان رواج یافته است. (زنگنه، ۱۳۷۶: ۱۷۱) در دوره صفویه، بناهای زیادی در حرم شکل میگیرد که میتوان بهتوسعه صحن عتیق، گنبد الله وردیخان، رواق آرامگاه شیخ بهایی، گنبد حاتمخانی، مدرسه میرزا جعفر، رواق توحیدخانه، مرمت و طلا کاری مناره و گنبد مطهر، ساختن ایوانها، سردرها و غرفهها اشاره داشت. در ادامه مطالب روند اجمالی از احداث این اماکن عنوان شده است.
۱ – ۹ – ۵ – ۱ صحن عتیق
بخشی از صحن عتیق در دوره صفوی احداث گردیده است. گفته شده دیواره شمالی و اضلاع شرقی و غربی صحن کهنه در این دوره بنا شده است. (شریعتی، ۱۳۶۳: ۲۳) ایوان عباسی در زمان شاه عباس احداث گردید. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۱۲۹) در زمان شاه عباس دوم صحن عتیق کاشیکاری شده و در زمان شاه سلیمان صفوی، گنبد مطهر را ترمیم نموده و در این دوره چند مدرسه بهاین مکان اضافه شده است. (ولیان، ۱۳۵۶: ۳۳) ایوان شمالی صحن عتیق بهسال ۱۰۲۱ ق، بنا گردیده است. (موسویمغانی، ۱۳۴۱: ۵۴) این ایوان که مقابل ایوان طلای صحن عتیق قرار دارد، دارای کاشیکاری بسیار نفیسی میباشد و بهایوان عباسی شهرت دارد. کتیبههایی از محمد رضا امامی اصفهانی در این ایوان نقش بسته است. مانند کتیبهی دور ایوان که در آن نام شاه عباسثانی بهعنوان بانی آن ذکر شده است و تاریخ آن ۱۰۵۹ق و بهرقم محمد رضا امامی میباشد.(اعتمادالسلطنه، بیتا: ۱۲۹، ۱۳۰) همچنین مرمتهایی در ایوان جنوبی این صحن ازدوره صفوی وجود دارد. عنوان شده که تعمیرات اولیه ایوان جنوبی صحن عتیق مربوط بهزمان شاه عباسکبیر بوده است و نمای خارجی آن را کاشیکاری و نمای داخل ایوان را در این دوره با خشتهای طلا مزیّن کرده اند. (امام، ۱۳۴۸: ۴۷۶) همچنین کتیبههایی بهخط محمد رضا امامی اصفهانی در قسمت هایی از ایوان جنوبی صحن عتیق دیده می شود. (اعتضادپور، ۱۳۴۴: ۲۲۴؛ امام، ۱۳۴۸: ۴۷۷) و گفته شده که مناره پشت ایوان طلا بهدستور شاه طهماسب احداث و طلاکاری شده است. این طلاها در زمان ازبکان غارت شده، اما دوباره در دوره شاه عباسکبیر طلاکاری مجدد در آن صورت گرفته است. (کاویانیان، ۱۳۴۵: ۲۲۶) عنوان شده که ایوان شرقی این صحن نیز در دوره صفوی بنا شده است. بر کتیبهای که از دوره قاجار بر پیشانی سر در این ایوان بهطرف بست پایین خیابان نصب گردیده، درباره روند ایوان بهدستور شاه عباس مطالبی آمده است. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۲۸) یکی ازآثار بسیار نفیس این ایوان، سنگ مرمر یکپارچهای است که بهعرض دهنهی در ورودی و بهشکل هلال میباشد و در سال ۱۰۴۴ زمان حکومت شاه صفی بر بالای چهارچوب ایوان نصب گردیده است. (شریعتی، ۱۳۶۳: ۲۳) همچنین درباره ایوان غربی صحن عتیق گفته شده که بانی این ایوان، شاهعباس بوده است. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۲۶؛ امام، ۱۳۴۸: ۴۸۰) کتیبههایی بهخط محمد رضا امامی و علیرضا عباسی در این ایوان نقش بسته است. (اعتضادپور، ۱۳۴۴: ۷۰؛ امام، ۱۳۴۸: ۴۸۱) یکی از این کتیبهها که بهگفته عزیز الله عطاردی از زیباترین خطوط در آستان قدس محسوب می شود، کتیبهای بهخط ثلث و رقم علیرضا عباسی است و شامل حدیثی از صحیح بخاری میباشد. (عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۲۱۰)
۱ – ۹ – ۵– ۲ گنبد مطهر
گفته شده در دوره شاه طهماسب، شهر مشهد توسعه پیدا کرده و گنبد مطهر با آجرهای طلا مزیّن شده
است. منارهای زیبا برایگنبد ساخته شده و دور مرقد مطهر ضریح طلا نصبگردیده است. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۲۳) با توجه بهکتیبهای که از علیرضا عباسی موجود است، گنبد مطهر در سال ۱۰۱۰ق آغاز بهتذهیب و ترمیم شده و تا سال ۱۰۱۶ق ادامه داشته است. (امام، ۱۳۴۸: ۴۲۲؛ کاویانیان، ۱۳۵۴: ۵۷) اینکتیبه در صفحهی مینای طلا میباشد و موضوع آن درباره سفر پیاده شاه عباس از اصفهان بهمشهد و دستور ساخت گنبد است. (کاویانیان، ۱۳۵۴: ۵۷) کتیبهای بهسال ۱۰۸۶ ق، وجود دارد که نشان میدهد براثر زلزله شدیدی که رخ داده، شکافی در گنبد ایجاد شده و در زمان شاه سلیمان دستور تعمیر آن داده شده است. (امام، ۱۳۴۸: ۴۲۳؛ کاویانیان، ۱۳۵۴: ۵۷)
۱ – ۹ – ۵ – ۳ رواقها
رواق گنبد الله وردیخان، مربوط بهالله وردیخان از امرای دوره صفویه است. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۱۰۵) یکی از اقدامات وی ساخت این گنبد در حرم مطهر بوده است. (کاویانیان، ۱۳۵۴: ۱۵۳؛ امام، ۱۳۴۸: ۴۴۸) در کتیبه آن نام بانی و تاریخ ساخت ۱۰۲۱ق آمده است.(کاویانیان، ۱۳۵۴: ۱۵۱؛ مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۰۱) نام معمار آن، امیربن محمود نظرانی در کتیبهی نصب شده در این بنا وجود دارد. (کاویانیان، ۱۳۵۴: ۱۵۳؛ مولوی، ۱۳۸۸: ۳۹)
از دیگر رواقهای احداث شده در این مجموعه، رواق گنبد حاتمخانی میباشد. گفته شده این رواق در سال ۱۰۱۰ ق بنا شده است. (موسویمغانی، ۱۳۴۱: ۵۱؛ مؤتمن، ۱۳۴۸: ۹۵ ) و ساخت آن بهدستور حاتم بیک اردوبادی امینالدوله دربار شاه عباس صفوی بوده است. (بسطامی، ۱۳۹۰: ۴۴) این بنا دارای سنگ گنبدی بهشکل مقرنس است. (امام، ۱۳۴۸: ۴۴۹)
رواق توحیدخانه نیز از دیگر رواقهای ساخته شده در این دوره میباشد. این رواق در زمان سلاطین صفوی و بهاهتمام ملا محسن فیضکاشانی ایجاد شده است. (امام، ۱۳۴۸: ۴۵۰؛ مؤتمن، ۱۳۴۸: ۵۹) بعضی معتقدندکه مرحوم فیضکاشانی درآنجا تدریس میکرده بههمین دلیل به این نام شهرت یافته است. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۵۹) توحیدخانه بهرواق پشتسرحضرت متصل بوده و در شمال این رواق واقع میباشد.(اعتمادالسلطنه، بیتا: ۱۰۴) کف این رواق با سنگ مرمر خلج فرش شده است و ازارهی آن دارای سنگهای منبتکاری شده است. (عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۲۰۲)
رواق آرامگاه شیخ بهایی نیز در این دوره ایجاد شده است. گفته شده این بنا در ضلع جنوب و مغرب صحن نو میباشد. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۱۵۷) در اصل، مقبره شیخ بهایی بوده است که امروزه بهعنوان رواق از آن استفاده می شود. (عطاردی، ۱۳۸۱، ج۱: ۱۰۹) سنگ مقبره بهارتفاع ۸۰ س.م بوده و دارای کتیبهای بهسال۹۵۳ ق میباشد که نشاندهنده مدفون شدن شیخ بهایی در این مکان است. (مشهدی محمدی، ۱۳۸۳: ۱۶۶)
ایوان غربی دارالضیافه نیز در دوره صفویه ساخته شده است که راه بهگنبد الله وردیخان دارد. گفته شده بانی آن الله وردیخان بوده است. (مؤتمن،۱۳۴۰الف: ۳۹) در سه طرف ایوان بهخط ثلث و بر کاشیمعرق کتیبههایی وجود دارد که در آن نام بانی ایوان، الله وردیخان و نام هنرمند امیر بن محمود نظرانی و تاریخ نصب آن آمده است. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۰۵) دراندرون ایوان نیزکتیبهای بهخط ثلث و برکاشی معرق موجود است که شامل سخنی از پیامبر اکرم(ص) میباشد و نام کاتب آن امیر بن محمود نظرانی بهسال ۱۰۲۲ق، برآن نقش بسته است. (امام، ۱۳۴۸: ۴۸۷) در دوره صفوی، علاوه بر مکانهاییکه احداث آنها ذکر شد، ابنیه دیگری نیز مانند مسجد گوهرشاد، مدرسه دودر، مدرسه پریزاد و مسجد بالاسر نیز مورد مرمت قرار گرفته و کتیبههایی از این دوره در آنها ایجاد گردیده است.
۱ – ۹ – ۵ – ۴ مدارس احداثی در مجموعه امام رضا (ع)
از جمله مدارس احداثی در دوره صفویه مدرسه میرزا جعفر میباشد. درباره تاریخ احداث این مدرسه عنوان شده است که بهسال ۱۰۵۹ق، احداث گردیده و بانی آن میرزاجعفر است. (خراسانی، ۱۳۴۷: ۶۶۸؛ فاضل، ۱۳۵۰: ۱۷۷۵) درب این مدرسه در صحن عتیق بوده و دارای کاشیهای معرق میباشد. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۲۴۷) مقبره شیخ حرعاملی که بهسال ۱۱۰۴ق، مدفون شده است در این مدرسه قرار دارد. (کاویانیان، ۱۳۵۴: ۲۴۳)
مدرسه سعدالدین نیز در دوره صفویه ساخته شده است. این مدرسه بهعلت قرارگیری آن در قسمت پایین پای روضه مقدسه، بهمدرسه پایینپا نیز شهرت دارد. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۲۷) این مکان در پشت مقبرهی شیخ بهایی قرار دارد و تاریخ بنای آن ۱۰۸۶ق میباشد. (خراسانی، ۱۳۴۷: ۸۵۳) بانی آن سعدالدین محمد وزیر خراسان بوده است. (مدرسرضوی و دیگران، ۱۳۸۶: ۹۳) کتیبهای در ایوان پشت قبله بهخط ثلث، بهتاریخ ۱۲۸۹ و بهرقم محمد رضا امامی بر روی کاشی نگاشته شده است و در انتهای آن نام رجبعلی خادم مشهدی نیز ذکر شده است، اشعاری نیز بهخط نستعلیق و رقم محمد رضا امامی بهسال ۱۰۸۷ در این مدرسه وجود دارد. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۲۵۹)
فرم در حال بارگذاری ...