وبلاگ

بررسی تاناوارو و همکاران^[۳۳] (۲۰۰۶) نشان داد زنانی که از رفتارهای سلامتی پیروی نمی­کردند، دارای سطح آگاهی پایین در رابطه با بیماری­های قلبی و عروقی، درک بالا از فواید به کارگیری این رفتارها و سطح متوسطی از موانع را بر سر انجام این گونه رفتارها حس می­کردند. موسکا و همکارانش^[۳۴] (۲۰۰۶) نیز به این نتیجه رسیدند زنانی که آگاهی بیشتری از ریسک فاکتورها و منافع پیروی از رفتارهای بهداشتی داشتند، عملکرد بهتری در انجام و پیروی از اینگونه رفتارهای پیشگیرانه داشتند.
تعدادی از مطالعات نیز رفتارهای سالم افراد مبتلا به بیماری­های مزمن را مورد بررسی قرار داده­اند. موکادم^[۳۵] (۲۰۱۳) با مطالعه­ سبک زندگی ارتقاءدهنده­ی سلامت زنان مبتلا به بیماری­های قلبی عروقی به این نتیجه رسید که این زنان رفتارهای ارتقاءدهنده­ی سلامت را به طور منظم انجام نمی­دهند. بالاترین نمره­ی آنان، مربوط به تغذیه و پایین­ترین آن مربوط به فعالیت­فیزیکی بود. استیوف ­برگن و رابرتز^[۳۶] (۱۹۹۷) گزارش کردند که زندگی با وضعیت­های مزمن بر ارتقای سلامت زنان تاثیر می گذارد. همچنین اظهارات پندر (۱۹۸۷) مبتنی بر این است که وضعیت سلامت افراد بر فراوانی شرکت در رفتارهای ارتقاءدهنده­ی سلامت تاثیر می­ گذارد. فوجاری^[۳۷] (۲۰۰۴) با مطالعه­ کیفیت زندگی افراد مبتلا به فشارخون، به این نتیجه رسید که افزایش فشار خون اثرات منفی بر کیفیت زندگی افراد خواهد داشت که کنترل آن موجب ارتقاء سطح کیفیت زندگی خواهد شد.
به طور کلی پیشینه­ی تحقیق نشان می­دهد که عوامل موثر بر سبک زندگی سلامت محور زنان سنین باروری در سه دسته­ی جمعیت شناختی، اجتماعی اقتصادی و سلامتی قابل طبقه ­بندی هستند. بنابراین دسته بندی فوق در چارچوب مطالعه و مدل­های تبیینی مبنای کار قرار گرفته است.

فصل سوم
مبانی نظری
هدف اصلی نظریه تبیین است. عموماً قدرت نظریه به قابلیت آن برای گردآوری میزان زیادی از افکار سازمان­یافته و اطلاعات مرتبط با یک مسئله خاص بستگی دارد و بدین ترتیب نظریه ­ها افکار را دقیق نموده و آن­ها را برای استفاده در یک لحظه خاص آماده می­سازند. تبیین هدف اصلی نظریات جامعه شناختی است. البته سودمندی نظریه جامعه ­شناسی منحصر به تبیین نیست. با دانستن نظریه، احتمال پیش بینی حوادث آینده امکان پذیر می­ شود (اکبری خنجی، ۱۳۸۲: ۱۵۸-۱۵۷). در این فصل تلاش می شود به عمده­ترین نظریه­ های مرتبط با رفتارهای ارتقاءدهنده سلامت و سبک زندگی اشاره شود.
۳-۱- نظریات مرتبط با موضوع
در یک طبقه ­بندی کلی این نظریه ­ها به سه دسته تقسیم بندی می­شوند : الف). نظریات فردی مانند مدل اعتقاد بهداشتی، مهارت رفتاری مربوط به انگیزه و اطلاعات، رفتار برنامه ریزی شده (نظریه کنش منطقی)، فرانظری (مراحل و فرایند تغییر) و مدل احتمال پیچیدگی؛ ب). نظریات بین­فردی مانند شناخت اجتماعی (یادگیری اجتماعی)، شبکه و حمایت اجتماعی، انتشار نوآوری و مدل یاری­دهنده ذاتی؛ ج). نظریات اجتماعی مانند سازماندهی اجتماع، تغییر سازمان یافته، تحرک اجتماعی و نظریه ارتباط (گلانز و دیگران^[۳۸]، ۲۰۰۲ : ۴۱). در این قسمت به چند مورد از مهم­ترین نظریه­ های مربوط به رفتارهای ارتقاءدهنده سلامت پرداخته می­ شود.
۳-۱- ۱- مدل باور بهداشتی ^[۳۹]
مدل باور بهداشتی یکی از اولین تئوری­هایی است که منحصراً برای رفتارهای مربوط به سلامت به وجود آمد (صفاری و دیگران، ۱۳۸۸ : ۵۳). این مدل هم مانند تئوری­هایی که بر موانع و راهکارهای تغییر رفتار تاکید می­ کنند، تحت­تاثیر تئوری کرت­لوین قرار گرفت (ریمر^[۴۰]، ۲۰۰۲ : ۴۱). نظریه­ لوین و همکارانش معتقد بود رفتار بستگی به دو متغیر دارد :
۱). ارزشی که به وسیله­ شخص بر پیامد نهاده می­ شود (ارزش حاصله).
۲). برآورد شخص از این احتمال که یک عمل مشخص منتج به آن پیامد خواهد شد (انتظار).
مدل باور بهداشتی یک تئوری تنظیم هدف مبتنی بر سطح تمایل فرد است که در قالب آن، شخص هدف از عملکرد آتی خود را بر اساس عملکرد قبلی تنظیم می­نماید. چنین تئوری­هایی، تئوری­های انتظار ارزش نامیده می­شوند. آغاز آن مربوط به کاوش در دلایل عدم­پذیرش مردم نسبت به غربالگری رایگان بیماری سل بود (صفاری و دیگران، ۱۳۸۸ : ۵۴). این مدل دارای شش ساختار می­باشد و بر مبنای آن­ها به پیش ­بینی رفتار می ­پردازد. ساختار حساسیت درک­شده، به باور ذهنی فرد اشاره دارد که راجع به احتمال ابتلا به یک بیماری یا دچار شدن به حالت زیانباری در نتیجه­ اقدام به رفتار خاصی است. دومین ساختار، شدت درک شده می­باشد که مربوط به باور ذهنی شخص در مورد وسعت آسیبی است که می ­تواند در نتیجه ابتلا به یک بیماری یا وضعیت زیانبار حاصل از یک رفتار خاص پدید آید. غالباً ساختارهای حساسیت درک­شده و شدت درک­شده با هم گروه بندی می­شوند و از آنان به عنوان تهدید درک شده یاد می­ شود. سومین ساختار مدل باور بهداشتی، منافع درک­شده نام دارد که در رابطه با اعتماد به مزایای روش­های پیشنهادی جهت کاهش خطر یا وخامت بیماری یا وضعیت زیانبار حاصل از یک رفتار خاص می­باشد. موانع درک­شده ساختار چهارم این مدل می­باشد، که اشاره به باورهایی در مورد هزینه­ های واقعی و متصور پیگیری رفتار جدید دارد. ساختار پنجم، راهنماهایی برای عمل نام دارد که شامل نیروهای تسریع کننده ­ای است که موجب احساس نیاز شخص به انجام عمل می گردد. آخرین ساختار، خودکفایتی نامیده می­ شود که در دهه ۱۹۸۰ به این مدل اضافه شده است و شامل اطمینان شخص به توانایی اش برای پیگیری رفتار می­باشد. خودکفایتی مربوط به رفتار خاص و در زمان حال می­باشد و به گذشته یا آینده ارتباطی ندارد. مدل اعتقاد بهداشتی بطور گسترده­ای در پژوهش رفتاری، پیشگیری اولیه و پیشگیری ثانویه مورد استفاده قرار گرفته است (صفاری و دیگران، ۱۳۸۸ : ۵۵ – ۵۶).
۳-۱-۲- نظریه­ کنش منطقی^[۴۱] و رفتار برنامه ریزی شده ^[۴۲]
در اواخر دهه­ی۱۹۸۰ و اوایل دهه­ی۱۹۹۰، مارتین فیش باین و آیسک آجزن، نظریه­ عمل منطقی را مطرح نمودند. این تئوری مدعی است که قصد رفتاری مقدم بر رفتار بوده و به وسیله­ نگرش نسبت به رفتار و هنجار ذهنی مشخص می­گردد. نگرش نسبت به رفتار شامل احساس تمایل یا تنفر کلی شخص نسبت به هر گونه رفتار مشخص بوده و به وسیله باورهای رفتاری (باورهایی مبنی بر اینکه انجام یک رفتار مشخص منجر به پیامدهای معین می­گردد) و ارزشیابی­های پیامد (ارزشی که شخص بر هر گونه پیامد ناشی از انجام یک رفتار مشخص می­نهد)، تعیین می­ شود. هنجار ذهنی عبارتست از باور شخص در مورد اینکه بیشتر افراد مهم در زندگی وی فکر می­ کنند او باید یا نباید اقدام به انجام رفتار موردنظر نموده و به وسیله­ باورهای هنجاری (باورهای شخص در مورد اینکه سایر افراد مهم در زندگی وی، تمایل دارند او چگونه رفتار کند) و انگیزش به پیروی (درجه­ای که در قالب آن شخص خواستار عمل مطابق با تمایلات درک شده افراد مهم در زندگی اش می­باشد) معین می گردد (صفاری و دیگران، ۱۳۸۸ : ۶-۶۰).
در اواخر دهه­ی۱۹۸۰ و اوایل دهه­ی۱۹۹۰، آجزن ساختار کنترل رفتاری درک­شده (چقدر شخص احساس می­ کند که مطابق با راستای رفتار مشخص برخورد می­نماید) را به نظریه­ کنش منطقی افزود و نظریه­ رفتار برنامه­ ریزی­شده را پدید آورد. ساختار کنترل رفتاری درک­شده وابسته به باورهای کنترل (باورهایی در مورد عوامل داخلی و خارجی که می توانند باعث جلوگیری یا تسهیل انجام رفتار گردند) و قدرت درک­شده (ادراک این موضوع که چقدر انجام رفتار مورد نظر در هر شرایطی که در قالب باورهای کنترل تعریف شده است آسان یا دشوار می­باشد)، است. هر دو نظریه به طور گسترده­ای در آموزش بهداشت و ارتقای سلامت مورد استفاده قرار گرفته­اند و هم چنان نیز کاربرد دارند. البته از محدودیت­های شناخته شده این دو نظریه می­توان به فقدان تمرکز بر تغییر رفتار، عدم توجه به همه عوامل پیش بینی­کننده، فاصله میان کنترل رفتاری درک­شده و کنترل رفتاری واقعی، تاکید انحصاری بر تفکرات منطقی، تغییرات موجود در ساختارهای پیش ­بینی کننده، تکیه بر خود گزارش­ها و تاثیر پذیری از پرسشنامه ­های اندازه ­گیری اشاره کرد. نمودار زیر، ساختارهای کلیدی نظریه­ عمل منطقی و رفتار برنامه ریزی­شده را نشان می­دهد (صفاری و دیگران، ۱۳۸۸ : ۶۱-۶۰).
باورهای رفتاری
نگرش نسبت به رفتار
ارزشیابی پیامدهای رفتاری
باورهای هنجاری
رفتار
قصد رفتاری
هنجار ذهنی
انگیزش برای پیروی
باورهای کنترل
کنترل رفتاری درک شده
قدرت درک شده
نمودار ۳-۱ : مدل نظریه­ عمل منطقی و رفتار برنامه­ ریزی شده، (منبع : صفاری و دیگران، ۱۳۸۸ : ۶۲).
۳-۱-۳- مدل تغییر رفتار ^[۴۳]
این مدل در سال ۱۹۷۹ توسط پروچاسکا بنا نهاده شد. در سال ۱۹۸۰ پروچاسکا و دیکلمنته مدلی را با محورهای اصلی آمادگی یک فرد برای تغییر، تلاش برای دگرگونی و پیشرفت بسوی رفتار سالم معرفی نمودند. مراحل مدل اینها از تحقیق در باب مسئله ترک سیگار و درمان اعتیاد الکل و مواد مخدر منتج شد و در سالهای اخیر برای حل سایر معضلات بهداشتی مانند تغییرات تغذیه­ای نیز بکار می­رود. تغییر در رفتار بعنوان فرایند نه یک حادثه نگریسته می­ شود که فرد در سطوح مختلف انگیزه و آمادگی برای تغییرات قرار دارد. از آنجایی که مردم در نقاط مختلف این فرایند هستند مداخلات برنامه ریزی شده بایستی با هر مرحله منطبق باشند. شش مرحله که در این مدل تعریف شده است عبارتند از: ۱) -مرحله قبل از تفکر- شخص از مشکل آگاه نیست و یا بطور جدی در مورد مسئله بهداشتی فکر نکرده است. ۲)- مرحله تفکر- شخص بطور جدی در مورد مسئله حادث شده فکر می­ کند. ۳)- مرحله آمادگی یا قصد- شخص برنامه برای عمل دارد و آخرین انطباق‌ها را قبل از تغییر رفتار صورت می­دهد. ۴)- مرحله عمل- شخص برنامه عملیاتی ویژه‌ای را برای اصلاح رفتار و محیطش انجام می‌دهد. ۵)- مرحله ماندگاری- فرد رفتار مورد علاقه و جایگزین شده جدید را ادامه می‌دهد (مراحل توصیه شده بطور دوره‌ای برای جلوگیری از عود رفتار ناسازگار تکرار می‌شوند). ۶)- مرحله نهایی- فرد هیچ تلاشی و هیچ مقاومتی برای عود رفتار نادرست انجام نمی‌دهد. در عود شخص به رفتار سابقش رجوع می‌کند و عود می‌تواند در هر کدام از مراحل عمل و ماندگاری رفتار اتفاق بیافتد. این مدل بیشتر از آنکه مدلی خطی باشد، مدلی دوار و چرخشی است. در حقیقت در طول این سیکل دایره‌ای فرد ممکن است در هر کدام از مراحل تفکر، قصد، عمل، عود و بازگشت مجدد به مدل قبل از آنکه به مرحله نهایی برسد از مدل خارج گردد (صفاری و دیگران، ۱۳۸۸ : ۶۷ – ۶۶ ).
۳-۱-۴- مدل قصد رفتاری^[۴۴]
این مدل در سال ۱۹۶۷ توسط مارتین فیش بین ارائه شد و در سال ۱۹۷۵ با همکاری آیزن کامل شد و به عنوان یک مدل رسمی ارائه گردید. مدل قصد رفتاری بر مبنای تئوری عمل منطقی^[۴۵] (نشان می­دهد انسان­ها کاملاً منطقی بوده و به طور سیستماتیک از اطلاعاتی که معمولاً در اختیار آنان است استفاده می کنند)، استوار است و این تئوری نیز کاربرد نظریه­ دیگری به نام انتظار ارزش^[۴۶] (که نشان می­دهد وقتی افراد دست به رفتاری می­زنند که از آن رفتار انتظار سود و ارزش داشته باشند) است.
در نظریه­ قصد رفتاری فیش بین و آیزن معتقدند کلاً پیش بینی رفتارها مشکل نیستند. همیشه قصد منجر به رفتار نمی­ شود و همیشه ارتباط کاملی بین رفتار و قصد وجود ندارد. قصد لازمه­ی رفتار است ولی برای آن کافی نیست.
عوامل تعیین­کننده­ قصد در این نظریه عبارتند از : عامل شخصی که مربوط به سرشت خود شخص است، بازتاب تاثیر اجتماع یعنی فشارهای اجتماعی که از سوی افراد بانفوذ جامعه بر روی تصمیم ­گیری و اتخاذ رفتار فرد تحمیل می­شوند. عامل شخصی مربوط به ارزشیابی مثبت و منفی فرد از انجام یک رفتار است که به نگرش نسبت به رفتار معروف^[۴۷] است، ممکن است نگرش یک فرد برای انجام رفتاری مثبت باشد ولی نگرش فرد دیگر نسبت به انجام همان رفتار منفی باشد. بنابراین نگرش افراد در برابر موضوعات مختلف متفاوت هستند.
دومین عامل موثر بر قصد فرد، عامل اجتماعی است که مربوط می شود به فهم یا درک شخص از فشارهای اجتماعی که بر شخص وارد می­ شود که کاری را انجام بدهد یا ندهد که به هنجارهای انتزاعی^[۴۸] معروف است. وقتی که یک فرد می­خواهد برای انجام کاری قصد نماید تحت تاثیر یکی یا هر دو عامل فوق قرار می­گیرد. دو عامل در به وجود آمدن نرم­های انتزاعی یا فشارهای اجتماعی دخالت دارد : ۱- اعتقادات نرمی^[۴۹] : اعتقاداتی که زیر بنای نرم­های انتزاعی هستند. چون افراد ذینفوذ و مورد اعتماد شخص، انجام رفتاری را از فرد می­خواهند، فرد نسبت به انجام آن کار اعتقاد پیدا کرده و قصد انجام رفتار می­نماید، این اعتقاد فرد را که با توجه به خواسته افراد مورد اعتماد صورت می­گیرد، اعتقادات نرمی می­گویند.
۲- انگیزه های اطاعت فرد ^[۵۰] : گاهی اوقات انگیزه های اطاعت فرد (ترس، احترام) تشکیل دهنده نرم­های انتزاعی بوده و منجر به قصد برای انجام رفتار می­ شود. تصمیم برای اتخاذ رفتار به دو عامل زیر بستگی دارد : قدرت خواسته شخص (تا چه مقدار نگرش فرد بالاست)، حساسیت فرد به فشار (چه مقدار در مقابل فشار مقاومت دارد و یا به آن بی اعتناست) (دیدارلو و دیگران، ۱۳۸۸ : ۸۷-۸۶). نمودار ۳-۲- طرح مدل مذکور را نشان می دهد.
نگرش نسبت به رفتار
اعتقادات درباره نتایج رفتار
و ارزیابی از نتایج رفتار
رفتار بهداشتی
قصد رفتاری
نرم­های انتزاعی
اعتقادات نرمی و
انگیزه برای اطاعت
نمودار ۳-۲ : طرح مدل قصد رفتاری (منبع : دیدارلو و دیگران، ۱۳۸۸ : ۸۷-۸۶).
۳-۱-۵ - مدل ارتقاء دهنده سلامت ^[۵۱]
مدل ارتقاءدهنده­ سلامت توسط پندر^[۵۲] (۱۹۹۶) مطرح شده است. این مدل که از تئوری­های ارزش- انتظار و شناخت اجتماعی نشات می­گیرد جهت پیش ­بینی رفتارهای ارتقاءدهنده سلامت به وجود آمده است. این مدل سعی می­ کند انتظارات و ویژگی­های فردی و اینکه چگونه رفتارهای ویژه شناخته می شوند و بر خروجی­های رفتاری موثرند را توضیح و تبیین کند. طبق مدل مذکور، دو نوع از ویژگی­ها و انتظارات فردی وجود دارد که بر خروجی­های رفتاری موثرند :
۱- رفتارهای پیشین فرد که جزء متعلقات فرد به حساب می ­آید. ۲- ویژگی­های شخصی که متشکل از تجارب فرهنگی - اجتماعی، روان شناختی و بیولوژیکی است.
چهار متغیر ویژه رفتاری با اهمیت یکسان که بر پیامدهای رفتاری تاثیر می­گذارند وجود دارد. این چهار متغیر عبارتند از : منفعت ادراک­ شده از کنش، محدودیت ادراک­ شده از کنش، خود اثربخشی ادراک­ شده و تاثیر مربوط به عمل. این متغیر­ها در ترکیب با تاثیرات موقعیتی و بین­شخصی، اجزایی برای تعهد افراد جهت تصمیم ­گیری برای عمل­کردن هستند. خوشبختانه، تعهد افراد برای تصمیم به عمل کردن در رفتارهای ارتقاءدهنده سلامت نتیجه خواهد داد.
عواملی که بر رفتارهای سلامت تاثیر می­گذارند، چندبعدی هستند. همه عوامل با هم در ارتباط هستند و بنابراین نتایجی را به وجود می ­آورد که هم تاثیرات مستقیم و هم تاثیرات غیرمستقیم بر رفتارهای ارتقاءدهنده سلامت دارد. این عوامل جریان­هایی را حمایت می­ کنند که بر افراد برای تصمیم گیری و مشارکت در رفتارهای ارتقاءدهنده سلامت تاثیر می­گذارند. شناسای روابط درونی و درک پویای­هایی که رفتارهای ویژه سلامت را تسهیل می­ کنند بینشی را هم در مورد رفتارهای مخاطره­آمیز سلامت و هم رفتارهای ارتقاءدهنده سلامت ایجاد می­ کند (پندر، ۲۰۱۲).
۳-۱-۶- نظریه­ شناخت اجتماعی^[۵۳]