وبلاگ

۲-رشوه عبارت از مالی است که برای قضاوت ناحق از راشی گرفته می شود که در این نظر، رشوه، مال« مبذول للباطل»است و ویژۀ مالی است که برای حاکم به ناحق گرفته می شود.

۳-رشوه مالی است که از طرف باذل پرداخته می شود که به نفع او حکم صادر شود. غرض از رشوه، رسیدن به هدف با توطئه و مصانعه است؛ چه راشی بر حق باشد و چه بر باطل.
آیت ا… سید محمد کاظم طباطبایی یزدی، نویسنده کتاب «عروقه الوثقی» می فرماید: رشوه، مالی است که راشی به قاضی می پردازد تا حکم به باطل و به نفع او کند. یا حکم به نفع دهنده مال صادر کند؛ چه حکم، حق و چه باطل باشد و یا طریق مخامصه و دعوی یا راه دفاع را به راشی بیاموزد که برخصم(طرف دعوی) پیروز شود.
شهید در کتاب «لمعه» می فرماید: رشوه، مالی است که قاضی از دو طرف دعوی یا یکی از آن دو یا از شخص ثالثی می گیرد تا به صدور حکم اقدام کند یا راه گشایی یکی از اطراف دعوی شود، تفاوت نمی کند که در برابر بذل مال (رشوه) قاضی به حق حکم کند یا به باطل.
دکتر ولیدی ارتشاء را با توجه به مفاد ماده ۳ قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء، اختلاس و کلاهبرداری مواد ۵۸۸ تا ۵۹۸ قانون تعزیرات چنین تعریف کرده است: (( ارتشاء عبارت است از اینکه یکی از مأمورین دولتی یا شهرداری یا خدمات عمومی رشوه را از راشی به منظور انجام دادن یا خودداری از انجام کاری که مربوط به وظیفه او با یکی دیگر از مأمورین مذکور در ماده ۳ قانون تشدید مجازات مرتکبین این جرم است به طور مستقیم یا غیر مستقیم دریافت کند)).^[۵۶]
یا توجه به تعاریف فوق و تعاریفی که سایر حقوقدانان ارائه نموده اند، می توان گفت که برای تحقق ارتشاء شرایط زیر می بایست مهیا باشد:
۱ـ اخذ مال یا سند پرداخت وجه با تسلیم مال و یا قبول خدمت: بنابراین اگر باذل چیزی بدهد که مالیت و ارزش دادوستد نداشته باشد و یا مثلاً کارمند بخاطر اثبات دوستی خویش کاری انجام دهد، عنوان ارتشاء بر آن صدق نمی کند. پس موضوع جرم ارتشاء وجه یا مال و… است اعم از اینکه متعلق به راشی بوده باشد و یا اینکه به نحو متقلبانه یا از راه سرقت حاصل شده باشد. ضمناً دریافت مال ممکن است مستقیماً صورت گیرد و یا اینکه با واسطه به عمل آید.
۲ـ دریافت مال یا وجه و امثالهم توسط مأمورین دولت یا شهرداری یا خدمات عمومی صورت گرفته باشد: لذا اخذ مال به وسیله کارمند یک شرکت خصوصی ولو اینکه تمام شرایط دیگر ارتکاب جرم فراهم باشد، نمیتواند مصداق ارتشاء قرار گیرد. ضمناً باید توجه داشت که مراد از((کارمند دولت)) کسی است که در استخدام هر یک از قوای سه گانه باشد. بنابراین نظامیان و قضات نیز می توانند مشمول این تعریف واقع شوند. از سوی دیگر در این خصوص تفاوتی میان مأمور رسمی و غیر رسمی وجود ندارد و همین قدر که گیرنده مال در یک قضیه دارای سمت باشد برای تحقق این شرط کفایت می کند.
۳ـ گرفتن مال مورد ارتشاء می بایست برای انجام دادن یا خودداری از انجام عملی که جزء وظایف گیرنده یا یکی دیگر از مستخدمین سازمان دولتی متبوع وی می باشد صورت گرفته باشد. مثل اینکه متهم به یکی از افراد نیروهای انتظامی مبلغی بدهد تا از دستگیری وی خودداری نماید. ضمناً لزومی ندارد که رشوه گیرنده در برآوردن درخواست رشوه دهنده توفیق یابد.
۴ـ مطابق ماده ۳ قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء، اختلاس و کلاهبرداری، شرط اصلی تحقق جرم ارتشاء توافق راشی و مرتشی(دهنده و گیرنده رشوه) بر انجام یا خودداری از انجام امر مورد نظر می باشد. دیوان عالی کشور در دادنامه شماره ۹۳/۲۰ مورخ ۲۱/۲/۷۱ خود بر این امر صحه گذارده و به دلیل عدم احراز شرط مذکور، حکم به برائت متهمین پرونده داده است .^[۵۷]
گفتاردوم: تعریف رشاء
بنداول: تعریف لغوی رشاء
رشاء به معنی رشوه دادن است. امام خود رشوه را در فرهنگ عمید چنین تعریف کرده است: ((آنچه به کسی بدهند تا کاری بر خلاف وظیفه خود انجام دهد یا حق کسی را ضایع و باطل کند یا حکمی بر خلاف حق و عدالت بدهد)). در سخنان بزرگان دین راشی و مرتشی، هر دو مستحق آتش دوزخ شناخته شده و در حدیثی از قول امام صادق(ع) گفته شده است که((‌‌الرشاء فی الحکم، هوالکفر بالله)).^[۵۸]
رشوه در لغت به معنای چیزیست که داده می شود برای ابطال حق و یا احقاق باطل و در اصطلاح قانون قبول وجه یا مالی است از طرف کارکنان دولتی به سبب وظیفه.
قانونگذار ایران در سیر قانون گذاری تعریف دقیق و صریحی از رشاء بدست نیاورده و صرفاً در پی تبیین جرم ارتشاء پرداخت کنندۀ وجه، مال یا سند پرداخت وجه یا تسلیم مال به مأمور دولت را در حکم راشی محسوب کرده است.
در اینجا نگارنده لازم دید به تعاریف موجود در مورد رشوه بپردازد:
۱ـ رشوه اعطای مال به حاکم یا غیر اوست که به نفع دهنده مال حکم کند یا او را (حاکم را) بر آنچه معطی اراده می کند وادار کند.
۲ـ رشوه رسیدن به حاجت است از راه زد و بند و مصانعه. راشی، کسی است که برای دستیابی به باطل، بذل مال و هزینه می کند. مرتشی، گیرنده مال است و رایش، کسی است که دلال و کار چاق کن معامله است.
۳ـ استعمال رشوه بیشتر در مواردی است که موجب ابطال حق یا گذارندن و رسیدن به باطل است.
۴ـ رشوه چیزی است که برای باطل ساختن حق یا ثابت کردن باطل داده می شود.
۵ـ رشوه دستمزد وحق السعی است که قرار داده می شود که رشوه را جعل می نامد.
در تعریف ترمینولوژی حقوق از رشوه: ((رشوه دادن مالی است به مأمور رسمی و غیر رسمی دولتی یا بلدی به منظور انجام کاری از کارهای اداری و قضایی، ولو اینکه آن کار مربوط به شغل گیرنده مال نباشد؛ خواه مستقیم آن مال را دریافت کند یا به واسطه شخص دیگر آن را بگیرد. این شخص واسطه را در فقه «رایش» گویند و دهنده مال را «راشی» و گیرنده مال را «مرتشی» خوانند… و شرط تحقق رشوه، تبانی و توافق گیرنده و دهنده برای دادن و گرفتن رشوه است)).
رشوه در مکاسب تعریف نشده و همانگونه که دیدیم و با توجه به نظر مشهور، شاید بهترین تعریف ایت… سید محمود کاظم طباطبایی یزدی باشد که می فرماید: «رشوه مالی است که راشی به قاضی می دهد که حکم به باطل، به نفع وی یا اینکه به نفع او حکم کند؛ چه باطل (ناحق) باشد و چه حق و یا طریق دفاع یا مخاصمه را به دهنده مال بیاموزد که بر خصم خود (طرف دعوی) پیروز شود».
در مورد رشوه اقوال مختلفی وجود دارد:
۱ـ به معنای سیارات بسیاری کوچک هستند و مجموعاً به صورت ماهی در آمده اند که به آن شکم ماهی نیز گفته می شود.
۲ـ رشاء الفراخ یعنی جوجه برای دانه گرفتن از مادرش گردنش را به سوی او دراز می کند.
۳ـ به معنای رسن دلو یا طناب دلو می باشد.
در نتیجه وجه مشترکی که در هر سه قول وجود دارد و آن امتداد داشتن و متوسل شدن است و بی مناسبت با رشوه نیست زیرا رشوه نیز نوعی توسل و دست درازی برای رسیدن به مقصود است.
بند دوم: تعریف فقهی و حقوقی رشاء
رشاء در لغت به معنای پرداخت مال(اعم از وجه نقد و سند پرداخت است) به منظور انجام غیرقانونی (اعم از اینکه قانوناً حق فرد باشد و طریق دست یابی غیر قانونی باشد یا اینکه اصل عمل غیر قانونی باشد)کاری است که انجام دهنده آن را راشی می نامند. با توجه به تعریف کلی که از رشاء به عمل آمد تعاریفی که نزد فقها از رشوه و ارتشاء به عمل آمده نیز به مفهوم لغوی نزدیک می باشد.
حضرت امام خمینی (ره) در خصوص وضعیت مال ناشی از ارتشاء می فرمایند:
«… و یجب عل المرتشی اعادتها الی صاحبها» یعنی بر مرتشی واجب است که مالی را که از راشی اخذ کرده است به صاحب آن مسترد نماید. ^[۵۹]
مرحوم شهید اول نیز در این خصوص می فرماید: «و تحرم الرشوه فتجب اعادتها» یعنی رشوه حرام است و اعاده آن واجب است.
پس همانطور که اشاره شد از نظر فقهای شیعه مال ناشی از ارتشاء می بایست به راشی مسترد گردد.
همچنین در کتاب لمعه آمده است: ((رشوه مالی است که قاضی از دو طرف دعوی یا یکی از آن دو یا از شخص ثالثی می گیرد تا به صدور حکم اقدام نماید، یا راه گشای یکی از اطراف دعوی شود. تفاوتی نمی کند که در برابر بذل مال (رشوه) قاضی به حق حکم کند یا باطل)).
در خصوص ماهیت رشوه به طور کلی سه نظر در میان فقها وجود دارد. گروهی بر آنند که رشوه عبارت است از حق السعی یا حق الزحمه ای است که به حاکم برای انجام وظیفه خود داده می شود.
از میان قائلین به این نظر می توان صاحب قاموس المحیط و محقق ثانی را نام برد. دسته ای از فقها رشوه را مالی میدانند که راشی برای قضاوت به باطل، به قاضی می دهد. صاحب کتاب مجمع البحرین و نیز مولف مصباح المنیر بر این اعتقاد هستند. و بالاخره گروه سوم که علمائی چون مرحوم طباطبایی یزدی در آن جای دارند می گوید رشوه مالی است که باذل می پردازد تا به نفع وی حکم شود اعم از این که بر حق باشد یا باطل .
همانطور که ملاحظه می شود در تعاریف فقهی، رشوه تنها در مقام قضا و در محاکم مورد توجه قرار گرفته است. این امر شاید به دلیل اهمیتی باشد که اسلام برای امر قضا قائل بوده و اینکه در گذشته امور اداری رشد چندانی نداشته تا بتواند مصداق رشوه قرار گیرد. اما امروزه بنا به دلایل متعددی که ذکر آن از حوصله این نوشتار خارج است، از جمله حکم عقل، همچنین اطلاق بسیاری از آیات و احادیث و نیز نظر علمائی چون علامه کنی، مفهوم رشوه و حرمت شرعی آن را نمی توان منحصر به امر قضاء دانست .
از نظر حقوقی، رشوه عبارت است از وجه یا مالی است که مراجعین و ارباب حاجت مستخدمین دولت اعم از قضایی و غیر قضایی برای انجام امر یا خودداری در انجام امری که وظایف آنها است و یا یکی از اصحاب دعوی به قاضی جهت صدور رای یا اقدام قضایی که در صلاحیت اوست تأدیه می کند.^[۶۰]
در حقوق غرب نیز رشاء و ارتشاء تعاریفی دارند:
ارتشاء به معنی پیشنهاد نمودن پول یا سایر منافع مالی به اشخاص دارای سمت رسمی یا افراد صلاحیت دار به منظور نادیده گرفتن اخلاقیات در موقعیت های گوناگون است.
ارتشاء نوعی فساد یا به طور کلی اعمال غیر قانونی است؛ یا حداقل سبب به رسمیت شناخته شدن اعمال غیر قانونی از سوی یک کارمند یا سازمان رسمی است و در اغلب موارد اصطلاح فساد به رشوه خواری باز می گردد. برای مثال، یک موتور سوار ممکن است برای عدم صدور برگ جریمه سرعت غیر مجاز به مأمور پلیس رشوه دهد .^[۶۱]
گفتار سوم: مقایسه رشاء و ارتشاء با جرایم مشابه
رشاء و ارتشاء با بسیاری از جرایم دیگر شباهتهایی دارد که ممکن است موجب بروز اشتباه شود از جمله این جرایم میتوان به اختلاس، تصرف غیر قانونی، هدیه و …اشاره نمود. برای اینکه مفهوم رشوه بهتر درک شود لازم است که میان رشوه و جرایم یاد شده مقایسه صورت گیرد. گفتار حاضر به این امر اختصاص دارد.
بند اول: مقایسه رشاء و ارتشاء با اختلاس
۱ـ شروع به جرم، هم در جرم اختلاس و ارتشاء جرم محسوب شده و مستوجب حداقل مجازات جرم تام آنهاست.
۲ـ در هر دو جرم اختلاس و ارتشاء، مختلس و مرتشی لزوماً باید از مأموران دولت یا یک ارگان نظامی و یا وابسته به دولت باشند ولی در مورد جرم ارتشاء لزومی ندارد که رشوه دهنده هم مأمور دولت باشد.