ارزیابی بازار، ارزیابی فنی، ارزیابی مالی، ارزیابی اقتصادی
در ارزیابی بازار، یک کار مقدماتی در انجام مطالعات یک طرح است که در آن در پی پاسخ به این سؤال است که نیاز بازار به محصول یا خدمات مورد نظر چقدر خواهد بود و سهم بازار برای محصول یا خدمات طرح مورد نظر چقدر خواهد بود.
ارزیابی فنی، در هنگام بررسی و تنظیم یک طرح، مطالعه جنبه های مهندسی آن بایستی صورت پذیرد. بررسی های فنی مشخص می کند که آیا پیش نیازهای لازم برای انجام موفق طرح، مد نظر قرار گرفته و آیا انتخاب های منطقی و مناسب در مورد مکان، مقیاس ، فرایند و غیره انجام شده است یا خیر.
ارزیابی مالی، مشخص می کند که آیا طرح پیشنهاد شده می تواند تأمین مالی گردد وآیا این طرح بازده مورد انتظار صاحبان سرمایه را می تواند داشته باشد یا خیر.
ارزیابی اقتصادی، به تجزیه و تحلیل هزینه و منفعت طرح از دید جامعه می پردازد. در چنین بررسی، بیشتر به هزینه و سودآوری جامعه توجه می شود و این ممکن است متفاوت باشد با حالتی که صرفاً هزینه و منفعت مؤسسه مد نظر است (مجیدیان ۱۳۷۶).
۳-۳- ارزیابی اقتصادی و سابقه تاریخی آن
در علم اقتصاد مفاهیم اقتصاد مهندسی و ارزیابی طرح های اقتصادی بسیار به یکدیگر نزدیک می باشند. ارزیابی طرح های اقتصادی به مفهوم بررسی منافع و هزینه های کنونی و آینده یک پروژه اقتصادی و تصمیم گیری پیرامون آن است. این روش و تحلیل دارای ابزاری برای مقایسه پروژه های مختلف و الویت بندی آن ها نیز می باشد. ارزیابی طرح های اقتصادی را در رشته های مهندسی و مدیریت، اقتصاد مهندسی می نامند. چنین به نظر می رسد که اقتصاد مهندسی عمدتاً در ارتباط با پروژه های مهندسی است در حالی که ارزیابی اقتصادی ارزیابی طرح های اقتصادی، علاوه بر پروژه های مهندسی، پروژه های تجاری را نیز در بر می گیرد ( اقبالی، گسکری ۱۳۷۸).
به عبارت دیگر ارزیابی اقتصادی پروژه های سرمایه گذاری بخش جدایی ناپذیر هر برنامه توسعه اقتصادی به منظور آزمون دستاوردها و موفقیت ها و یا شکست های پروژه هاست تا بتوان راه را برای بهبود کارایی آن ها هموار کرد یا می توان گفت روندی است برای ارزیابی نرخ بازده پروژه های سرمایه گذاری، سودآوری اجتماعی و اثرات آن بر نرخ رشد جمعیت، اشتغال نیروی کار و تربیت مدیران و بالأخره نرخ سرمایه گذاری مجدد، به علاوه این روند کمک می کند تا تأثیر پروژه های جدید بر زندگی عادی مردم یک ناحیه از کشور به ویژه در شرایط اقتصادی و اجتماعی زندگی آن ها بررسی گردد ( ایمانی،۱۳۹۰).
اگرچه تحلیل هزینه – فایده در سال های اخیر در رشته های مختلف مورد توجه اقتصاد دانان قرار گرفته است، ولی توجه به آن سابقه طولانی دارد. اساس تئوری تحلیل هزینه- فایده الهام گرفته از اقتصاد رفاه قرن نوزدهم می باشد. گرملیچ[۱۷]، بنیانگذار این رشته از فعالیت که ارزیابی طرح های دولتی است را ژولیوس دوپوئی اقتصاد دان فرانسوی قرن نوزدهم می داند. اما کاربرد عملی آن برای اولین بار در قانون کنترل سیلاب در سال ۱۹۳۶ صورت گرفت. راهنمای بعدی کتاب سبز در سال ۱۹۵۰ بود که توسط کمیسیون حاشیه رودخانه ایالات متحد، به منظور کوشش برای مجموعه روش های مقایسه هزینه ها و منافع منتشر شد. کوشش بعدی مربوط به رسمی کردن تحلیل هزینه – فایده توسط بخشنامه اداره بودجه ایالات متحده است که و در سال ۱۹۵۲ صورت گرفت. از آن جا این تحلیل ها به سراسر آمریکا کشیده شد. سپس در سال ۱۹۶۷ دولت انگلستان با یک بخشنامه رسمی تحلیل هزینه – فایده را پیرامون صنایع ملی شده انگلستان به رسمیت شناخت. در اواخر دهه ۱۹۶۰ تحلیل هزینه – فایده با انتشار راهنمایی بر تحلیل طرح های صنعتی (Little & Mirlys, 1969) در کشورهای کمتر توسعه یافته نیز گسترش یافت (اقبالی، ۱۳۷۸).
۳-۴- روش تحلیل هزینه فایده
تحلیل هزینه – فایده[۱۸] روشی برای ارزیابی مزیت نسبی پروژه های سرمایه گذاری بر حسب تخصیص بهینه و کارآمد منابع است. به عبارتی دیگر، هدف ارزیابی کمک کردن به انتخاب بهترین نوع تصمیم گیری در جهت استفاده بهینه و مطلوب از منابع است ( ویک[۱۹]، ۱۹۹۳، ص ۳).
دوپوئی[۲۰]، پایه ی نظری تحلیل هزینه – فایده را در سال ۱۸۴۴ مطرح کرد. وی از مفهوم مازاد مصرف کننده استفاده کرد. از آن تاریخ به بعد تحلیل هزینه – فایده نقش حیاتی در اقتصاد رفاه ایفا کرده است(ورکر[۲۱] و همکاران، ۲۰۰۲، ص ۳۰).
اولین کاربرد عملی تحلیل هزینه – فایده مربوط به سال های ۱۹۳۰ و توسعه منابع آب در امریکا است (پاکزاد، ۱۳۷۲، ص ۵۴). تعاریف متعددی از روش تحلیل هزینه – فایده وجود دارد. از نظر بوردمن، تحلیل هزینه- فایده ترازویی برای اندازه گیری است. به طوری که همه ی مقادیر مثبت (جریان پول نقد و فواید) در یک طرف ترازو و همه ی مقادیر منفی (هزینه ها و زیان ها) در طرف دیگر ترازو قرار داده می شوند. از نظر ره[۲۲]، تحلیل هزینه فایده روشی برای یافتن کلیه هزینه ها و فواید یک طرح و کمی کردن آن هاست، به طوری که تفاوت این دو نشان دهنده ی مقرون به صرفه بودن فعالیت تصمیم گیری است. در کشورهای در حال توسعه به دلیل کمبود منابع سرمایه، تخصیص آن در بهترین شقوق سرمایه گذاری امری حیاتی است (خلیلی، ۱۳۷۴، ص ۶۳).
تحلیل هزینه – فایده طرح های اقتصادی در کشورهایی نظیر ایران (که صرفاً به درآمدهای ارزی حاصل از فروش نفت متکی هستند) با توجه به شرایط حاکم بر تحولات انرژی در جهان از اهمیت ویژه ای برخوردار است ( نوری نائینی، ۱۳۶۵، ص ۲۷).
این روش تصمیم گیری در سیاست های عمومی و فواید و هزینه های اجتماعی نیز به کار گرفته شده است. در ایالات متحده امریکا سازمان حفاظت از محیط زیست به طور مرتب از تحلیل هزینه – فایده در فرآیندهای تصمیم گیری استفاده می کند. برای مثال، میزان آلودگی در شهرهای لوس آنجلس و کالیفرنیا نشان دهنده ی افزایش مجموع فواید کاهش آلودگی از هزینه های محاسبه شده بوده است. همچنین، سیاست های اتخاذ شده در این زمینه به طور موفقیت آمیزی تحت تأثیر این یافته ها بوده است.
۳-۵- تعریف تحلیل هزینه فایده
تحلیل هزینه – فایده مقایسه سیستماتیک وعلمی هزینه ها و منافع یک نوع سرمایه گذاری، جهت نیل به سود آوری اقتصادی است. هر نوع هزینه سرمایه گذاری جاری به مفهوم عدم مصرف در حال حاضر به منظور کسب منافع آتی به صورت درآمدهای بالاتر یا تولید بیشتر است. هدف از این تحلیل، ارائه مقیاسی از درآمدهای مورد انتظار از سرمایه گذاری به عنوان راهنمایی برای تخصیص منطقی تر منابع است (ربانی، ۱۳۵۳).
دیوید پیرس[۲۳] ، پیرامون تحلیل هزینه – فایده چنین می گوید: ” تحلیل هزینه – فایده تفکری است که هم میان اقتصاد دانان و هم در میان متخصصان دیگر وجود دارد که شامل هزینه ها، منافع پولی و منافع و هزینه ها می شود. درشرایطی که بازاری برای آن ها وجود ندارد، این تفکر به خصوص در مورد نبودن بازار مصداق دارد. ترزور [۲۴]، نیز برای تحلیل هزینه – فایده تعریفی بدین صورت ارائه می هد که “تحلیل هزینه – فایده یک روش ارزیابی مزیت های نسبی طرح های سرمایه گذاری عمومی به منظور برگزیدن یک تخصیص کارا از منابع است". این روش، راه تشخیص، توصیف و ارزیابی عواملی است که احتیاج به رسیدگی در یک تصمیم عقلایی اقتصادی دارند.
۳-۶- مفاهیم و تعاریف در تحلیل هزینه – فایده
طرح
واژه ی طرح به روش خاصی برای نیل به یک هدف معین اشاره می کند و بر حسب محل و هدف طرح کیفیت آن نیز متفاوت خواهد بود. یک طرح معین ممکن است یک یا چند هدف داشته باشد. معذلک طرحی قابل قبول است که فایده ها و هزینه های آن مشخص و انجام آن از لحاظ فنی امکان پذیر باشد.
هدف
کلمه ی هدف برای توضیح کالاها یا خدماتی که یک طرح یا برنامه ی معین قادر به تولید آن ها می باشد به کار می رود، البته ممکن است یک طرح بیش از یک هدف داشته باشد. هدف های اولیه مورد نظر از طرح دلائل اصلی انتخاب آن را تشکیل می هد، هرچند که ممکن است آن طرح مزایای مهم دیگری نیز داشته باشد. یکی از منظورهای اصلی تحلیل هزینه – فایده به حساب آوردن این آثار ثانوی و غیر مستقیم است.
فایده
فایده به اثرات مفید وسودمند طرح اطلاق می شود. این فایده ها ارزش های حاصل از هر نوع عملی است که موجب افزایش کالاها و خدمات سودمند می گردد. فایده ها مربوط به مجموع محصول است، در حالی که هزینه های مربوط به عوامل به کار رفته برای تولید کالاها و خدمات مورد نظر از یک طرح یا برنامه ی معین می باشد (ربانی، ۱۳۵۳).
فایده های مستقیم[۲۵]، شامل کلیه ی آثار مثبت قابل محاسبه ی کمی یک طرح است؛ برای مثال ارزش کالایی تولید یک طرح صنعتی. فایده های غیر مستقیم[۲۶]، شامل آثار مثبتی از طرح است که به طور مستقیم قابل محاسبه نیست و شامل حال طرف های غیر مستقیم طرح می شود، نظیر ارائه خدمت دهی های حمل و نقل به ساکنین حاشیه یک جاده در اثر اجرای یک طرح حمل و نقل صنعتی. فایده های نامرئی[۲۷]، شامل کلیه اثرهای مثبتی است که در محاسبه های کمی فایده های مستقیم و غیر مستقیم نمی گنجد، نظیر تغییر آب و هوا به لحاظ اجرای یک طرح فضای سبز.
هزینه
هزینه های مستقیم اولیه[۲۸]، شامل کلیه مخارجی است که بابت اجرای طرح تا زمان شروع بهره برداری پرداخت می شود. هزینه های غیر مستقیم[۲۹]، عبارت است از کلیه مخارجی که بابت دریافت کامل خدمات طرح باید صرف شود.
در این جا لازم است تعریفی در مورد هزینه ها ومنافع از دیدگاه خصوصی و اجتماعی ارائه گردد.
۳-۶-۱- هزینه ها و منافع خارجی
هر مؤسسه تولیدی که به تولید محصولی اشتغال دارد همه هزینه ها و منابع حاصل از فعالیتش الزاماً نصیب خودش نمی شود. آن بخش از هزینه ها و منابعی را که بنگاه تولیدی بابت آن پرداخت و دریافتی انجام می دهد، هزینه های خصوصی و هزینه ها و منابعی را که به محیط خارج از خود تحمیل می کند، اما بابت آن پرداخت و دریافتی نمی کند، هزینه ها و منافع خارجی می نامند (گولد اسمیت[۳۰]، ۱۹۹۳).
۳-۶-۲- هزینه تخریب
هزینه ای است که صدمات ناشی از انتشار مواد آلاینده را جبران می کند. بدین معنی که بر اثر فعالیت های مغایر با اصول حفاظت از محیط زیست، سلامتی انسان، اکوسیستم ها، میزان محصولات کشاورزی، ابنیه و ساختمان ها و آب و هوای جهانی در معرض تغییرات نامطلوب قرار می گیرد. هزینه ای که بتواند چنین تغییراتی را جبران کند، هزینه تخریب نامیده می شود ( گولد اسمیت، ۱۹۹۳).
۳-۶-۳- هزینه ها و منافع اجتماعی
مجموع هزینه های خصوصی و هزینه های خارجی را هزینه های اجتماعی می گویند. (در مورد منافع اجتماعی نیز این صادق است). در بطن تعاریف به ظاهر ساده فوق، مجموعه ای از مشکلات مربوط به تعریف هزینه های خارجی، نحوه ی محاسبه آن ها و ملحوظ داشتن آن ها در قیمت ها و روش ارزیابی اقتصادی و انتخاب طرح ها وجود دارد. در نهایت، ارزیابی شرایط و نتایج گزینه های فن آوری متفاوت به دلیل تأثیرات پیچیده عوامل جغرافیایی و تغییرات مربوط به زمان در محیط زیست، دقیق نخواهند بود. چرا که توانایی درک این زنجیره پیچیده بسیار محدود است. با این حال جهت محاسبه و کمی ساختن هزینه های خارجی، نادیده گرفتن آلودگی ها اشتباه است. هرچند که برآوردهای انجام یافته نیز چندان دقیق نمی باشد. به طور کلی محاسبه ی هزینه های خارجی منجر به این می شود که اولاً هزینه واقعی یک نیروگاه را که جامعه متحمل می شود بتوان محاسبه کرد. ثانیاً محاسبه هزینه های خارجی منجر به وضع مالیات هایی می شود که این گونه مالیاتها میتواند در کاهش آلودگی ها و نیز بهبود فن آوری انرژی های پاک و تحقیقات بیشتر برای بهبود فن آوری به منظور استفاده از سوخت کمتر به کار رود ( گولد اسمیت، ۱۹۹۳).
۳-۷- شاخص ها و معیار های تحلیل هزینه – فایده
۳-۷-۱- نرخ بازده سرمایه (Average Rate of Return – ARR)
نرخ بازده سرمایه را نرخ بازده متوسط نیز می گویند. این نرخ برابر با نسبت سود خالص به سرمایه گذاری کل می باشد. گاه متوسط سود خالص سال های نخستین بهره برداری و گاه سود خالص طرح در یک سال عادی بهره برداری برای برآورد نرخ بازده سرمایه مورد استفاده قرار می گیرد. بهتر است میانگین سود خالص طرح در طول عمر آن و یا حداقل میانگین سود ۵ تا ۱۰ سال نخستین سال های بهره برداری به عنوان شاخص سود سالیانه طرح در نظر گرفته شود. در سال های نخستین بهره برداری از ظرفیت کامل طرح استفاده نمی شود و در نتیجه سود سال های نخستین نمی تواند نشان دهنده ی سود سال های بعدی باشد (جوپور، ۱۳۶۴)
۳-۷-۲- ارزش فعلی خالص (Net Present Value – NPV)
در این روش طرح هایی مورد مطالعه قرار می گیرد که دارای عمر اقتصادی یکسان باشند. ارزش فعلی خالص از رابطه زیر بدست می آید:
NPV =NCF0 + (NCF1 * a1) + (NCF2 *a2) + … + (NCFn * at)
=NPV ارزش فعلی خالص (ریال)
=NCF جریان نقدی خالص (ریال)
at برابر با عامل تنزیل است و از رابطه زیر بدست می آید:
at
فرم در حال بارگذاری ...
