وبلاگ

۴-۷-مقصوداز تجسم اعمال
در باره ی نظریه تجسم اعمال و نحوه ی تبدّل اعمال، تعبیرهای مختلف وجود دارد،از جمله گروهی عذاب را تجسم و صورت فعل وآثارنفسانی دانسته‌اند وگروهی دیگرعذاب را صورت باطنی اعمال دنیوی گفتـه‌اند.قرآن وروایات دلالت دارنـد،براینکه هرعمـلی که انسـان دراین جهـان انجام می دهد،دو صورت،دو ظهور ودو هویت داردوبا یکی ازآنها دراین دنیا تمثّل می کند و با دیگری در آخرت؛مثلاً،نمازدراین دنیاعبارت است:از یکسری از ذکرهاوحرکات که هویت دنیوی نمازرا تشکیل می دهندولی همین نمازدرآخرت ظهور دیگری دارد و همچنین است اعمال ناشایست(سبحانی،۱۳۷۰: ۱۱۱)،زیرااقتضای این عالم آن است که عمل به این صورت جلوه کندواقتضای عالم آخرت آن است که عمـل به شکل اصـلی وواقعی خودظاهـرشود.عـلامه طباطبـایی درتفـسیرآیه ۱۹سـوره احقـاف می فرماید:«وَلِکُلٍّ دَرَجَاتٌ مِّمَّا عَمِلُوا وَلِیُوَفِّیَهُمْ أَعْمَالَهُمْ وَهُمْ لَا یُظْلَمُونَ ^[۲۵۹]». صدرآیه ازنوعی نسبت خاص حکایت می کندوعبارت میانی ازاتحاد بین عمل و جزای آن وذیل آیه ازجزای عادلانه که درواقع سبب نسبت واتحاد مذکور است(طباطبایی،۱۳۸۷: ۱۶۸).

بنابراین مقصود ومراد طرافداران این نظریه، در این مدعا خلاصه می‏شود که تمام کیفرها و مجازاتهایی که شخص مجرم وگناهکاردرسرای آخرت، تحمل خواهد کرد،از ناحیه خارج و غیر نیست،بلکه اعمال انسان است که در قیامت به صورت عذاب صور موحشه، مانند،عقارب و مارها، متمثّل ومتجسم خواهدشد.اما درباره اینکه، اعمال انسانی چگونه متبدل به اشکال مختلف عذاب، خواهد شد،دو نظریه عمده وجود دارد:
الف)عذاب، تجسم و صورت فعل و لوازم نفسانی است؛ب)عذاب، صورت ملکوتی و باطنی اعمال دنیوی است.
منظور از نظریه اول،این است که انسان در دنیا با انجام هر فعلی، چه حسن و چه قبیح، در صقع نفس وی که جوهر مجرد و فعالی است، اثر وخاصیت آن فعل، پدید می‏آیدکه این اثرو هیأت موجود در نفس، ابتداء به صورت حال و موقت و قابل زوال و عدم است.اما با تکرار و مداومت، اثر و هیأت آن، در نفس انسانی، به صورت ملکه و خاصیت پایدار، ماندگار می‏شودو گاهی اثر آن، از صورت ملکه بودن خارج و مبدل به صورت جوهره ثانویه غیر قابل زوال می‏گردد.
این صور و هیئات رذیله نفس، با توجه به نوع رذیله بودن آنها، مبدل به اقسام عذاب و کیفر می‏شود که در عالم آخرت، نفس با مشاهده و ادراک آنها-که در حقیقت فعل خود نفس است- معذّب و متألّم خواهد شد.
امانظریه دوم:مراد قائلین آن، این است که برای هر عمل دنیوی انسان دو شکل وجود دارد:صورت اول، صورت ظاهری عمل است؛ مانند،غیبت کردن، خوردن مال یتیم و یا نماز خواندن و روزه گرفتن.صورت دیگر، چهره واقعی و ملکوتی اعمال است که فعلاً دیدگان ما از آنها نهان است. ؛مثلا،صورت واقعی غیبت، خوردن جسد میّت است.صورت واقعی اکل مال الیتیم، خوردن آتش است.صورت واقعی روزه، سپهر از آتش جهنم است و غیره.
انسانهای والاوکمالی وجود دارند که می‏توانند، با تهذیب نفس خود موفق به رؤیت صور واقعی و ملکوتی اعمال انسانی بشوند که در این باره، روایات مختلفی وارد شده است^[۲۶۰].
۴-۸- اهمیت نظریه تجسم اعمال
مسأله تجسم اعمال، از مسائلی است که مورد تأکید خاص آیات و روایات متعددی، قرار گرفته
است که ایراد و شبهه در باره وجود جهنم و غایت و انگیزه آن و ناسازگاری آن با حکمت و عدالت الهی،عالمان متقدم ومتأخر اسلامی رابرانگیخته است تادرمقام تصحیح وتوجیه آن برآیند.نظریه «تجسم اعمال»یکی از موفق‏ترین راه‏حلهای ایراد ملاک کیفر اخروی است و از این جهت در میان متکلمان و فلاسفه دین،از اهمیت فوق‏العاده‏ای برخوردار است.این مسأله،انگیزه تحقیق و تحلیل دقیق نظریه را مضاعف می‏کند^[۲۶۱].
۴-۹-دیدگاه های مختلف پیرامون تجسم اعمال
نسبت به مسأله تجسم اعمال میان بزرگان اختلاف است.گروهی این نظریه را پذیرفته و گروهی آن را رد کرده اند.در میان قائلان به این مسأله، سه نظر عمده وجود دارد:
۱٫عذاب و نعمتها در آخرت،در واقع همان تجسم اعمال وملکات فاعل آنهاست.طبق این نظریه
هر عملی که انسان دردنیا انجام می دهد،بدون تردید نتیجه انگیزه و نیّاتی است که درجـانش نقش
بسته است.به فرموده قرآن:«کُلٌّ یَعْمَلُ عَلَى شَاکِلَتِهِ^[۲۶۲]».به عبارت دیگر،هر انسانی طبق نیّات وتفکرات شکل یافته خودعمل می کند.اساس کار اندیشه وانگیزه است.عملی که باانگیزه های پست حیوانی ویا نیّات واهداف متعالی انجام می گیرد ، تصویری درصفحه روان ازخود باقی می گذارد.اگر این عمل تکرار نشود،بتدریج آن صورت نفسانی کمرنگ ومحو می شود.ولی اگر تکرار شد،تدریجاً پرورش یافته و به شکل ملکه راسخه در می آید و درصحیفه جان انسان ماندگار می شود و پس از مرگ تجسم عینی پیدا می کند.

2. 2. نظریه ی دوم، آن است که هر عملی دو چهره دارد:یک چهره ظاهری که گاه در این دنیا آمیخته با لذت و رفاه وثروت است؛ولی چهره دیگری به عنوان صورت ملکوتی و باطنی است که در قیامت ظاهر می شود.

۳٫نظریه ی سوم،قول به تفصیل است.طبق این عقیده، برخی ازعقاب وثوابهادرحقیقت همان عمل انسان وتجسم آنهاست،(نظریه تجسم اعمال).ولی بعضی دیگر جزای اعمال انسان است(و نه تجسم اعمال)(شریعتی سبزواری،۱۳۸۵: ۳۸۶-۳۸۸).
اماگروهی دیگر از مفسران و متکلمان اسلامی تجسم اعمال را غیرممکن دانسته و همه آیات و روایات دالّ بر آن را به گونه ای تأویل کرده اند.عمده دلیل آنان بر این مدعا این است که اعمال انسان ازمقوله اعراض می باشد.بنابراین ازنظر ایشان نظریه تجسم اعمال مواجه با یک اشکال است وآن اشکال اینکه،وجودعرض قائم به خود نیست وچون اعمال و افعال انسان ازمقوله اعراض بوده و وابسته به انسان هستند،در نتیجه پس از تحقق یافتن نابود می شوندو دیگر چیزی نیست تا اعاده گردد.درحالیکه بنابرنظریه تجسم اعمال،خوداعمال بدون تکیه برجوهر تحقق می یابندواین امری غیر ممکن است.علامه مجلسی پس از نقل نظریه شیخ بهایی درباره تجسم اعمال می گوید:محال دانستن انقلاب عرض به جوهر در این دنیا و ممکن دانستن آن در سرای دیگر نوعی سفسطه است،زیرا دو نشئه ی دنیا و آخرت با هم تفاوتی ندارند، مگر اینکه مرگ و احیای دوباره، میان آن دو فاصله ایجاد کرده است و این تفاوت نمی­تواند وجه اختلاف احکام یاد شده باشد(مجلسی،۱۴۰۴ ،۷: ۲۲۹-۲۳۰)؛
جواب آن،این است که این اشکال به سه دلیل برنظریه تجسم اعمال وارد نیست؛ اول آنکه به مقتضای براهین عقلی آنچه تحقق یافت و لباس هستی برتن کرد، دیگر به هیچ وجه معدوم  نمی­گردد ودرآن مرحله ودرظرف خود که تحقق یافته است، همیشه باقی خواهد ماندوعارض شدن عدم برآن ازقبیل اجتماع وجودوعدم است که محال بودن آن بدیهی است(سبحانی،۱۳۶۹ ،۹: ۴۱۷).دلیل دوم،آنکه قرآن می فرماید:همه چیزدرامام مبین ثابت وباقی است واعمال انسان هم از این حکم کلی مستثنی نخواهد بود.چنانکه می فرماید:«وَمَا یَعْزُبُ عَن رَّ‌بِّکَ مِن مِّثْقَالِ ذَرَّ‌هٍ فِی الْأَرْ‌ضِ وَلَا فِی السَّمَاءِ وَلَا أَصْغَرَ‌ مِن ذَٰلِکَ وَلَا أَکْبَرَ‌ إِلَّا فِی کِتَابٍ مُّبِینٍ^[۲۶۳]»و بالاخره آخرین جواب آنکه، هر چند ما به معاد جسمانی معتقدیم،لکن معنی این سخن،آن نیست که همه قوانین مربوط به نظام دنیوی درحیات اخروی نیزجریان خواهد داشت(کلام علامه مجلسی)،زیرا نظام این عالم نظام مادی و نظام عالم آخرت، نظام معنوی و روحانی تام است وبین این دو سنخیتی نیست تابخواهیم بگوییم قوانین درهر دوعالم یکی است (سبحانی ،۱۳۶۹، ۹: ۴۲۱-۴۱۹).پس ممکن است،قوانینی دراین دنیاحاکم باشد که درعالم دیگرکاربردی نداشته باشدویا بالعکس و لذاسخن علامه مجلسی وجهی ندارد.ازطرفی دیگربرخی دیگرازبزرگان همچون آیت الله حسن زاده آملی قائلندبه اینکه علم وعمل ازسنخ اعراض نیستند،زیراعلم سازنده روح وعمل سازنده بدن است و بدنهای دنیوی واُخروی درطول یکدیگرندوتفاوت به نقص وکمال است(حسن زاده آملی،۱۳۷۴: ۸۴).
۴-۱۰- تجسم اعمال در قرآن
نظریه ی تجسم اعمال یک حقیقت قرآنی است که در آیات وروایات متعددی به آن اشاره شده است که دراینجا ابتدا نمونه هایی از آیات و روایات تجسم اعمال را یاد آور می شویم ، سپس به دیدگاه های مختلف در این موضوع می پردازیم.
آیات مربوط به نظریه تجسم اعمال را به طور کلی می‏توان به دو دسته تقسیم کرد:
الف)آیات دال بر حضور خود اعمال دنیوی در آخرت. ب)آیات دال بر مجازات و کیفر توسط اعمال انسان.
امّا آیات قسم اول:
۱-«یَوْمَئِذٍ یَصْدُرُالنّاسُ اَشْتاتاً لِیُرَوْا اَعْمالَهُم فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهٍ خَیْراً یَرَه وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهٍ شَرَّاً یَرَه^[۲۶۴]».
۲-« یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْس مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَیْر مُّحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِن سُوء تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَهَا وَبَیْنَهُ أَمَدَما بَعِیدًا…ً^[۲۶۵]».
۳-وَوُضِعَ الْکِتَابُ فَتَرَى الْمُجْرِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمَّا فِیهِ وَیَقُولُونَ یَاوَیْلَتَنَا مَالِ هَـٰذَا الْکِتَابِ لَا یُغـَادِرُ صَغِیرَهً وَلَا کَبِیرَهً إِلَّا احصاهاوَوَجَدُوامَا عَمِلُوا حاضراوَلَا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَدًا^[۲۶۶]».
۴-«إِنَّا أَنذَرْنَاکُمْ عَذَابًا قَرِیبًا یَوْمَ یَنظُرُ الْمَرْءُ مَا قَدَّمَتْ یَدَاهُ وَیَقُولُ الْکَافِرُ یَا لَیْتَنِی کُنتُ تُرَابًا^[۲۶۷]».
در این آیات،خداوند یکی ازمشخصات و اوصاف قیامت را مشاهده و یافتن اعمال انسان، ذکر می‏کند که از دلالت و ظهور اقوایی برخوردار است.
امّا آیات قسم دوم:
۱-«فَالْیَوْمَ لَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئًا وَلَا تُجْزَوْنَ إِلَّا مَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ^[۲۶۸]».
۲-«الْیَوْمَ تُجْزَی کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَت ْلَاظُلْمَ الْیَوْم إِنَّ اللَّـهَ سَرِ‌یعُ الْحِسَابِ^[۲۶۹]».
۳-«یَاأَیُّهَا الَّذِینَ کَفَرُوا لَا تَعْتَذِرُوا الْیَوْمَ إِنَّمَا تُجْزَوْنَ مَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ^[۲۷۰]».
۴-«وَإِذَا الْجَحِیمُ سُعِّرَتْ وَإِذَا الْجَنَّهُ أُزْلِفَتْ عَلِمَتْ نَفْسٌ مَّا أَحْضَرَتْ ^[۲۷۱]».
۵-«إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ مَآأَنزَلَ اللَّهُ مِنَ الْکِتَـبِوَیَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَنًا قَلِیـلاً أُولَـئِکَ مَا یَأْکُلُونَ فِى بُطُونِهِـمْ إِلاَّ النَّار^[۲۷۲]».
۶-«إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوَ لَ الْیَتَـمَى ظُـلْمًا إِنَّمَا یَأْکُلُونَ فِى بُطُونِهِمْ نَارًاوَسَیَصْلَوْنَ سَعِیرًا^[۲۷۳]».
صریح این دو آیه اخیرآن است که آن چه را افرادى از راه کتمان حقـائق الهى ویاازراه ستم بر
یتیمان به دست آورند،درحقیقت آتشى رادردرون خودجاى مى دهند.شکى نیست که صورت ظاهری
ودنیوى اموال یاد شده آتش نبوده،بلکه به صورت انواع لذت هاى دنیوى نمودار مى باشند.بنابراین، باید بگوییم این گونه اعمال صورت دیگرى دارد که اکنون ازچشم ظاهر بین انسان پوشیده است،ولى درسراى دیگر که حقائق پنهان آشکار مى گردد،چهره واقعى این اعمال نمایان گردیده وآن چیزى جز آتش وعذاب خداوندى نیست.آیات چهل و نه سوره توبه وآیه دوازده سوره حجرات نیز مؤید مطالب فوق است.
آیات مخالف تجسم اعمال:
در مقابل این آیات که دلالت بر تکوینی بودن کیفر اخروی می‏کنند، آیات مخالفی وجود دارد که دلالت بر اعتباری و قرار دادی بودن عقاب و وجود معذّب خارجی می‏کنند که در اینجا به بعضی از این آیات اشاره می‏شود:
۱-«لِیَجْزِیَ اللَّـهُ کُلَّ نَفْسٍ مَّا کَسَبَتْ إِنَّ اللَّـهَ سَرِ‌یعُ الْحِسَابِ^[۲۷۴]».