وبلاگ

• به آیین خویش صحیح الاعتقاد باشد.

• التزام عملى به آیین داشته و اعمال و رفتارش منطبق بر آن باشد.

• به ارزش‏ها و فضایل مشهور پای‏بند باشد.

معلم ثانى بین شرایط و ویژگی‏هاى رئیس اول تمایز قائل شده است؛ به این معنا که شرایط را در ثبوت رئیس اول لازم می‏داند و ویژگی‏ها را در تحقق خارجى و اثبات آن ضرورى می‏شمرد. برخى از محققان، بین شرایط و ویژگیها، تفکیک قائل نشده، به زحمت افتاده‏اند و توجه نکرده‏اند که این خصال، دلایل ثبوتى نیستند و ممکن است در آثار مختلف فارابى، کم یا زیاد بشوند؛ همان‏طور که بین دو کتاب «تحصیل السعاده» و «آراء اهل المدینه الفاضله» تفاوت وجود دارد. نکته قابل توجه در این تمایز، این است که شرایط شش‏گانه، اکتسابى هستند؛ ولى ویژگی‏هاى شانزده‏گانه طبعی‏اند. البته به این مطلب باید توجه داشت که برخى از مسائل، هم جزء شرایط رئیس اول ذکر شده‏اند و هم جزء اوصاف و خصال او، که به علت اهمیت آن مسائل است. در «آراء اهل المدینه الفاضله» شرایط در چهار مورد خلاصه شده است (حکمت، قدرت بیان، قدرت ارشاد و سلامت جسمانی) که تقریبا سه شرط آخر، جزء اوصاف هم آمده است و این امر سبب شده که برخى تصور کنند شرط ثبوت ریاست، تنها «حکمت» است و تأکید فارابى بر حکمت را مؤید نظر خود دانسته‏اند.
اما با مراجعه به «تحصیل السعاده» که در واقع اثر «فیلسوف شناسی» و «امام شناسی» فارابى است، معلوم می‏شود که وى سه شرط فوق را در ثبوت ریاست، اساسى می‏داند، زیرا معتقد است رئیس اول، کسى است که «فضایل نظری» را تحصیل کرده و با قوّت «فضایل فکری»، «فضایل خلقی» و «فضایل عملی»، از راه برهان و یا اقناع می‏خواهد خواص و عوام جامعه را به سوى سعادت هدایت کند^[۹۷]. بنابراین، قدرت بیان و قدرت ارشاد و سلامت جسمانى، جزء تعریف رئیس اول اخذ شده‏اند؛ اما چون این‏ها شرایط ثبوت هستند، معلم ثانى بلافاصله خواننده را متنبه می‏کند تا دچار ابهام نشود و می‏فرماید: این شرایط ثبوت در رئیس اول، مانند شرایط ثبوت طبابت در طبیب هستند که او با اتصاف به فن طبابت و قدرت بر درمان بیماران، عنوان «طبیب» را ثبوتا احراز می‏کند، خواه بیمار به او مراجعه کند یا نکند؛ خواه وسایل و ابزار تحقق طبابت در اختیارش باشد و یا از آن محروم باشد؛ خواه مبسوط الید و برخوردار از توان مالى باشد و یا فقیر باشد. هیچ کدام ماهیت طبابتش را در مقام ثبوت، خدشه‏دار نمی‏کند، اگر چه در مقام اثبات، او بالفعل طبابت نکند.

ماهیت کار رئیس اولِ نظام سیاسى فارابى نیز چنین است. «الملک او الامام هو بماهیته و بصناعته ملک و امام سواء وجد من یقبل منه او لم یوجد، اُطیع اولم یُطع وجد قوما یعاونونه على غرضه او لم یَجد» رئیس اول و امام، به واسطه ماهیت و صناعتشان رهبر هستند، خواه کسى از آن‏ها بپذیرد، و یا نپذیرد، مقبولیت داشته باشند یا خیر، اطاعت بشوند یا نشوند، کسانى آن‏ها را یارى کنند یا نکنند، در هر صورت، آن‏ها در مقام ثبوت، از عنوان ریاست برخوردارند؛ اما اگر بخواهند درخارج و در مقام اثبات و تحقق خارجى، رهبرى جامعه را به عهده بگیرند، باید در همه مراحل، از قدرت بیان و ارشاد و سلامت جسمانى، در کنار دیگر اوصاف بهره‏مند باشند. فارابى در «آراء اهل المدینه الفاضله» پس از بیان شرایط و اوصاف عبارتى، آورده است که منشأ اشتباهات در این خصوص شده است. او می‏نویسد: «اجتماع هذه کلها فى انسان واحد عسر فلذا لایوجد من فطر على هذه الفطره الا الواحد بعد الواحد و الاقل من الناس فان وجد مثل هذا فى المدینه الفاضله ثم حصلت فیه بعد ان یکبر تلک الشرایط السّت المذکوره قبل او الخمس منها دون الانداد من جهه المتخیله کان هو الرئیس»^[۹۸].
در عبارت فوق، فارابى ویژگی‏ها را فطرى و طبعى و شرایط را حصولى می‏داند. وجود شرایط حصولى، اصل ثبوت ریاست بالقوه را ضرورى می‏کند و براى تحقق خارجى آن و بالفعل ساختنش آن اوصاف فطرى و طبعى هم لازم است. او می‏گوید: مشکل است که یک نفر، فطرتاً همه این اوصاف را به‏طور یک جا داشته باشد؛ ولى اگر یک نفر یافت شد که بالطبع این اوصاف را واجد بود، بعد از آن که به سن رشد و بلوغ رسید و شرایط را هم تحصیل کرد، به مقام ریاست نایل می‏شود. آن چه قابل توجه است، به دلیل این که شرایط، تحصیلى هستند، ممکن است متأخر از اوصاف باشند که در این صورت، اوصاف ناکار آمد خواهند بود.