وبلاگ

در راستای ارتقاء سهم بهره‌وری در رشد اقتصادی به یک سوم در پایان برنامه و به منظور برنامه ریزی، سیاست‌گذاری، راهبری، پایش و ارزیابی بهره‌وری کلیه عوامل تولید از جمله نیروی کار، سرمایه، انرژی و آب و خاک، سازمان ملی بهره‌وری ایران به صورت مؤسسه دولتی وابسته به معاونت با بهره گرفتن از امکانات موجود ایجاد می‌شود تا برنامه جامع بهره‌وری کشور شامل شاخص‌های استاندارد بهره‌وری و نظام اجرائی ارتقاء بهره‌وری، دربرگیرنده توزیع نقش‌ها و مسئولیت‌ها در کلیه بخش‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی اعم از بخش‌های دولتی و غیردولتی، به صورت برنامه لازم اجرا برای تمامی بخش‌های یادشده، تدوین نماید و به تصویب هیئت وزیران برساند. تمام دستگاه های اجرائی موظفند از سال دوم برنامه تغییرات بهره‌وری و اثر آن بر رشد اقتصادی مربوط به بخش خود را به طور مستمر منتشر نمایند و سیاست‌ها و متغیرهای اثرگذار بر رشد بهره‌وری را شناسایی کنند تا اثر بهره‌وری از دستگاه‌های مزبور رشد صعودی داشته باشد. سیاست‌های مذکور می‌تواند حاوی سیاست‌های تشویقی بخش‌های غیردولتی و شرکت‌های دولتی باشد.

حداکثر سه درصد (۳%) از هر مرحله تخصیص اعتبارات هزینه ای دستگاه های اجرائی در خزانه نگهداری می‌شود و پرداخت آن به دستگاه منوط به ارائه تأیید معاونت مبنی بر رعایت مصوبات موضوع این ماده و دیگر تکالیف قانونی مربوط به بهره‌وری است.
آئین نامه اجرائی این ماده مشتمل بر برنامه پیشنهادی سازمان ملی بهره‌وری ایران به تصویب هیئت وزیران می‌رسد.
همچنین در فصل ۱۱ قانون مدیریت خدمات کشوری به مسئله ارزیابی عملکرد و بهره‌وری تاکید شده است که متن ماده ۸۱ تا ۸۳ این قانون به شکل زیر است.
قانون مدیریت خدمات کشوری، فصل یازدهم ـ ارزیابی عملکرد
ماده۸۱ ـ دستگاه‌های اجرائی مکلفند بر اساس آئین نامه‌ای که با پیشنهاد سازمان به ‌تصویب هیئت ‌وزیران می‌رسد، با استقرار نظام مدیریت عملکرد مشتمل بر ارزیابی عملکرد سازمان، مدیریت و کارمندان، برنامه‌های سنجش و ارزیابی عملکرد و میزان بهره‌وری را در واحدهای خود به مورد اجرا گذاشته و ضمن تهیه گزارش‌های نوبه‌ای و منظم، نتایج حاصل را به سازمان گزارش نمایند.
ماده۸۲ ـ سازمان موظف است استقرار نظام مدیریت عملکرد را در سطح کلیه دستگاه‌های اجرائی پیگیری و نظارت نموده و هر سال گزارشی از عملکرد دستگاه‌های اجرائی و ارزشیابی آن‌ها در ابعاد شاخص‌های اختصاصی و عمومی و نحوه اجرا احکام این قانون را بر اساس آئین نامه‌ای که با پیشنهاد سازمان به‌ تصویب هیئت‌ وزیران می‌رسد، تهیه و به رئیس جمهور و مجلس شورای اسلامی ارائه نماید.
ماده۸۳ ـ سازمان موظف است هر ساله بر اساس شاخص‌های بین‌المللی و گزارش‌های دریافتی از دستگاه‌های ذی‌ربط، پس از انطباق با چشم‌انداز ابلاغی، جایگاه و میزان پیشرفت کشور را در مقایسه با سایر کشورهای جهان تعیین و گزارش لازم را به رئیس جمهور و مجلس شورای اسلامی ارائه نماید و از نتایج آن در تدوین راهبردهای برنامه‌های توسعه استفاده نماید.
بنابراین در شرایط متلاطم دنیای کنونی وجود مدلی به منظور ارائه بازخورد در راستای بهبود عملکرد و بهره‌وری شعب مختلف سازمان‌ها و دستیابی به ابزاری جهت برآوردن این نیاز مدیران بسیار ضروری و منطقی به نظر می‌رسد. علاوه بر این، با توجه به گستردگی شعب بانک‌ها در سراسر کشور و احداث مؤسسات مالی و اعتباری جدید وضعیتی به وجود آمده است که هر یک از بانک‌ها باید از کارایی و بهره‌وری شعب خود اطلاع داشته باشند و علل کارایی و نا کارایی شعب خود را بررسی کنند (زارعی متین،۱۳۸۹). این پژوهش می‌تواند با تشریح وضعیت بهره‌وری و کارایی شعب مورد بررسی الگویی برای ارزیابی عملکرد تمام شعب ارائه دهد.
۱-۴- اهداف تحقیق
هدف اصلی
ارزیابی عملکرد، رتبه بندی و تحلیل بهره‌وری در شعب بانک تجارت با بهره گرفتن از تلفیق تکنیک تحلیل پوششی داده‌ها DEA با کارت امتیازی متوازن BSC
اهداف فرعی
تعیین شاخص‌های تأثیرگذار در عملکرد و کارایی شعب بانک
تعیین شعب کارا و ناکارای شعب بانک
تعیین گروه مرجع برای واحد های نا کارا شعب بانک
رتبه بندی شعب بانک بر اساس شاخص‌های تعیین شده
تدوین متدولوژی مناسب برای رتبه بندی شعب بانک
ارائه نتایج، راهکارها و پیشنهادات لازم جهت بهره‌وری شعب بانک
۱-۵- سوال های تحقیق
سوال اصلی
مسئله اصلی تحقیق حاضر عبارت است از اینکه چگونه می‌توان جهت ارزیابی عملکرد، رتبه بندی و تحلیل بهره‌وری در شعب بانک تجارت با بهره گرفتن از تلفیق تکنیک تحلیل پوششی داده‌ها DEA با کارت امتیازی متوازن BSC استفاده کرد؟
سوال های فرعی
شاخص‌های تأثیرگذار در عملکرد و کارایی شعب بانک کدامند؟
شعب کارا و ناکارای شعب بانک کدامند؟
گروه مرجع برای واحد های نا کارا کدام است؟
شعب برتر بانک بر اساس شاخص‌های تعیین شده کدامند؟
متدولوژی مناسب برای رتبه بندی شعب بانک چیست؟
۱-۶- فرضیه های تحقیق
از آنجا که این پژوهش به دنبال رتبه بندی شعب بانک می‌باشد، امکان حدس و گمان در ارتباط با رتبه شعب وجود ندارد و لذا فرضیه خاصی تعریف نمی‌گردد.
۱-۷- تعریف واژه‌ها و اصطلاحات تخصصی طرح
کارت امتیازی متوازن BSC : روشی است که عوامل کلیدی موفقیت کسب و کار برای مدیران مشخص و همردیفی بین عملکرد و استراتژی کلی سازمان بر قرار می‌کند. برخی از محققان کارت امتیازی متوازن را یک چارچوب مدیریت عملکرد راهبردی منسجم می‌دانند، که سازمان‌ها را در ترجمه اهداف راهبردی به سنجه های عملکردی مرتبط با آن‌ها یاری می‌دهد (طلوع،۱۳۸۹).
تحلیل پوششی داده‌ها DEA : تحلیل پوششی داده‌ها DEA روش غیر پارامتری برای اندازه گیری کارایی یک تعداد از واحدهای در حال فعالیت مشابه استفاده می‌شود که این واحدهای در حال فعالیت را واحدهای تصمیم گیری DMU می‌نامند (طلوع،۱۳۸۹).
عملکرد: نتایج بدست آمده از صرف منابع و یا به عبارتی کامل‌تر تلفیق اثربخشی و کارایی را عملکرد گویند (عبد رسول،۱۳۸۹).
اندازه گیری : فرایند کمی کردن را اندازه گیری نامند (عبد رسول،۱۳۸۹).
اندازه گیری عملکرد: مراحل کمی کردن نتایج حاصله در قالبی مشخص و در محدوده زمانی معین و مقایسه آن با منابع صرف شده را اندازه گیری عملکرد نامند (عبد رسول،۱۳۸۹).
کارایی : مقدار کار انجام شده به مقدار کاری است که باید انجام گیرد.
مجموع وزنی ورودی‌ها (نهاده‌ها) / مجموع وزنی خروجی‌ها (ستادها) =کارایی
فصل ۲
ادبیات موضوع
۲-۱-مقدمه تحلیل پوششی داده‌ها
در اقتصاد مبتنی بر بازار، نظام بانکی مسئولیت بسیار سنگینی بر عهده دارد و یکی از مهم‌ترین اجزای اقتصادی کشور است. بانک‌ها می‌توانند با فراهم آوردن سرمایه مالی برای بخش‌های اقتصادی، شرایط مناسبی را برای سرمایه گذاری فراهم آورند و باعث افزایش اشتغال و تولید ملی شوند. بانک‌ها حتی با تأمین اعتبار برای متخصصان می‌توانند باعث ایجاد فرصت‌های شغلی جدید و توزیع بهتر درآمد در سطوح جامعه شوند. افزون بر این، بانک‌ها با نگهداری پول نقد و تسهیل در نقل و انتقال آن حافظ اموال شخصی، دولتی و مبادلات داخلی و خارجی هستند. بانک‌ها همچنین به عنوان عامل اجرای سیاست‌های پولی نقش مهمی در ثبات اقتصادی دارند. تهدیدات و فشارهای ناشی از جهانی شدن و رشد روز افزون مؤسسات مالی و اعتباری غیر بانکی در سال‌های اخیر بانک‌ها را بر آن داشته برای بقاء و رقابت در بازار با ایجاد مراکز تحقیقات و انجام فعالیت‌های پژوهشی در زمینه وضعیت خود در مقایسه با سایر بانک‌ها نسبت به بهبود عملکرد خود در بازار داخلی و خارجی اقدام نمایند. در این راستا راه حل منطقی و بسیار کار ساز می‌تواند وضعیت بانک‌ها را از نظر عملکرد کلی مشخص نماید، انجام فرایندهای مرتبط با ارزیابی عملکرد و محک زدن وضعیت خود در بازار است، تا به این طریق آن‌ها بتوانند ضمن شناسایی نقاط ضعف و قوت خود وضعیت موجود خود را بهبود دهند. تا آنجا که محققین اطلاع حاصل نموده‌اند ارزیابی عملکرد و متعاقب آن رتبه بندی شعب به صورت روش‌های سنتی با بهره گرفتن از نسبت‌های مالی و شاخص‌های مالی رایج صورت می‌پذیرد که این امر مسئله ارزیابی عملکرد را به چالش واداشته است لذا استفاده از سیستم ارزیابی عملکرد که تنها بر شاخص‌های مالی متکی است می‌تواند باعث مشکلاتی برای سازمان شود.
اما روش‌های نوین در برآوردن کارایی ما را متوجه روش نو با رویکردی جامع به نام تحلیل پوششی داده‌ها^[۱] DEA معطوف می‌دارد. در تحلیل پوششی داده‌ها نیازی به تعیین تابع توزیع و فرضیه سازی نیست. به صورتی که «تحلیل پوششی داده‌ها» با ساخت و حل n مدل، عملکرد n واحد را در قیاس با یکدیگر بررسی نموده و هر کدام از مشاهدات را در مقایسه با مرز کارا، بهینه می‌کنند.
۲-۲- مروری بر مبانی نظری کارایی
۲-۲-۱ مفهوم کارایی
تا کنون تعریف‌های زیادی از کارایی^[۲] ارائه شده است. مفهوم کارایی در اقتصاد، تخصیص مطلوب منابع است. موارد زیر برخی از تعاریف متعدد و گوناگونی است که در مورد کارایی صورت گرفته است:
به طور کلی کارایی، معرف نسبت ستاده به نهاده در مقایسه با یک استاندارد مشخص است (برهانی، ۱۳۷۷).
کارایی بیانگر این مفهوم است که یک سازمان به خوبی از منابع خود در راستای تولید نسبت به بهترین عملکرد در مقطعی از زمان استفاده کرده است. محاسبه کارایی با توجه به مقدار خروجی مورد انتظار یا استاندارد با بهره گرفتن از نسبت زیر تعریف می‌گردد.
با توجه به گستره مفهومی کارایی، تعریف دیگری از کارایی به شرح زیر عنوان شده است که معیار خود را بر روی منابع معطوف ساخته است:
در این تعریف، صرفاً مقایسه ای بین منابع مورد انتظاری که برای رسیدن به مقاصد و فعالیت خاص باید مصرف شود و منابع مصرف شده می‌باشد، عنوان می‌شود (مهرگان،۱۳۸۷).

شاخص رضایت مشتری در مالزی یک شاخص ملی اقتصادی است که نمایانگر ارزیابی مشتریان از کیفیت خدمات ارائه شده توسطپ سازمان ها و مؤسسات دولتی در مالزی می باشد. این شاخص در سال ۲۰۰۰ میلادی بنیان نهاده شد. این شاخص با تامین اطلاعات مناسب درباره مشتریان، راه را برای تصمیم گیری های استراتژیک سازمان های این کشور هموار ساخته است. این شاخص در کنار سایر شاخص های اقتصادی همچون شاخص قیمت مصرف کنندگان وشاخص تولید ناخالص ملی، بعنوان یکی از معیارهای مهم ارزیابی سازمان ها در این کشور شناخته شده است.(همان منبع )

شکل۲- ۸٫ مدل شاخص رضایت مشتری در مالزی.(همان منبع )
این مدل یک مدل علّی معلولی است که شامل ۶ متغیر پنهان معرفی شده در شکل ۸ می باشد. هر یک از این ۶ متغیر پنهان، بوسیله تعدادی متغیر اندازه پذیر محاسبه می شوند. این متغیرها نیز به نوبه خود مستقیماً توسط سؤالاتی که از مشتریان پرسیده می شود، اندازه گیری می شوند.
۲-۷ دولت الکترونیک
۲-۷-۱ تاریخچه پیدایش و شکل گیری دولت الکترونیک
تاثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات نوین بر شیوه اداره امور دولتی از اوایل قرن بیستم و با نفوذ فناوری تلفن در ساختار دولت آغاز شد. هر چند زمینه ها و خاستگاه آن را می توان به قرن هجدهم و پدیده تلگراف که از الفبای مورس برای برقراری ارتباطات بهره می گرفت نسبت داد. سپس در سال های دهه ۷۰ میلادی باگسترش کامپیوتر و بکارگیری آن در ساختار دولت باعث رونق کاربردهای آن شد و جهش عمده برای دیجیتالی کردن دولت در آن زمان آغاز گردید.( فرهادی نژاد، محسن،۱۳۸۵ )
۲-۷-۲ تعاریف دولت الکترونیک

1. 1. دولت الکترونیک به معنای تحویل و دریافت خدمات و تبادل اطلاعات به دو صورت درون سازمانی (دولتی) و یا برون سازمانی (فرا دولتی ) می باشد که با بهره گیری از ابزارهای مختلف فنی انجام می گیرد و به صورت ارتباط و تاثیر دو سویه میان دولت با شهروندان سازمانهای غیر انتفاعی بازرگانان کارمندان و خود دولت دیده می شود.

1. 1. دولت الکترونیک به معنای استفاده کلی از فناوری اطلاعات در دولت و استفاده خاص در تجارت الکترونیک است که برای دستیابی آسان و بی زحمت به اطلاعات و خدمات دولتی توسط شهروندان و سازمانها و تحویل خدمات عمومی به شهروندان شرکای تجاری و عرضه کنندگان و افراد فعال در بخش دولتی به کار می رود.

1. 1. دولت الکترونیک پیاده سازی مدل های کم هزینه تری جهت تعاملات کسب و کار بر خط میان شهروندان، صنایع، کارمندان و سایر ذینفعان است که استراتژی ها، فرایندها، سازمان ها و فناوری ها را یکپارچه می کند.

1. 1. دولت الکترونیک به معنای بهینه سازی مستمر ارائه خدمات و حکومت گری از طریق تغییر شکل روابط داخلی وخارجی توسط فناوری اینترنت و رسانه های تازه است.

1. 1. دولت الکترونیک در واقع بکارگیری فناوری اطلاعات برای طراحی مجدد فرایندهای کاری به منظور ارائه خدمات دولتی بصورت بهینه و همچنین تسهیل تعامل مردم با دولت است .(همان منبع)

۲-۷-۳ خصوصیات مشترک کلیه تعاریف دولت الکترونیک

1. 1. دولت الکترونیک یک دولت دیجیتالی و بدون کاغذ بوده و ممکن است در برگیرنده وب، پست الکترونیک، فاکس، تلفن و سایر ابزارهای فراهم سازی اطلاعات و تحویل خدمات باشد.

1. 1. دولت الکترونیک با بهره گیری از فناوری اطلاعات به ارائه خدمات دولتی در ۲۴ ساعت شبانه روز و ۷ روز هفته می پردازد.

1. 1. دولت الکترونیک وظیفه انتقال اطلاعات و تحویل خدمات متنوع و دارای درجات مختلفی از پیچیدگی و یکپارچگی را بر عهده دارد.

1. 1. دولت الکترونیک مجموعه ای از فناوری اطلاعات شبکه اطلاع رسانی تار عنکبوتی جهانی و ارتباطات الکترونیکی برای ارائه خدمات مستقیم و بی واسطه است.

به عنوان تعریف در نظر گرفته شده برای برآوردن منظور این پژوهش دولت الکترونیک به طور ساده و جامع به معنای ((تحویل الکترونیکی ومتنوع اطلاعات و خدمات دولتی در طول ۲۴ ساعت شبانه روز و ۷ روز هفته، از طریق شبکه های کامپیوتری همچون اینترانت، اکسترانت واینترنت وتوسط دولت به شهروندان، شرکتهای خصوصی و نیمه خصوصی،کارکنان دولت و سایر سازمان های دولتی)) به کار رفته است . .(همان منبع )
۲-۷-۴ رویکردهای متفاوت به دولت الکترونیک
چهار نوع رویکرد وجود دارد که عبارتند از:

1. 1. رویکرد انکار (غفلت)

1. 1. رویکرد جداسازی (خودکار سازی)

1. 1. رویکرد پرستش (شیفتگی)

1. 1. رویکرد یکپارچه سازی (ادغام)

۲-۷-۵ مزایای دولت الکترونیک
مزیت اصلی دولت الکترونیک ارائه خدمات با هزینه کمتر و اثر بخشی بالاتر و همچنین برقراری ارتباط میان همه مردم با یکدیگر و دولت است. این مزایا به همراه مزایای بسیار دیگری که دولت الکترونیک دارد، باعث افزایش پذیرش دولت الکترونیک در میان دولتمردان شده است .
مزایای دولت الکترونیک برای مولفه های مختلف طبق جدول صفحه بعد معرفی می گردد.
جدول۲- ۵٫-مزایای دولت الکترونیکی

- سنتز مستقیم لیگاند باز شیف و سپس سنتز کمپلکس
- سنتز باز شیف در حین تشکیل کمپلکس
۱-۱۳-۱- سنتز مستقیم لیگاند باز شیف و سپس سنتز کمپلکس
این روش شامل تهیه و خالص سازی لیگاند و سپس تشکیل کمپلکس با یون فلزی مناسب
می­باشد. خالص سازی لیگاند قبل از آن­که برای ساخت کمپلکس به کار برده شود، معمولاً محاسن و معایبی را نسبت به روش تمپلت دارد. از معایب این روش این است که ممکن است هر یک از واکنش­گرهای اولیه به صورت ناخالصی در لیگاند وجود داشته باشند که اگر قبل از تشکیل کمپلکس با یون فلزی جدا نشوند، منجر به آلودگی محصول نهایی می­گردند. از مزایای این روش می­توان به امکان خالص سازی لیگاند که در مقایسه با کمپلکس بسیار راحت­تر صورت می­گیرد و شناسایی لیگاند با روش­های مختلف به ویژه طیف­سنجی اشاره کرد، همچنین طیف­های به دست آمده از لیگاند آزاد، برای تفسیر طیف­های کمپلکس­های حاصل از آن بسیار مفید می

­باشد. این روش به دو زیر شاخه تقسیم می­ شود: ۱- روش رقت بالا و ۲- روش رقت مناسب (پایین).
۱-۱۳-۲- روش رقت بالا
غلظت­های هم مولاری از دو واکنشگر را در حجم نسبتاً بالایی از حلال حل می­ کنند، در این روش وقوع واکنش­های جانبی کم است زیرا با کاهش غلظت احتمال برخورد مولکول با مولکول دیگر کاهش می­یابد، لذا مکانیسم حلقوی شدن را بدین صورت توجیه می­ کنند که پس از اینکه یک سر مولکول مثلاً آمین با یک سر آلدهید متراکم شد یک واسطه ایجاد می­ شود که دو سر آزاد دارد احتمال اینکه یکی از این دو سر و یا هر دو با مولکولی دیگر متراکم شوند وجود دارد اما چون رقت بی نهایت است بیشترین احتمال، تراکم دو سر خود ترکیب واسطه است، چنانچه رقت پایین باشد دو سر واسطه با مولکول­های دیگری متراکم شده و پلیمریزاسیون و دیگر واکنش­های جانبی انجام می­گیرد.
۱-۱۳-۳- روش رقت پایین
بعضی از واکنشگر­ها با داشتن ساختار ویژه­ای می­توانند حلقوی شدن را در رقت مناسبی انجام دهند، در این گونه از لیگاند­ها احتیاج به حلال زیاد و زمان طولانی برای انجام واکنش نیست، در این روش یکی (یا بیشتر) از واکنشگر­ها دارای ساختار نسبتاً صلب می­باشد و به واکنشگر از نظر جهت­گیری فضایی کمک می­ کند تا واکنش حلقوی شدن را راحت­تر انجام دهد [۵۰].
۱-۱۳-۴- سنتز باز شیف در حین تشکیل کمپلکس
در این روش تشکیل باز شیف و سنتز کمپلکس­های آن با یون فلزی به طور همزمان صورت می­گیرد به همین جهت این روش را تمپلیت می­نامند. دو اثر تمپلت مختلف شناخته شده است:
۱-۱۳-۴-۱- اثر سنتیکی
یون فلزی، واکنش دهنده­ها را طوری سازماندهی می­ کند که محصول مورد نظر با راندمانی بیشتر از موقعی که فلز حضور ندارد تشکیل شود، در یک مکانیسم سینتیکی جهت­دهی فضایی وجود دارد که اثر تمپلیت سینتیکی نامیده می­ شود.
۱-۱۳-۴-۲- اثر ترمودینامیکی
اگر یون فلزی، باز شیف را به وسیله تشکیل کمپلکس با آن از مخلوط واکنش آمین و آلدهید جدا کند، تعادل به سمت محصولات جابجا شده و تشکیل کمپلکس با راندمان بیشتری صورت می­گیرد، که در این موارد یک اثر تمپلیت ترمودینامیکی حاکم است.
۱-۱۴- اهمیت و کاربرد کمپلکس­های باز شیف
همان­طور که گفته شد، از واکنش باز­های شیف بانمک فلزات واسطه کمپلکس­های باز شیف تهیه می­شوند، که این کمپلکس­ها در کاتالیز کردن بسیاری از واکنش­های شیمیایی کاربرد دارند.
کمپلکس­های فلزات واسطه با لیگاند­های باز شیف درسال­های اخیر مورد توجه گروه ­های تحقیقاتی زیادی قرار گرفته است، زیرا این کمپلکس­ها نقش مهمی را در توسعه شیمی کوئوردیناسیون ایفا می­ کنند. در زیر پنج مسیررایج برای نوع خاصی از کمپلکس­های باز شیف نشان داده است شکل (۱-۲۷) [۵۱].

شکل (۱-۲۷)- پنج مسیر رایج برای سنتز نوع خاصی از کمپلکس­های فلزی باز شیف
این ترکیبات در زمینه ­های متعددی مانند شیمی معدنی، علم مواد، صنعت نیمه هادی، سنتز کاتالیزور­های نامتقارن و غیره مورد استفاده قرار گرفته­اند. یکی از ویژگی­های کمپلکس­های باز شیف این است که در مقادیر بسیار کم هم برخی از واکنش­های شیمیایی را کاتالیز می­ کنند [۵۲].
کمپلکس­های فلزی باز­های شیف به طور معمول توسط عملکرد نمک­های فلزی با لیگاند­های باز شیف، تحت شرایط مناسب آزمایشگاهی سنتز می­شوند. استفاده از این ترکیبات در گذشته و مخصوصاً در دهه­های اخیر برای درمان بیماری­ها بسیار معمول بوده است. باتوجه به تنوع و گستردگی کاربرد این کمپلکس­ها، هدف اصلی در این پروژه، سنتز و شناسایی لیگاند­ها و کمپلکس­های جدید بوده است. در زیر به برخی از کاربرد کمپلکس­های باز شیف اشاره شده است.
۱-۱۴-۱- استفاده دارویی از کمپلکس­های باز شیف
یکی از روش­های تهیه­ کمپلکس­های باز شیف، واکنش مستقیم باز شیف با نمک فلزی
می­باشد. اگر باز شیف به کار رفته فعال نوری باشد، کمپلکس به­دست آمده فعال نوری می­باشد که این کمپلکس­ها در داروسازی از اهمیت ویژه­ای برخوردار هستند. شرکت مرک^[۲۴] به طور موفقیت آمیزی، تولید صنعتی یک داروی ضد باکتری را با استفاده ازکمپلکس­های باز شیف فعال نوری مس با نام “سیلاستاتین^[۲۵]” گزارش کرده است [۵۳].
۱-۱۴-۲- کاربرد کمپلکس­های باز شیف به عنوان حسگر
کاربرد وسیع کمپلکس­های باز شیف سبب گسترش این ترکیبات در صنعت و سنتزآن­ها در مقیاس بالا شده است. در سال ۲۰۰۲ یک کمپلکس باز شیف گزارش شده است، که به عنوان حسگر در ساختمان PVC^[26] به کار رفته است [۵۴]. باز­های شیف همچنین به عنوان حامل در آماده سازی حسگر­های پتانسیومتری به منظور تعیین کاتیون­ها و آنیون­ها به کار می­روند [۵۶-۵۵]. همچنین کمپلکس باز شیف روتنیوم (III) به عنوان حسگر در تهیه غشاء PVC به کار رفته است [۵۷].
در یک دهه اخیر نیز یک حسگر قوی آلومینیم در N,N’- بیس(سالیسیل آلدهید)-۱و۲-سیکل. هگزان دی آمین گزارش شده است که به عنوان یک حمل کننده خنثی در اطراف PVC عمل می­ کند [۵۸].
۱-۱۴-۳- استفاده از کمپلکس­های باز شیف در الکترونیک
برخی از لیگاند­های حلقوی باز شیف در اثر کمپلکس شدن با فلزات واسطه سنگین نظیر La (III) ترکیب­هایی به وجود می­آورند که به علت داشتن خواص لومینسانس ویژه، در صفحه
­های تلویزیون، فیبر­های نوری، برچسب­های لومینسانسی، و برای رنگ آمیزی DNA در هنگام شناسایی آن استفاده می­ شود شکل (۱-۲۸). همچنین از این کمپلکس­ها معرف­هایی ساخته شده است که در عکس برداری به شیوه MRI به کار می­روند، همچنین کمپلکس­های باز شیف ویژه­ای از Zn (II) شناخته شده است که امروزه، در مواد الکترولومینسانس استفاده می­شوند [۶۰-۵۹].

شکل (۱-۲۸)- استفاده از ماکروسیکل­های تتراایمینی در صفحه­های تلویزیونی
فصل دوم :
مروری بر کارهای گذشته
۲-۱- مروری بر کارهای گذشته
هوگوشیف در سال ۱۸۷۹ انجمن شیمی دانشگاه فلورنس را راه اندازی کرد. او بازهای شیف و آمین­های دیگری را کشف کرد، و به واسطه پژوهش در مورد آلدهیدها و تست شیف، پس از آن مشهور گردید.
فیفر و همکارانش مطالعه­ سیستماتیک کمپلکس­های باز شیف را در دهه ۱۹۴۰-۱۹۳۰ مورد بررسی قرار دادند و نقش یون فلزی را مورد توجه قرار دادند [۲۳].
در سال ۱۹۶۴ بوش^[۲۷] و کری^[۲۸] کمپلکس آهن (III) لیگاند (۱) را از تراکم ۶،۲-دی استیل پیریدین با تری اتیلن تترا آمین به روش تمپلت سنتز کردند [۶۱]. در سال ۲۰۰۵ با خود تراکمی اورتو آمینو بنزآلدهید در حضور یون نیکل (II) کمپلکس­هایی از لیگاند ۲و۳ تهیه شد که درشکل (۲-۱) نشان داده شده است [۶۲].

L¹

L³ L²
شکل (۲-۱)-کمپلکس­های سنتز شده از طریق واکنش خود تراکمی اورتو آمینو بنزآلدهید در حضور یون نیکل(II)
در سال ۲۰۰۲ به وسیله بخار­ی­بهاءالدین زکریا در پاکستان مشخص شد که فعالیت فلزها­ی حیاتی نتیجه تشکیل کمپلکس­ها با لیگاند­های باز شیف گوناگون است و ویژگی­های ترمودینامیکی و سنیتیکی این کمپلکس­ها تحت تاثیر عملکرد بیولوژیکی است [۶۳].
کی­پور و همکارانش سنتز کمپلکس نیکل ((II از یک لیگاند باز شیف یکتایی پنج دندانه غیر حلقوی را گزارش کردند. با توجه به شکل (۲-۲) در این کمپلکس تنها یک گروه آمینی از زنجیره آلیفاتیکی در واکنش تراکمی شرکت می­ کند و در صورت نامتقارن بودن تترا آمین، انتخاب زنجیره­ای که تحت واکنش تراکمی قرار می­گیرد به فاکتورهای مختلفی از جمله: ماهیت الکتریکی یون فلزی، pH واکنش و آرایش هندسی که کمپلکس ترجیح می­دهد، بستگی دارد. این کمپلکس از واکنش لیگاند سه پایه ای نامتقارن (ppe) و ۲-استیل پیریدین در محلولی با نسبت ۱:۱ آب و اتانول تهیه شده است [۶۴].

شکل (۲-۲)- ساختار لیگاند سنتز شده توسط کی­پور و همکارانش
در سال ۲۰۰۵ کانداس­وامی^[۲۹] و همکارانش سنتز لیگاند (H₂L) با دو موقعیت کوئوردیناسیون چهار و شش دندانه، در نتیجه تراکم باز شیف ۲-فرمیل-۴-متیل-۶-[ (۴-متیل پی پیرازین-۱-ایل) متیل] فنول با ۸ و ۱-دی­آمینو نفتالن را گزارش کردند شکل(۲-۳) [۶۵].

شکل (۲-۳)- ساختار لیگاند سنتز شده توسط کانداس­وامی و همکارانش
درسال ۲۰۰۶ وانگ^[۳۰] و همکارانش سنتز چهار لیگاند L¹H₂ و L²H₄ و L³H₂ و L⁴H₂ را گزارش کردند، سپس این لیگاندها با طیف­سنجی وNMR شناسایی شدند.
از واکنش ۳-برمومتیل-۵-ترشیوبوتیل سالسیل­آلدهید با نیم اکی­والان پی­پیرازین در حلال کلروفرم و در حضور تری­اتیل آمین، دی­آلدهید (۱۲) به دست آمد،که از واکنش این دی­آلدهید با اتان -۲،۱-دی­آمین مخلوطی از دو لیگاند بزرگ حلقهL¹H₂ و L²H₄ به دست آمد. لیگاند L³H₂ از واکنش دی­آلدهید (۱۳) با اتان-۲،۱-دی­آمین سنتز شد. در اثر هیدرولیز گروه استیل در دی آلدهید (۱۴) و واکنش آن با اتان-۲،۱-دی­آمین لیگاند L⁴H₂ تهیه شد شکل (۲-۴) و شکل (۲-۵) [۶۶].

۱۵۷۰۰

۷۳۸۲۴

۳۸۶۷۲

۳۵۱۵۲

مهر ۱۳۷۰

۱۶۳۵۰

۷۵۸۹۴

۳۹۸۸۵

۳۵۹۷۱

آبان ۱۳۷۵

۱۷۰۹۰

۷۳۳۶۷

۳۹۵۵۲

۳۵۸۱۵

توجه – آمار خانوار و جمعیت غیر ساکن در آمار نقاط روستایی لحاظ شده است.
مأخذ- مرکز آمار ایران.
هرم سنی جمعیت استان قم (۱۳۷۵)
– تـرکیب سنی: درسال ۶۵ گروه سنی ۴-۰ سال ۳/۱۹ درصد جمعیت استان را شامل می‌شده و در واقع در بین گروه های سنی بیشترین جمعیت رابه خود اختصاص داده است.
– ترکیب جنسی: از ۸۵۳۰۴۴ نفر جمعیت استان درسال ۱۳۷۵، ۴۳۷۱۹۰ نفر مرد و ۴۱۵۸۵۴ نفر زن ونسبت جنسی ۱۰۵ بوده، یعنی در قبال هر ۱۰۰ نفر زن ۱۰۵ نفر مرد وجود داشته است.
- سواد: استان قم یکی از پایگاه های علمی مذهبی بسیار قدیمی درایران بوده و جمعیت آن از نسبت باسوادی بالایی برخوردار است بطوریکه طبق آمار سرشماری سال ۷۵ از جمعیت شش ساله به بالا(۷۳۹۰۶۰نفر)۸۷/۸۱ درصد باسواد بوده است.

- مهاجرت: یکی از مهمترین مشکلات کشور ما مسئله مهاجرت می‌باشد که استان قم نیز از آن مستثنی نمی باشد. درفاصله سالهای ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۵ تعداد ۱۳۷۲۱۸ نفر به استان وارد شده ودر پاره ای ازموارد درداخل استان جابجا شده اند. محل اقامت قبلی ۸/۷۷ درصد مهاجران سایر استانها و۳۱/۱۰ درصد شهرستان قم بوده است ومحل اقامت بقیه افراد خارج ازکشور یا اظهار نشده بوده است.
- پیشینه تاریخی، مذهب و زبان:
الف- پیشینه تاریخی: بعضى قائل به قدمت شهر قم بوده و آن را از بلاد باستانى دانسته و به شواهد و قرائنى هم استدلال نموده اند، از قبیل ذکر «زعفران قمى» در کتابى که مربوط به عصر ساسانیان است و نیز آمدن نام قم در شاهنامه فردوسى. ضمن بیان حوادث سال ۳۲ هـ هم آن سرزمین به همین نام بوده است. در اسناد تاریخى و گزارش فتوحات ایران به خلیفه مسلمین از سرزمین قم به عنوان (شق ثیمره) نام برده اند.
بنابراین شهر قم هم مانند شهر نجف و کربلا و مشهد مقدس از شهرهاى نوظهور اسلامى است که موجودیت آن را باید در جهات مذهبى-سیاسى جستجو کرد^[۹۱].

شهر باستانی قم در محل جنوب غربی قم فعلی با حمله اعراب وساکن شدن آنها در مکان امروزی شهر از بین رفته و قم فعلی با معماری اسلامی و ارزشها و ویژگیهای اسلامی مثل بسیاری از شهرهای ایران به جای آن ساخته شده است این شهر در زمان صفویه از رشد وتوسعه بسیاری برخوردار شده و وجود مرقد مطهرحضرت معصومه سلام الله علیها ازاین زمان پایگاهی برای فعالیتهای فرهنگی واقتصادی محسوب می‌شد.
ب- مذهب: قریب به اتفاق ساکنین قم مسلمان وشیعه مذهب بوده و وجود مرقد مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها و همچنین حوزه علمیه قم دو پایگاه قوی در اعتقادات اسلامی مردم استان بوده اند.
ج- زبان: زبان مردم استان قم فارسی است ولی چون قم شهری مهاجر پذیر می‌باشد و مهاجرین ازاغلب نقاط ایران حتی کشورهای خارجی به این شهر آمده اند تکلم به زبانهای دیگری از جمله ترکی و عربی نیز در این شهر رایج است.
۳-۱-۱-۲- وضعیت طبیعی و اقتصادی استان:
عوامل اصلی شکل دهنده وضعیت طبیعی مناطق مختلف استان قم را می‌توان ارتفاع، عرض جغرافیایی، منابع آب، عوارض طبیعی و پوشش گیاهی خاص منطقه و سیستمهای هواشناسی نام برد، علاوه بر عوامل اصلی ذکر شده عوامل فرعی نظیر فعالیتهای کشاورزی، صنعتی و معدنی نیز براقلیم استان مؤثر واقع می‌شوند که در این فصل به اختصار به آنها پرداخته می‌شود.
- ارتفاعات استان: محدوده استان قم را از نظر ارتفاعات ناهمواریها به سه منطقه می‌توان تقسیم کرد.
الف- نواحی کوهستانی: نواحی با ارتفاع بالاتر از۱۵۰۰ متر از سطح دریا در استان را شامل می‌شود که عمدتا ًدر نواحی جنوب و جنوب غربی و غرب قرار دارند.
بطور کلی کوههای استان جزء رشته کوههای مرکزی ایران می‌باشد، بارش بیشتر و ارتفاع از سطح دریا عواملی هستند که چهره اقلیم این مناطق را از سایر نقاط استان متمایز نموده و منشأ جریان رودهای فصلی و پیدایش جمعیت روستایی دراین مناطق گردیده است. از کوههای مهم این نواحی کوه ولیجاه با ۳۳۳۰ متر ارتفاع از سطح دریا را می‌توان نام برد. البته ارتفاعات و تپه‌های منفرد در بعضی نقاط استان وجود دارد که تأثیر محسوسی بر اقلیم منطقه ندارد.
ب - نواحی کوهپایه‌ای: این نواحی نیز در جنوب و جنوب غرب استان در پای ارتفاعات ذکر شده قرار دارند و جنس خاک این نواحی بیشتر از رسوبات ریز دانه و مخروطه افکنه‌های بزرگ وکوچک می‌باشد. به دلیل نفوذ پذیری این رسوبات، سفره آبهای زیر زمینی این نقاط غنی بوده و به صورت چاه و قنات مورد بهره برداری قرار می‌گیرد و در واقع اقلیم مساعد و آب فراوان این نواحی باعث پیدایش و توسعه روستاهای متعدد و تمرکز جمعیت شده است.
ج – دشتها: این نواحی بیشتر در مرکز، شمال و شرق استان با شیب کم به سمت دریاچه نمک و حوض سلطان کشیده شده اند و دریاچه نمک عوارض طبیعی خاص منطقه بوده و تأثیر زیادی بر اقلیم ناحیه دارند جنس خاک در این مناطق از رسـوبات آبــرفتی ریزدانه و عــمدتاً گچ و نمک می‌باشد. وجود تشکیلات گچی و نمکی باعث شور شدن آبهای منطقه شده و هر چه از نواحی غرب وکوهستانی جنوب به سمت دریاچه نمک و دشت مسیله حرکت کنیم از کیفیت خاک و آب کاسته شده و دشتها به شکل بیابانهای خالی از سکنه و خشک و بی آب و علف در می‌آیند. عوامل مذکور و ارتفاع پایین دشتها (حدود حداقل ۸۵۰ متر در دریاچه نمک) باعث پیدایش اقلیم گرم و خشک و بیابانی در این مناطق شده است.
- منابع آب: منـابع آب بــه عــنوان یک عـامل مهم در شــکل گیری اقلیم هـر منطقه مـوثر مــی‌باشند. آبـهای استان را تحت عنـوان آبــهای سطحی و آبهای زیر زمینی و سدها می‌توان دسته بندی کرد.
الف - آبهای سطحی: شامل رودخانه‌های اصلی و مهم قمرود و قره چای و رودهای فرعی و فصلی بیرقـان – بیدهند (ابرجس)، قره سـو و طغـرود می‌باشد. رودهای شور، کرج و جاجرود نیز از شمال وارد استان شده و به دریاچه نمک می‌ریزند. این منابع بر حسب ظرفیت و گستردگی خود در مقیاسهای کوچک و متوسط، اقلیم استان را تحت تاثیر قرار می‌دهند
ب - آبهای زیر زمینی: به شکل چاه ها، قنوات و چشمه‌ها مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند و در تغییر سیمای اقلیم استان موثر می‌باشند.
ج– سدها: در محدوده استان سه سد مخزنی مهم به نامهای سد امامزاده اسماعیل و سد کبار بر روی رود بیرقان و سد سلفچگان بر روی رودخانه سلفچگان از شعبات رود قمرود ساخته شده است.
علاوه بر سدهای مذکور دو سد بزرگ در خارج استان نیز به نامهای سد پانزده خرداد بر روی قمرود و سد غدیر ساوه بر روی رودخانه قره چای ساخته شده که هدف از ساخت این سدها تامین آب کشاورزی و شرب و تغذیه سفره‌های زیر زمینی در نواحی اطراف می‌باشد که به نسبت خود در اقلیم منطقه موثر هستند.
- تـوده‌های هـوا و سـیسـتـم‌های هواشناسی: استان قم در فصول مختلف تحت تاثیر سیستمهای شمالی و شمال غربی و جنوب غربی قرار دارد که با نفوذ خود به فلات ایران استان قم را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهند. علاوه بر سیستمهای ذکر شده نیز تحت تاثیر سیستمهای داخلی قرار گرفته که مهمترین آنها بادهای شرقی و بادهای غربی هستند.
- سایر عوامل موثر بر اقلیم استان:

برنانک^[۱۳۵](۱۹۸۳) در مقاله­ای با عنوان “اثرات واقعی بحران مالی به تحلیل و برآورد آثار بحران مالی بر بخش واقعی اقتصادها “، قبل از بحران سال ۱۹۹۷ در شرق آسیا پرداخته است. در این مقاله، آثار بحران مالی دهه۱۹۳۰ آمریکا، در روند تولید کل اقتصاد طی آن دوره، آزمون شده است. به اعتقاد وی، تخریب مالی سال­های (۱۹۳۰-۱۹۳۳) در آمریکا، باعث کاهش کارایی تخصیص اعتبار، و در نتیجه هزینه بالاتر و کاهش عرضه وجوه اعتباری شده بود که در آخر، این امر باعث تخریب تقاضای کل گردید.
۲-۷- خلاصه و نتیجه گیری:
در این فصل، ابتدا به بیان مفهوم خدمات و تجارت آن پرداخته شده است و صنعت گردشگری را به عنوان یکی از مهم­ترین زیرشاخه­های خدمات معرفی شده است. چرا که گردشگری حدود۶% صادرات کالا و خدمات، معادل ۳/۱ تریلیون و حدود ۹% تولید ناخالص ملی در کل جهان را شامل می­ شود و همچنین این شاخه از خدمات هم به صورت مستقیم و هم به صورت غیر مستقیم پتانسیل اشتغال­زایی زیادی دارد.
در ادامه به بحث بحران مالی و انواع آن که شامل بحران بانکی و پولی می­ شود و اثر هر یک بر تجارت خدمات به خصوص گردشگری پرداخته شده است. همچنین نمونه­های از اثرات بحران در صنعت گردشگری به صورت آماری و مقایسه ای ارائه شده است. سپس روند بازگشت تجارت خدمات و گردشگری بین الملل به سطح پیش از بحران مالی بیان شده است.
در قسمت آخر این فصل به بررسی مطالعات خارجی و داخلی صورت گرفته در این زمینه پرداخته شده است. این فصل با خلاصه و جمع بندی پایان می یابد.
فصل سوم:
روش پژوهش
مقدمه:
در فصل حاضر مباحث مربوط به ارائه الگوی نهایی و روش پژوهش مطرح شده است. برای نیل به این هدف پژوهش بایستی از الگویی استفاده شود که قابلیت آزمون اثرگذاری بحران مالی ۲۰۰۸ بر تجارت دوجانبه خدمات گردشگری و کل خدمات را داشته باشد؛ که در دو بخش مجزا مورد بحث قرار گرفته است.

در قسمت اول با توجه به هدف مطالعه که بررسی تجارت دوجانبه است؛ مبانی تئوریکی و پشتوانه­های علمی الگوی جاذبه ارائه شده است. سپس الگوی مورد استفاده در این مطالعه استخراج گردیده است. در قسمت دوم این فصل، متغیرهای الگو معرفی و توصیف می­شوند. سپس به روش تخمین الگو اشاره می­ شود و ویژگی­های و کاربردهای الگو معرفی و توضیح داده می­ شود. در ادامه این بخش جامعه آماری و مورد مطالعاتی این پژوهش مشخص شده است. این فصل با خلاصه و جمع­بندی پایان می­پذیرد.
۳-۱- ارائه الگو
۳-۱-۱- الگوی جاذبه تجاری
برآورد پتانسیل تجاری بین دو کشور در یک الگو جاذبه تجاری با بهره گرفتن از عواملی که می ­تواند تعیین کننده آن باشند صورت می­گیرد. این عوامل شامل ویژگی­های اقتصادی دو کشور هستند که برای تجارت بین دو کشور وجود دارند. در واقع، در چارچوب این الگو می­توان موانع و تشویق­های موجود را به صورت متغیر کمی و یا کیفی که در بازارهای خاص و قابل قبول کمی شده ­اند وارد الگو کرده و تاثیر آن را بر تجارت دوجانبه بررسی نمود (طیبی و آذربایجانی،۱۳۸۰).
تئوری جاذبه برای اولین بار در ابتدای دهه ی۱۸۶۰ میلادی توسط اچ کری^[۱۳۶]در مطالعه رفتار انسانی و علوم اجتماعی به کار رفت (وال^[۱۳۷]، ۲۰۰۰). مهم‌ترین استفاده الگوی جاذبه در تجارت بین المللی است که برای بررسی پتانسیل تجاری بین دو کشور استفاده می‌شود. الگوی جاذبه، اولین بار برای توضیح جریان­های تجاری دو جانبه در سال ۱۹۶۲ میلادی توسط تین برگن^[۱۳۸] و پویهونن^[۱۳۹] مورد استفاده قرار گرفت. از آن پس الگوی جاذبه به یک ابزار عمومی در زمینه­ مطالعات تجارت بین الملل تبدیل شد و بطور موفقیت آمیزی برای جریان­های انواع گوناگون مهاجرت، سرمایه ­گذاری مستقیم خارجی و خصوصا جریان­های تجاری بکار برده شد. شکل اولیه‌ی الگوی جاذبه­ای که توسط تین برگن استفاده شد با پیروی از قانون جاذبه نیوتن، این مطلب را در خود دارد که جریان تجاری بین کشورها، با وزن اقتصادی کشورها (تولید ناخاص داخلی)، رابطه‌ی مستقیم و با مسافت‌ آن­ها از همدیگر رابطه‌ی عکس دارد. در طی زمان عوامل دیگری نیز وارد الگو شد که از جمله این عوامل می­توان به ویژگی­های اقتصادی دو کشور و موانع و مسیرهای مناسبی که برای تجارت بین دو یا چند کشور وجود دارد نام برد. به عبارت دیگر الگوی جاذبه تجارت بوسیله ترکیبی از متغیرهای کلان اقتصادی دو کشور که شریک تجاری یکدیگر هستند را توضیح می­دهد.
به اعتقاد هوملز^[۱۴۰] (۱۹۹۸) عامل تعیین کننده اصلی در تجارت دوجانبه، هزینه­ های تجارت است که از طریق ترکیب تعرفه­ها و موانع غیر تعرفه­ای و فاصله بین دو کشور قابل تعریف است. از آنجایی که موانع تعرفه­ای، قیمت­های بازار و در نتیجه الگوی تولید و مصرف را تحت تاثیر قرار می­ دهند، لذا به کار بردن متغیر­های کلان وابسته به GDP در معادلات برآورد واردات یک کشور، موجب تورش در تخمین­ها می­گردد (احمدزاده، ۱۳۸۴).
لذا در معادلات جاذبه تجاری نیز در کنار متغیرهای کل اقتصاد نظیرGDP و درآمد سرانه، از متغیرهای مرتبط با هزینه­ های تجاری نظیر تعرفه، فاصله بین دو کشور، ترتیبات تجاری دوجانبه و عوامل اجتماعی نظیر زبان و مذهب مشترک استفاده می­ شود.
این الگو ابزاری تجربی است که به طور گسترده در تجارت بین الملل برای توضیح جریان­های تجاری دوجانبه به کار می­رود. علاوه بر این در موارد دیگری نیز کاربرد دارد که از آن جمله می­توان به تحلیل­های مهاجرت منطقه­ای و بین الملل، ترافیک جاده­ای و سایر موضوعات دیگر اشاره نمود. بنا به گفته ایخن­گری و ایروین^[۱۴۱](۱۹۹۶) الگوی جاذبه یک چارچوب استاندارد جهت توضیح الگوی تجارت است و این جهت ابزار مناسبی برای بررسی جریان­های تجاری بین دو یا چند کشور است که توضیح جریان­های تجاری دو جانبه جهت یکپارچه­سازی و همگرایی اقتصادی- منطقه­ای را فراهم می ­آورد و امکان برآورد پتانسیل تجاری را بر اساس عوامل تعیین کننده ­ای مانند اندازه اقتصاد، صادرات، واردات، فاصله و سایر عوامل توضیح می­دهد.
البته به این الگو انتقاداتی نیز وارد است که برای مثال بیکر (۱۹۷۸) معتقد است، این الگو فاقد مبانی نظری کافی است و تلاش برای ارتباط این الگو تجربی با یک چارچوب تئوریک مشکوک است و دیگر این­که الگو جاذبه اثرات جانشینی را در تجارت بین الملل نشان نمی­دهد و در نتیجه از نشان دادن اثرات انحراف و ایجاد تجارت چشم پوشی می‌کند. با این حال کلیه منتقدین و استفاده کنندگان از الگو جاذبه معتقدند که الگو ساده است و همین سادگی نقطه قوت اصلی آن محسوب می‌شود. زیرا با تعداد محدودی متغیر سروکار دارد و این کار محاسبه را آسان­تر و مسئله داده‌ها را کنترل پذیرتر می‌کند. ماتیاس و هریس^[۱۴۲] (۱۹۹۸) معتقدند گرچه الگو‌های جاذبه فاقد پایه تئوریکی قوی هستند ولی در مطالعات تجربی به خصوص در زمینه پیش بینی جریان‌های تجاری نقش خوبی را ایفا کرده‌اند (اکبری دهباغی، ۱۳۸۵).
در شکل ابتدایی الگوی جاذبه، جریان تجاری از کشورi به کشور j به وسیله اندازه اقتصادی کشورهای صادر کننده و وارد کننده و فاصله جغرافیایی بین آن­ها توضیح داده می شود، که شکل کلی آن به صورت زیر است.
(۳-۱)
به صورتی که جریان­های تجاری دو جانبه تابعی مستقیم از اندازه اقتصادی دو کشور ( و تابعی معکوسی از فاصله مورد نظر است. این معادله به صورت حاصل ضرب بوده که در فرم زیر نشان داده می­ شود. الگو شباهت زیادی با قانون جاذبه نیوتن دارد که نیروی جاذبه را تابعی مستقیم از اندازه نیروی دو جسم و تابعی معکوس از فاصله بین آن­ها () در نظر می­گیرد.

(۳-۲)
امروزه تعداد زیادی کاربردهای تجربی در ادبیات بین­الملل وجود دارد که به بهبود عملکرد الگوی جاذبه کمک بسیاری نموده است. این مطالعات به دو گونه معرفی شده اند. در الگوی استوکاستیک نوع اول، حجم صادرات بین دو کشورi وj به عنوان تابعی از درآمد، جمعیت، فاصله جغرافیایی بین آن­ها و تعدادی متغیرهای مجازی است که می ­تواند بیان کننده متغیرهای مختلف از جمله مجاورت، متعلق بودن یا نبودن به ترتیبات تجاری بخصوص، مشابهت­های فرهنگی و سایر متغیر­ها باشد. این فرم به صورت زیر می­باشد:
(۳-۳)

که در آن معرف جزء اخلال است و ضریب متغیرهای مجازی نشان می­ دهند که مقدار متغیر مربوطه چه مقدار از سطح مورد انتظار بالاتر یا پایین­تر باشد. Yi و Yj نشان دهنده تولید ناخالص ملی کشورهای i و j ، N جمعیت کشورهای i و j، D فاصله جغرافیای بین دو کشور و A مجموعه ­ای از متغیرهاست که بر متغیر وابسته X اثرگذار است.
در الگوی استوکاستیک نوع دوم، درآمد سرانه دو کشور جانشین جمعیت شده است. شکل کلی این الگو به صورت زیر است:
(۳-۴)
الگوی اول زمانی بکار می­رود که از الگوی جاذبه برای تخمین صادرات کل به کار می­رود در حالی که الگوی دوم اغلب برای تخمین صادرات دو طرفه در مورد محصولات خاصی استفاده می شود (زارزوسو و لهمن^[۱۴۳]،۲۰۰۰). از آنجا که در این الگو­ها فرض می شود عرض از مبداء برای همه شریک­های تجاری همگن و یکسان است در مرحله تخمین دچار نوعی اریبی می­شوند. به عبارت دیگر واحدهای انفرادی ممکن است از نظر ویژگی­های تاریخی، فرهنگی، قومی، سیاسی دارای اختلاف بسیاری با یکدیگر باشند.
در الگوی جاذبه نیز عوامل فرهنگی، تاریخی، سیاسی و جغرافیایی زیادی وجود دارند که سطح تجارت را تحت تاثیر قرار داده و با متغیر­های اصلی جاذبه GDP ,N ,D همبستگی دارند. اگر چه مطالعات قبلی در حد گسترده­ای تلاش نموده اند تا ناهمگنی بین کشورها را از طریق منظور نمودن متغیرهای متعددی کنترل کنند، اما چون کمی نمودن عوامل مذکور غالبا مشکل به نظر می­رسد، همچنان اثر ناهمگنی بین واحدهای انفرادی و کشورهای شریک به صورت دو به دو وجود دارد (احمدزاده، ۱۳۸۴).
این مشکل در روش­های داده ­های مقطعی و ترکیبی که از لحاظ کردن این ناهمگنی بین کشورها ناتوان است؛ بیشتر به چشم می­خورد. یکی از راه­های غلبه بر این ناهمگنی و کنترل آن استفاده از روش­های داده ­های تابلویی است که طی فرایند آن برای هر یک از کشورهای شریک عرض از مبداء مشخصی در نظر گرفته می شود.
.
۳-۲- الگوی تجربی مطالعه
در این مطالعه به منظور برآورد اثر بحران مالی بر تجارت خدمات گردشگری و کل خدمات از یک الگوی جاذبه و داده ­های تابلویی بهره گرفته شده است؛ که در بردارنده ی متغیرهای اصلی و اثر گذار بر حجم تجارت خدمات و تجارت خدمات ناشی از گردشگری است.
الگوی جاذبه تجاری خدمات، در مقاله­ های والش^[۱۴۴] (۲۰۰۶)، یانه^[۱۴۵] (۲۰۱۳) و کیمیورا^[۱۴۶] و همکاران (۲۰۰۴) بررسی شده است که تنها در مقاله والش زیر جزء­های خدمات نیز مورد توجه قرار گرفته است. با توجه به اینکه هدف این پژوهش بررسی اثر بحران مالی بر تجارت خدمات گردشگری و تجارت کل خدمات است از الگوهای والش استفاده شده است. این الگوها به شرح زیر است:
(۳-۶)
الگوی فوق مربوط به تجارت کل خدمات می­باشد، که در آن : تولید ناخالص ملی کشورهای i وj ، pop: جمعیت کشورهای i و j ، Dis: فاصله جغرافیایی بین دو کشور i و j، Adjacency: مجاورت و نزدیکی که به صورت متغیر دامی وارد می­ شود، :Language متغیر زبان که به صورت متغیر مجازی است. درصورتی که زبان دو کشور یکی باشد عدد یک می­گیرد. ، به شکل متغیر مجازی وارد می­ شود و در صورتی که کشورهای شریک تجاری عضو یک اتحادیه باشند عدد یک و در غیر این صورت عدد صفر می­گیرد.
الگوی جاذبه تجاری مربوط به تجارت خدمات گردشگری که در مقاله والش معرفی شده، فرم زیر است.
(۳-۷)
در این الگو، : تولید ناخالص ملی کشورهای مبدا و مقصد ، pop: جمعیت کشورهای مبدا و مقصد ، Dis: فاصله جغرافیایی بین کشورهای مبدا و مقصد، Adjacency: مجاورت و نزدیکی که به صورت متغیر دامی وارد می­ شود، :Language متغیر زبان که به صورت متغیر مجازی است. درصورتی که زبان دو کشور یکی باشد عدد یک می­گیرد. ، به شکل متغیر مجازی وارد می­ شود و در صورتی که کشورهای شریک تجاری عضو یک اتحادیه باشند عدد یک و در غیر این صورت عدد صفر می­گیرد. Temp_i: شاخص آب و هوای کشور مبدا و Temp_j، شاخص آب و هوای کشور مقصد است.
در الگوهای ذکر شده در فوق به علت اینکه الگو برای کشورهای در نظر گرفته شده بود که تفاوت نرخ ارز نداشتند متغیر نرخ ارز وارد الگو نشده است. در این پژوهش با توجه به جامعه آماری، نیاز به وارد کردن نرخ ارز در الگو است. همچنین برای بررسی اثرات بحران مالی، این شاخص نیز به الگو اضافه شده است. از طرفی به علت متفاوت بودن کشورهای جامعه آماری از وارد کردن متغیرهای دامی در الگو صرف نظر شده است؛ زیرا تعداد متغیرهای دامی از حد مناسب فراتر می­رود و برای بررسی موضوع مورد نظر این پژوهش، ورود این متغیرهای دامی ضروری نیست. در نتیجه بر پایه دو الگوی معرفی شده الگوهای به کار گرفته شده در این مطالعه، در قالب معادلات زیر رائه شده است. الگوی (۳-۸) اثرات بحران مالی بر تجارت کل خدمات را نشان می­دهد.
(۳-۸)
متغیرهای اصلی الگو عبارتند از:
TRADE_ijt= تجارت دوجانبه خدمات بین کشور iو j در زمانt