وبلاگ

علاوه براین باید یک سری حالات خرابی تعیین و تعریف شود تا مدل­های مورد بررسی براساس رسیدن به این حدود خرابی، از لحاظ آسیب­پذیری لرزه­ای بررسی شوند.

در این تحقیق، از حالات خرابی تعریف شده در دستورالعمل HAZUS MH-MR5 استفاده شده است. حالات خرابی معرفی شده در دستورالعمل HAZUS برای ساختمان­های فولادی دارای سیستم قاب خمشی با طبقات متوسط و زیاد،۴ حالت خرابی بر اساس نسبت DRIFT بین طبقه در نظر گرفته شده است که به ترتیب حالت خرابی جزئی (Slight)، حالت خرابی متوسط (Moderate)، حالت خرابی گسترده (Extensive) و حالت خرابی کلی یا کامل (Complet) می­باشد. مقادیر عددی مربوط به هر حالت خرابی در جدول ۴-۴ ارائه شده است.
جدول (۴-۴). نسبت Drift بین طبقه برای هر حالت خرابی طبق HAZUS

در حقیقت مقدار DRIFT به دست آمده برای هر مدل تحت هریک از رکوردهای زلزله، با مقادیر ارائه شده در جدول فوق مقایسه می­شوند تا رسیدن یا فراگذشت هر مدل در هر مقدار PGA به هریک از این حالات خرابی بررسی شود. به عنوان مثال هرگاه نسبت Drift در مدل به مقدار ۰۰۳۳/۰ رسید، سازه به حالت خرابی اول رسیده است. بعد از بررسی تمام مدل­ها می­توان نتایج مورد نیاز را به­دست آورد و منحنی شکست تهیه کرد که روش تهیه ی منحنی شکست به طور کامل در ادامه ارائه شده است.
۴-۶ بررسی روش تحلیل دینامیکی افزایشی (IDA)
۴-۶-۱ تحلیل دینامیکی افزایشی (IDA)
یکی از جدیدترین انواع این روشها روش تحلیل دینامیکی افزایشی یا IDA است که در آن از مفهوم دیرینه مقیاس کردن رکوردهای حرکت زمین و توسعه آن به روشی که بتوان به دقت کل محدوده رفتاری سازه از الاستیک تا ویرانی را پوشش داد، استفاده می شود. در این روش مدل سازه ای تحت یک یا چند رکورد حرکت زمین که با سطوح شدت متفاوت مقیاس شده اند قرار می گیرد. پس از انجام تحلیل دینامیکی غیرخطی، یک یا چند منحنی از پاسخ پارامتریک در مقابل سطوح شدت حاصل خواهد شد. در این منحنی ها کل محدوده رفتاری مدل تحت پوشش قرار می گیرد و در نهایت با تعریف حالات حدی و ترکیب نتایج با منحنی های تحلیل احتمالی به ارزیابی سازه ها می توان پرداخت.
مفهوم فوق در سال ۱۹۷۷ توسط Bertero بیان گردید و در چهارچوب های متفاوتی توسط پژوهشگرانی مانند Cornell,Luco،Cornell,Bazurro ،Yun,Foutch ،Deierlein Mehanny ،Dubina و همکارانش ،De Metties و همکارانش،krawinkler , Nassar وPsycharis و همکارانش توصیف شد.
اخیرا نیز این روش به عنوان تحلیل دینامیکی فزاینده IDA با دستورالعمل های به روزFEMA تطابق داده شده است و به صورت رسمی به منزله روشی در تعیین ظرفیت ویرانی کلی سازه به کار می رود.
تحلیل دینامیکی افزایشی یک تحلیل چند منظوره با اهداف مختلفی می باشد که در زیر به قسمتی از این اهداف می توان اشاره کرد :
۱- درک کامل از دامنه پاسخ یا نیاز سازه در مقابل اعمال یک سلسله رکورد زلزله.
۲- شناسایی پاسخ سازه به رکوردهایی که احتمال اتفاق آنها در منطقه کم می باشد.
۳- درک مناسب از تغییرات طبیعی پاسخ سازه مانند شدت افزایش حرکت زمین )به عنوان مثال، تغییر در حداکثر الگوهای تغییرشکل نسبت به ارتفاع، آغاز کاهش مقاومت و سختی و الگوها و دامنه های آنها(.
۴- ارائه تخمین هایی از ظرفیت دینامیکی کلی سازه.
۵- مطالعه IDA چند رکورده معین، که چگونگی پایداری )یا تغییرپذیری ( همه موارد مذکور را از یک رکورد به رکورد دیگر بیان می کند.
با توجه به این نتایج مشاهده می شود که روش تحلیل دینامیکی افزایشی، یک روش کاملا کاربردی، چند منظوره و واقعی است. لذا جهت آشنایی بیشتر، در این بخش به تعریف انواع روش تحلیل دینامیکی افزایشی پرداخته و در آن اصطلاحات مورد استفاده در مبانی این روش معرفی می شود.

شکل(۴-۱): آناتومی منحنی IDA
۴-۶-۲ ورودیها و خروجی های تحلیل دینامیکی غیر خطی افزایشی
اولین گام در انجام یک تحلیل IDA دارا بودن درک درستی از ورودی ها و خروجی های این نوع از تحلیل می باشد. در حقیقت مساله اصلی در انجام یک ارزیابی لرزه ای سازه های موجود، یک هدف بر اساس اعمال یک سری عملیات متوالی بر روی داده ها و خروجی ها است. اخیرا موسسه تحقیقات لرزه ای در برکلی کالیفرنیا یک روند منطقی را برای حل و تشریح این مساله ارائه نموده است. این روند به این صورت تعریف می شودکه ابتدا با انجام یک تحلیل ریسک لرزه ای در منطقه مورد نظر پارامتری به نام معیار شدت لرزه ای یا IM به عنوان ورودی به سازه اعمال شود. در مرحله بعد با انجام تحلیل دینامیکی غیرخطی افزایشی به ازای هرIM پاسخ سازه به تحریک لرزهای موجود بدست آمده و با نام پارامتر مهندسی معرف نیاز سازه EDP، IM دینامیکی غیرخطی افزایشی به ازای هرIM بدست خواهد آمد. در مرحله بعد با معرفی یک شاخص خسارت سازه ای می توان احتمال رخداد خسارت و یا احتمال تجاوز مقدار مجاز ارتعاش ورودی از یک مقدار خاص را بدست آورد و همچنین در مراحل بعد به تعیین میزان هزینه تعمیرات ناشی از خسارت پرداخت. بنابراین منحنی های IDA عبارتند از یک سری منحنی IM در مقابل EDP که مطالعات جانبی احتمالاتی بر روی آن انجام خواهد شد.گراف شکل زیر می تواند این روند را به طور مناسب تری نمایش دهد.
خسارت سازه ای می توان احتمال رخداد خسارت و یا احتمال تجاوز مقدار مجاز ارتعاش ورودی از یک مقدار خاص را بدست آورد و همچنین در مراحل بعد به تعیین میزان هزینه تعمیرات ناشی از خسارت پرداخت. بنابراین منحنی های IDA عبارتند از یک سری منحنی IM در مقابل EDP که مطالعات جانبی احتمالاتی بر روی آن انجام خواهد شد.گراف شکل زیر می تواند این روند را به طور مناسب تری نمایش دهد.

مقدار غلظت در سطح تماس گاز- مایع را می‌توان با بهره گرفتن از ضریب هنری و معادلات حالت در فاز گاز محاسبه نمود. برای محاسبه مقدار غلظت در فاز مایع می‌توان از دو تعریف برای نیروی محرکه استفاده نمود، فرایند هم فشار (Isobar) و فرایند (Isothermal). در فرایند هم فشار فرض می‌گردد که دمای نمونه هیدرات در فشار ثابت به تدریج کاهش یافته تا پس از گذر از نقظه تعادلی و فوق سرد شدن هیدرات تشکیل گردد. در فرایند هم دما، فرض می‌گردد تا نمونه هیدرات در دمای برابر با دمای تشکیل هیدرات امّا با افزایش فشار وارد ناحیه تشکیل هیدرات خواهد شد. در صورتی هر یک از تعاریف فوق برای نیروی محرکه انتخاب گردد، مقدار ضریب انتقال جرم را نیز می‌توان بر آن اساس انتخاب نمود.

شکل ‏۴‑۱ : فرایند هم فشار و هم دما برای تشکیل هیدرات
اگر فرض شود فرایند هم فشار بوده باشد (همانند خط SB در شکل ‏۴‑۱) ، مقدار غلظت توده مایع (C_EQ) بر اساس تعادل گاز- مایع در نقطه B و مقدار غلظت در سطح مشترک (C_I) بر اساس وضعیت آزمایش در نقطه S تعریف می‌گردد. در صورتی که فرض گردد فرایند هم دما باشد، مقادیر C_EQ و C₁ به ترتیب مقدار غلظت ماده در نقاط A و S تعریف می‌گردند.
هر چند که در آغاز تشکیل هیدرات، مقدار غلظت گازهای میهمان در فاز مایع بیشتر از شرایط تعادلی است (شرایط فوق اشباع) امّا می‌توان فرض نمود پس از زمان هسته زایی که هیدرات شروع به تشکیل می‌کند، فاز مایع با فاز هیدرات به دلیل ناچیز بودن مقاومت در فاز مایع در حال تعادل می‌باشند. به تعبیر دیگر فرض می‌گردد تا مولکول‌های گاز پس از عبور از مقاومت انتقال جرم در سطح تماس گاز- مایع و ورود به فاز آبی، به هیدرات تبدیل می‌شوند و مقدار C_B با مقدار C_EQ برابر است(شکل ‏۴‑۲).
شکل ‏۴‑۲ : پروفایل غلظت پیشنهادی مولکول‌های گاز در فرایند تشکیل هیدرات
انتقال حرارت
مراحل انتقال حرارت بین سطح سرد که این سطح می‌تواند سطح سیال یا دیواره سرد باشد و انتقال حرارت در لایه نزدیک به سطح هیدرات ما را به این نتیجه رساند که دمای جریان گاز نسبت به دمای تشکیل هیدرات باید بالاتر نگه داشته شود. به عبارتی، T>T_hydrate باشد تا بتوانیم مقاومت بیشتری در برابر تشکیل هیدرات داشته باشیم. برای این منظور روش‌های ذیل پیشنهاد می‌شود:
الف) ایجاد پوشش روی خط لوله^[۱۸۲] به عنوان عایق حرارتی برای حفظ دمای جریان سیال؛ چرا که برای بالا نگه داشتن دمای گاز در دمای بالاتر از دمای تشکیل هیدرات، عایق کاری یک راه حل مناسب برای لوله‌های کوتاه است. اگر انتقال گاز در فواصل نسبتاً طولانی انجام شود این روش، نامناسب و پر هزینه خواهد شد.
یک سیستم عایق کاری لوله، اغلب با یک سیستم گرمایش الکتریکی ترکیب می‌گردد. گرمایش توسط سیم پیچ گرمایش الکتریکی یا با القای جریان الکتریکی در مسیر مورد نظر حاصل می‌شود. عایق کاری، مصرف انرژی را کاهش می‌دهد. این سیستم جلوگیری از تشکیل هیدرات، در نواحی قطب شمال استفاده شده است. گرمایش موقتی، هم چنین می تواند برای حذف توده‌ها و کلوخه‌های هیدرات استفاده شود. این عملیات نیاز به چندین احتیاط کاری دارد. برای جلوگیری از تنش‌های اضافی در لوله، گرمایش نباید ناگهانی باشد. لازم است که ابتدا کلوخه‌های انتهایی ذوب شده و سپس به سمت مرکز پیش روند. تفکیک هیدرات‌های مرکز میتواند باعث خطر ایجاد فشار بالا همراه با خطر ایجاد ترک در لوله گردد. با ذوب شدن کلوخه‌های هیدرات، آب تشکیل شده باید جدا شود تا از تشکیل یک کلوخه جدید جلوگیری گردد.
ب) نصب مبدل‌های حرارتی در نقاطی از خط لوله که دمای جریان گاز در آن‌ نقاط کم می‌شود. برای مثال این روش میتواند قبل از کاهنده^[۱۸۳] و در خطوط جمع آوری کوتاه^[۱۸۴] کارساز باشد.
ج) یک راه برای تأمین گرمای مورد نیاز، شروع یک واکنش شیمیایی گرمازاست. بین نیتریت سدیم و نیترات آمونیوم یکی از مناسب‌ترین واکنشهاست:
NaNO₂+NH4NO₃→N₂+2H₂O+NaNO₃
علاوه بر اثر‌گرمایی، نیترات سدیم مثل یک بازدارنده تشکیل هیدرات در محلول عمل می‌کند. یکی از معایب این روش،تشکیل نیتروژن است که خطر مربوط به فشار زیاد را افزایش میدهد. در مجموع، این روش نیز اقتصادی نیست.
نتایج شبیه سازی مدل
پس از انجام مدلسازی مسئله شرح داده شده در بخش پیشین، نتایج حاصل از مدل سازی را در مدت زمان‌های مختلف با یکدیگر مقایسه نمودیم. از مقایسه میدان توزیع غلظت ذرات جامد در مدت زمان‌های متفاوت می‌بینیم که پس از گذشت ۵/۰ ثانیه از برقراری جریان، تقریباً به حالت پایدار می‌رسیم. از زمان ۵/۰ ثانیه به بعد می‌بینیم که توزیع غلظت ذرات جامد در لوله ثابت می‌ماند و دلیل این ثابت ماندن آن است که در حالت پایدار، آن میزانی از ذرات که ته نشین می‌شوند برابر است با مقداری از ذرات که به داخل سیال بر می‌گردند. از بررسی میدان توزیع غلظت ذرات جامد پس از گذشت ۵/۰ ثانیه از برقراری جریان، میبینیم همانطور که در شرایط مرزی بیان کرده بودیم، غلظت فاز جامد در ورودی لوله مساوی با غلظت متوسط که برابر با ۲/۰ است، می‌باشد. مشاهده می‌شود که هرچه به خروجی لوله نزدیک می‌شویم غلظت فاز جامد ته نشین شده افزایش می‌یابد تا اینکه درست در خروجی لوله، به خاطر آشفتگی جریان، سرعت جریان افزایش یافته و غلظت فاز جامد ته نشین شده بسیار کاهش می‌یابد.
برای بررسی صحت نتایج مدلسازی، از نتایج بدست آمده توسط گلیز و همکارانش [۶۳و۶۴] در سال ۱۹۹۹ و ۲۰۱۳ بهره می‌گیریم. نمودار ‏۴‑۱ نتایج مدلسازی را پس از رسیدن به شرایط پایدار در مقطعی از لوله که در فاصله ۵/۱ متری از ورودی قرار دارد، با نتایج تجربی مقایسه می‌کند. این مقطع از لوله بدلیل اینکه در اکثر مقاطع لوله همان غلظت برقرار است، انتخاب کرده‌ایم. مشاهده می‌شود که نتایج حاصل از مدلسازی، روند توزیع غلظت در سطح مقطع لوله را به خوبی پیش‌بینی می‌کند. به بیان دیگر، هم نتایج تجربی و هم نتایج مدلسازی، افزایش غلظت فاز جامد را، در حرکت به سمت پایین در سطح مقطع لوله، نشان می‌دهند. در نیمه پایینی از سطح مقطع، نتایج حاصل از مدلسازی با دقت نسبتاً خوبی با د‌اده‌های آزمایشگاهی منطبق می‌باشند. امّا در نیمه بالایی، تفاوت نسبتاً زیادی بین نتایج تجربی و مدلسازی وجود دارد. نتایج مدلسازی وجود فاز پراکنده را تقریباً در همه جای نیمه فوقانی نشان میدهد، در حالیکه داده‌های تجربی، غلظت تقریباً صفر را برای فاز جامد در بخش اعظمی از نیمه فوقانی گزارش می‌کند. این تفاوت ناشی از آن است که شرایط ایده آل در انجام تست آزمایشگاهی برقرار نمی‌باشد و همچنین باید مدلسازی خود را تا حدی بهبود بخشیم تا بتوانیم نتایجی نزدیکتر به نتایج تجربی بدست آوریم.
نمودار ‏۴‑۱ : مقایسه نتایج تجربی و مدلسازی غلظت فاز پراکنده برای مقطع ۵/۱ متری ورودی
در نمودار ‏۴‑۲، غلظت فاز جامد را در مقطعی ثابت از لوله (در فاصله ۵/۱ متری از ورودی جریان) در زمان‌های مختلف، تا رسیدن به حالت پایدار با یکدیگر مقایسه می‌کنیم. نمودار ‏۴‑۲ نیز نشان دهنده این موضوع است که از زمان ۵/۰ ثانیه به بعد که نمودارهای توزیع غلظت کاملاً بر یکدیگر منطبق می‌شوند، به حالت پایدار رسیده‌ایم.
نمودار ‏۴‑۲ : مقایسه غلظت فاز جامد حاصل از مدلسازی، در مقطعی ثابت از لوله در زمان‌های مختلف
نمودار ‏۴‑۳، توزیع سرعت را در مقطعی از لوله که در فاصله ۵/۱ متری از ورودی جریان قرار دارد، در زمان‌های ۰۱/۰ ،۱/۰ و ۱ ثانیه پس از برقراری جریان، نشان میدهد.
نمودار ‏۴‑۳ : توزیع سرعت محوری در زمان‌های ۰۱/۰ ،۱/۰ و ۱ ثانیه پس از برقراری جریان
نمودار ‏۴‑۳ نشان میدهد که توزیع سرعت در زمان‌های مختلف، تقریباً ثابت باقی می‌ماند و همچنین مقدار سرعت در دیواره‌ها همواره صفر است. با بررسی توزیع سرعت در طول لوله، نتیجه می‌گیریم که توزیع سرعت نسبت به مکان، یعنی میزان فاصله از ورودی لوله، ثابت است، بجز قسمت انتهایی لوله که در اثر آشفتگی جریان و اثرات پایین آمدگی ذرات جامد و ‌سیال در خروجی لوله، پروفیل سرعت تغییر کرده و سرعت ناگهان افزایش می‌یابد.
در این قسمت به بررسی اثر سرعت ورودی جریان، برروی نتایج حاصل از مدلسازی می‌پردازیم. میدانیم ذرات جامد تحت اثر دو دسته نیرو واقع می‌شوند: یک دسته نیروهای گرانشی هستند که تمایل به ته‌نشین نمودن ذرات جامد را دارند و دسته دوم نیروهای پراکنده کننده می‌باشند که تمایل به توزیع یکنواخت ذرات جامد در سطح مقطع لوله را دارند. نتایج حاصل از شبیه‌سازی نشان میدهد که در سرعت ورودی متوسط بسیار بالای جریان دو فاز مایع‌- جامد، ذرات جامد تقریباً بطور متقارن در لوله توزیع می‌گردند. کاهش سرعت متوسط منجر به کاهش نیروهای پراکنده کننده شده و نهایتاً غلظت بیشتر ذرات جامد در کف لوله را سبب می‌شود.
تاکنون مدلسازی را برای جریان با سرعت ورودی ۰.۰۶۱ m/s انجام دادیم. اکنون نتایج حاصل از مدلسازی با بهره گرفتن از دو سرعت ورودی متوسط ۰.۰۶۱ m/s و ۰.۰۲۹ m/s‌ را، با یکدیگر مقایسه می‌کنیم. نمودار ‏۴‑۴ توزیع غلظت فاز جامد را، در مقطعی به فاصله ۵/۱ متری از ورودی جریان، در دو سرعت ورودی ذکر شده، پس از گذشته ۵/۰ ثانیه از برقراری جریان، با یکدیگر مقایسه می‌کند.
از مشاهده نمودار ‏۴‑۴ در می‌یابیم که برای سرعت متوسط کمتر، غلظت جزء جامد ته‌نشین شده در کف لوله افزایش می‌یابد که نشان میدهد کاهش سرعت متوسط منجر به کاهش نیروهای پراکنده کننده شده و نهایتاً غلظت بیشتر ذرات جامد در کف لوله را سبب می‌شود. این توانایی کمتر جریان با سرعت پایین‌تر را در جابجایی ذرات جامد نشان میدهد. کاهش بیشتر سرعت ورودی متوسط سبب می‌شود تا ذرات جامد یک لایه ته‌نشین شده لغزنده را در کف لوله تشکیل دهند، در حالیکه لایه بالایی از یک مخلوط ناهمگن مایع‌-‌ جامد تشکیل شده است.
نمودار ‏۴‑۴ : توزیع غلظت فاز جامد حاصل از مدلسازی با بهره گرفتن از دو سرعت ورودی ۰.۰۶۱ m/s و ۰.۰۲۹ m/s
در مقطعی خاص از لوله مقادیر کسر حجمی فاز پراکنده، غلظت‌ فاز پیوسته و غلظت فاز پراکنده مدل سازی را با نتایج تجربی مورد مقایسه قرار دادیم. دیده می‌شود با توجه که میزان مقادیر پایین است امّا مدل ارائه شده پژوهش به همراه معادلات مفروض دارای دقت بسیار خوبی می‌باشد. در فصل سوم انواع خطاهای شبیه سازی توضیح داده شد و با توجه به دقت همگرایی ۰۱/۰، وجود خطاهای بسیار پایین در نمودار ‏۴‑۵ تا نمودار ‏۴‑۷ به خاطر خطاهای اجتناب ناپذیر آزمایشگاهی می‌باشد.
در نمودار ‏۴‑۷ میزان خطای غلظت فاز پراکنده بسیار پایین تر از مقایسه‌های دیگر است و از آنجایی که دقت فاز جامد(هیدرات) برای ما مهمتر است وجود این درصد خطای پایین اعتبارسنجی پژوهش را بالاتر می برد و صحت کار مشخص می‌شود.
ـــــ.ـــــ Modeling results
ـــــــــــ Experimental results
نمودار ‏۴‑۵ : مقایسه نتایج تجربی و مدلسازی کسر‌حجمی فاز پراکنده در مقطع پایین لوله
ـــــ.ـــــ Modeling results
ـــــــــــ Experimental results
نمودار ‏۴‑۶ : مقایسه نتایج تجربی و مدلسازی غلظت فاز پیوسته در مقطع پایین لوله
ـــــ.ـــــ Modeling results
ـــــــــــ Experimental results
نمودار ‏۴‑۷ : مقایسه نتایج تجربی و مدلسازی غلظت فاز پراکنده در مقطع پایین لوله
از شبیه سازی دقیق نیز می‌توان دید که همواره در کف لوله هیدرات در حال افزایش است و لایه‌های هیدرات از فاز پیوسته گاز جدا می‌شوند و به لایه‌های پایین‌تر می‌آیند. در انتهای لوله افزایش فاز جامد کاملاً مشهود است.
شکل ‏۴‑۳ : گرافیک و الگوی جریان ته نشین شدن ذرات جامد (هیدرات) در کف لوله
در قطر لوله میزان فاز جامد در چندین نقطه مشخص است. دیده می‌شود که فاز جامد در کف لوله دارای بیشترین کسر خود می‌باشد. در خروجی لوله، تغییرات فشار و سرعت مانع از تشکیل فاز جامد شده و به این خاطر همواره در صنعت نزدیک به انتهای لوله‌ها شاهد حجم بیشتری از هیدرات هستیم.
شکل ‏۴‑۴ : گرافیک و مقادیری از کسر حجمی فاز جامد دیسپرس شده
از جداره به مرکز و از ابتدا به انتهای لوله با افزایش سرعت همراه هستیم. کف لوله دارای کمترین مقدار سرعت و خروجی لوله دارای بیشترین سرعت خود می‌باشد. در کف دارای پرش‌های سرعت در دو نقطه هستیم که به خاطر کمی بعد از ورودی و کمی قبل از خروجی این پرش‌ها مکان‌های هسته‌زایی ما می‌باشند.
شکل ‏۴‑۵ : گرافیک پروفایل سرعت و جهت آن درون لوله
فشار در طول لوله به صورت یکنواخت در حال کاهش است. انتهای لوله افت فشار زیادی دیده می‌شود که دلیل بالا بودن فاز جامد در کف را توجیه می‌کند. فشار زیاد یکی از شرایط تشکیل هیدرات است امّا اینجا اثبات می‌شود که افت زیاد و ناگهانی فشار، شرایط تشکیل فاز جامد (هیدرات) را افزایش می‌دهد. به این خاطر است که در مناطق کوهستانی که تغییرات ارتفاع محسوسی داریم در نواحی پایین دست، فشار یکباره کاهش می‌یابد و در آن قسمت از لوله هیدرات سریعتر تشکیل می‌شود. فشار کل مخلوط در شکل ‏۴‑۷ نیز در حال کاهش است. در شکل ‏۴‑۸ دمای مدل در نقاط هسته زدایی به صورت بخشی در حال تغییراست. دمای کف لوله پایین تر از قسمت‌های دیگر بوده و دما در طول لوله همواره در حال کاهش است. اینجا به خوبی کاهش دما یکی از شرایط اصلی تشکیل هیدرات مشاهده می‌شود.
شکل ‏۴‑۶ : گرافیک پروفایل فشار و میزان آن در نقاطی از لوله (KPa)
شکل ‏۴‑۷ : گرافیک پروفایل فشار در کل مخلوط و میزان آن در نقاطی از لوله (KPa)
شکل ‏۴‑۸ : گرافیک پروفایل دما درون لوله (K)

کنترل و مشارکت جوامع محلی در توسعه گردشگری؛
تامین رفاه و امنیت ودر مجموع کیفیت زندگی جوامع محلی؛
حفظ غنای فرهنگی وتوجه به ارزش ها؛
یکپارچگی فیزیکی در محیط اعم از شهر، روستا، جنگل، بیابان، چشم اندارها و غیره؛
تنوع زیستی؛
بهره وری پایدار از منابع
محیط پاک
۲-۵- تعریف اوقات فراغت ،تفریح وجهانگردی
واژه ((فراغت )) معادل واژگان فرانسوی ((لوآزیر)) ،انگلیسی ((لژر)) وآلمانی ((فرای جی ت )) است که درزبان فارسی رایج شده است.
درتعریفی از اوقات فراغت ، باتاکید بررهایی انسان از فشارهای کار وزندگی وآسودگی وآرامش آمده است:
(( اوقات فراغت ، یعنی آن بخش از زمان بیداری که انسان از تعهدات شغلی وکار مولد آزاداست وبه طوردلخواه به استراحت ،ترمیم قوا و رفع خستگی جسمی وروحی می پردازد. (دیلمانی ، ۱۳۸۳ ، ص۲۹)
بعد از جنگ جهانی دوم به هنگام تدوین ((اعلامیه حقوق بشر)) ، حق بهره مندی از اوقات فراغت به عنوان ((حق همگانی )) مدنظرقرارگرفت وبه صورت زیر دراین اعلامیه انعکاس پیداکرد:
((هرکس حق استراحت ، فراغت وتفریح دارد وبه خصوص محدودیت معقول ساعات کارو مرخصی های ادواری بااخذحقوق ، ذی حقوق می باشد)) . (فصلنامه تحلیلی و پژوهشی ، ۱۳۸۳ ، ص ۱۱)
۲-۶-ارتباط بین گردشگری واوقات فراغت
باتوجه به تعاریف اوقات فراغت ، می توان به ارتباط نزدیک بین ساعات کار ، اوقات فراغت وگردشگری پی برد. از تعاریف ذکر شده چنین استنباط می شود که بین ساعات کار افراد واوقات فراغت آنها رابطه ای بالقوه معکوس وبین اوقات فراغت را به دنبال دارد،به عبارت دیگر کاهش ساعت های کاری، افزایش اوقات فراغت را به دنبال دارد واین افزایش خود زمینه مناسبی را برای افزایش تقاضاهای گردشگری وتوسعه روزافزون این صنعت فراهم می کند. به طور کل درک گردشگری مستلزم این است که اوقات فراغت، اساس کلی گردشگری رادرنظر بگیرد. اگر چه گاهی دراوقات فراغت همپوشی رخ می دهد. (دیلمانی ، ۱۳۸۳ ، ص۲۹)

۲-۷- گردشگری و اهمیت آن
گردشگری سفر موقت پاره ای از مردمان است به مقصدی غیر از محل زندگی خود. طبق تعریف سازمان جهانی جهانگردی ^[۲](WTO)، توریست کسی است که به سرزمین یا کشوری غیر از جایی که اقامت دائمی دارد سفر کند و حداقل یک شب و حداکثر یک سال در آنجا بماند و دلیل مسافرتش تفریح، استراحت، دیدار بستگان، درمان، زیارت اماکن مقدس، بازدید از آثار تاریخی و مراکز فرهنگی- هنری، شرکت در مسابقات ورزشی یا تماشای آنها، دیدن نمایش گاه های بازرگانی یا مراکز فعالیت های اقتصادی و شرکت در همایش ها و نشست ها باشد.
پدیده نوین جهانگردی که برخاسته از افزایش اوقات فراغت است در جنبه های گوناگون بشریت معاصر تأثیر فراوان می گذارد. جهانگردی ،اقتصاد جهانی را کاملاً تحت تأثیر قرار می دهد. منبعی مهم برای شکوفایی اقتصادی کشور های در حال توسعه و برقرار کننده توازن مالی در اقتصاد بین المللی کشورهای فقیر و غنی است و زندگی اجتماعی را با ایجاد مشاغل گوناگون و ارتقای سطح درآمد طبقات وسیعی از مردم کشورهای جهانگرد فرست و جهانگرد پذیر، تغییر می دهد. ( رضوانی، ۱۳۷۴ ، ص۵۶)
توریسم بزرگترین و سریع الرشد ترین صنعت جهان است. توریسم جهانی بین سال های ۱۹۹۰-۱۹۷۰ به میزان ۲۶۰ درصد رشد داشته است (دی فریتاس-۲۰۰۴ . p . 76). هر ساله در سطح کره زمین، ۷/۱ میلیارد جابجایی جهانگردی صورت میگردد که هزینه آن بالغ بر ۶۰۰ میلیارد دلار می گردد. تخمین زده می شود که تا سال ۲۰۲۰ ،تعداد ۶/۱ میلیارد توریست بین المللی وجود خواهد داشت و بیش از ۲ تریلیون دلار خرج خواهد کرد. (سکات و ام و هکار -۲۰۰۴ . p . 41).
۲-۸-گردشگری و آثار آن
معمولاً عوارض و نتایج حضور جهانگردان را در سه حوزه اقتصادی، اجتماعی ـ فرهنگی و زیست محیطی و با بهره‌گیری از سنجه‌های مشخص ارزیابی می‌کنند. حضور گردشگران در مقصد نتایج مثبت و منفی به همراه خواهد داشت که برنامه‌ریزان و سیاست گذاران باید برای تنظیم برنامه‌های جهانگردی و سیاست گذاری به نتایج مثبت و عوارض منفی این حضور توجه کافی داشته باشند.
۲-۸-۱- آثار اقتصادی جهانگردی
کشورها و جوامع به صورت فزاینده‌ای به این حقیقت پی برده‌اند که برای بهبود وضع اقتصادی خود باید ابتکار عمل به خرج دهند و درصدد یافتن راه های تازه‌ای برآیند. اگر چه در نقاط منطقه‌های مختلف دنیا شرایط متفاوت است، اما همواره گردشگری عاملی برای پیشرفت اقتصادی بوده است. این صنعت می‌تواند موجب تغییرات اقتصادی و اجتماعی شود. جهانگردی از طریق تأثیر بر درآمد ملی، اشتغال، تغییر قیمت ها و تراز بازرگانی ملی، اقتصاد کشور را تحت تأثیر قرار می دهد(رنجبران وهمکار ، ۱۳۷۹، ص ۶۶).
جدول شماره ۱ :آثار اقتصادی جهانگردی

مأخذ : ضرغام، ۱۳۷۵، ص ۸۶

پرهیزگاری اش را به آن الهام کرد"(شمس،‌۸–۷).
- نفس اماره،انسان را به بدی امر می کند."هر آینه نفس به بدی امر می کند،مگر کسی را که خدا به او رحم کند"(یوسف،۵۳).
- نفس لوامه،انسان را نسبت به گناه ملامت می کند.
- نفس مطمئنه که نفسی دارای آرامش و اطمینان است."ای نفس مطمئنه خشنود و خداپسند به سوی پروردگار باز آی و در میان بندگان من در آی و در بهشت داخل شو"(فجر،۳۰–۲۷).
حال با توجه به آن که انسان موجودی مرکب از جسم ونفس است و جسم همان بدن مرکب از گوشت و پوست و استخوان و غیره است که از جنس مخلوقات عالم محسوس است و ‌ نفس که به اعتبارات مختلف از آن به جان و روح و عقل و دل یاد می شود،حقیقت انسان و آدمی است(نراقی،بی تا)،پس از بلوغ فکری هر یک از این دو بعد،مطالباتی دارند که در بسیاری از موارد بین آن مطالبات تعارض و تنازع به وجود می آید.چنان که خواسته های بعد ملکوتی و روحانی نفس او را به سوی جایگاه رفیع(احسن تقویم)می کشاند و مطالبات نابجای بعد مادی نفس انسان را به سوی دنیای دنی و مقام پست(اسفل السافلین)سوق می دهد(اخلاقی امیری،۱۳۸۹).
کنترل واژه ای فرانسوی به معنای تفتیش،وارسی و بازبینی است(دهخدا،۱۳۷۷)و در زبان انگلیسی در معنای رام کردن و تسلط یافتن به کار رفته است،که البته با نظارت که واژه ای عربی و به معنای زیرکی و فراست است و در زبان فارسی در معنای نظر کردن و نگریستن آمده(دانشور،‌۱۳۸۴).و نیز با ضبط که در زبان عربی به معنای چیرگی و تسلط است،‌همپوشانی معنایی دارد.بنا بر این می توان به این نتیجه رسید که کنترل فعالیتی است که ضمن آن عملیات پیش‌بینی شده با عملیات انجام شده مقایسه می‌شوند و در صورت وجود اختلاف و انحراف بین آنچه"باید"باشد و آنچه"هست"،نسبت به رفع و اصلاح آنها اقدام می‌شود(صادقپور،۱۳۵۳:۱۵۹).
با التفات به معنای تک واژه های خودکنترلی و تعاریف متعدد اندیشمندان از این مهارت درونی،خود کنترلی،حالتی است در درون فرد که او را به انجام وظایفش متمایل می سازد،بدون آن که عامل خارجی او را تحت نظارت داشته باشد(الوانی،۱۳۸۲:۱۳۴).همچنین خودکنترلی توانایی پیروی درخواست معقول،تعدیل رفتار مطابق با موقعیت،به تأخیر انداختن ارضای یک خواسته در چارچوب پذیرفته شده اجتماعی،بدون مداخله و هدایت مستقیم فردی دیگر تعریف شده است(جان بزرگی، ۱۳۸۷:۵۸).
هر چند که دو واژه ی نظارت و کنترل معمولا به صورت مترادف و هم معنی با هم به کار گرفته می شوند،در عین حال که کاملا به هم مربوط و وابسته اند،اما نظارت،مشاهده و بررسی وضع موجود و تعیین پیشرفت کارها در مقایسه با وضع مطلوب است و در حقیقت،کنترل،جلوگیری از انحراف در تحقق اهداف پیش بینی شده است.بدین ترتیب این دو واژه دارای معانی متفاوتی هستند(دانشور،۱۳۸۴).بنا بر آنچه گفته شد در کنترل،نظارت نیز نهفته است.
۲-۳- واژگان مرتبط با خودکنترلی
خودکنترلی با واژه هایی همچون خویشتن داری^[۱۳]، ‌اراده^[۱۴](خداپناهی،۷۷:۱۳۷۶)، خودداری^[۱۵]، خودبازداری^[۱۶]، خودگردانی^[۱۷]، اداره خود، مدیریت خود^[۱۸]، کف نفس، خودنظمی، خودمهارگری^[۱۹]، چیرگی برخود^[۲۰]،خودتأدیبی،تسلط برنفس^[۲۱]،خود تنظیمی،خودوارسی،خود سازمان یابی،و در علوم اسلامی با خویشتن داری، خویشتن بانی، خودپایی، خود نگهداری، ‌اراده، تزکیه نفس، مالکیت نفس، تقوا(مطهری،۱۷:۱۳۶۸)، صبر، ورع، خود تربیتی و خود اصلاحی اشتراک معنایی دارد(آذربایجانی،دیلمی،۱۳۸۵ :۲۲۳).
همچنین کنترل تکانه(توانایی مقاومت در برابر انگیزه های آنی)(قدیری،۱۳۸۹)، توان بازداری(به تعویق انداختن یا فراموش کردن خواسته هایی که با ارزش ها و هنجارهای فردی و اجتماعی سازگاری ندارد)(شجاعی،۴۴:۱۳۸۸)، خود بازبینی(دیدن رفتار خود)، خود ارزیابی(رفتار خوب یا بد)و خود تقویتی(برای رفتار مثبت)آذربایجانی و دیلمی،۱۳۸۵)و خود تربیتی(مشارطه،مسارعه،مراقبه،محاسبه،معاتبه)(زارع،۱۳۸۴)از دیگر واژگانی است که با خودکنترلی ارتباط و تقارب معنایی دارد.

۲-۴- مبانی روانشناسی خودکنترلی
ویژگی های رفتاری انسان همواره مورد دقت و مطالعه دانشمندان علم روانشناسی بوده است.به اذعان روانشناسان،هیجان ها عمده ی رفتار آدمی را به عهده دارند،چرا که انسان می تواند به وسیله ی آن ها اطلاعاتی را در مورد احساس ها،نیازها و امیال خود به سایرین منتقل نماید(شکوهی یکتا و همکاران،۱۳۸۸).
در ادبیات مربوط به هیجان گفته شده است که هیجان ها پیچیده هستند و تأثیرات کلی آن ها ناشناخته مانده است و افراد همیشه از جزییات نوع هیجانی که تجربه یا ابراز کرده اند،آگاهی ندارند(منصوری۱۳۸۰،به نقل ازرانتر۲۰۰۰).
اما تسلط بر هیجان ها و شناسایی ضعف ها و قوت ها،همواره از مؤلفه های مهم سلامت روان به شمار می رود(قدیری۱۳۸۹،به نقل ازگنجی۱۳۷۶).تا بدان جا که طی دهه ۱۹۹۰،جان مایر و پیتر سالووی،توانایی فرد برای کنترل هیجان خود و دیگران،تمایز میان اثرات مثبت و منفی هیجان ها و استفاده از اطلاعات هیجانی برای راهنمایی فرایند تفکر و اقدامات خود را،در بیان مفهوم هوش هیجانی در چندین مقاله مطرح کردند.اهمیت هوش هیجانی به اندازه ای است که روانشناسی به نام گلمن اظهار می دارد که هوش شناختی در بهترین شرایط،تنها ۲۰٪ از موفقیت ها را باعث می شود و ۸۰٪ از موفقیت ها وابسته به هوش هیجانی است (بنی سی و همکاران،۱۳۸۹)،بنا بر این سرنوشت افراد در بسیاری از موفقیت ها در گرو مهارت هایی است که هوش هیجانی را تشکیل می دهند.
هوش هیجانی بنا به نظر(بار- اون)شامل پنج عامل ترکیبی و پانزده خرده مقیاس خود آگاهی هیجانی،‌ جرأت ورزی ،‌حرمت نفس،خود شکوفایی،استقلال،روابط میان فردی،همدلی،مسئولیت پذیری اجتماعی،حل مسأله،واقعیت آزمایی،انعطاف پذیری،تحمل فشار،کنترل تکانه،شادکامی،و خوش بینی است(اسمعیلی و همکاران،۱۳۸۶).
تکانه به هر عمل و رخدادی گفته می شود که در پی محرکی برانگیخته می شود و زمان نهفتگی کوتاهی دارد،به طوری که کنترل آگاهانه در آن اندک است یا وجود ندارد(پور افکاری ،‌۱۳۷۳).بنا براین، کنترل تکانه همان توانایی مقاومت در برابر انگیزه های آنی است که جهت گیری آگاهانه در آن اندک است(شجاعی،۱۳۸۸:۴۲).تا آن ها را برای مدتی به تعویق اندازد و یا به کلی فراموش و مهار کند(همان:۴۴)، بدین ترتیب این مهارت،افراد را به خود کنترلی مبتنی بر خود آگاهی می رساند(کاظمی و همکاران،۱۳۸۸).
بنا بر آنچه گفته شد،اساس خود کنترلی،توانایی خود در کنترل ارادی فرآیندهای درونی و برون دادهای رفتاری است که دارای مؤلفه های شناختی،عاطفی و رفتاری است و سبب تسهیل رشد اخلاق و وجدان اخلاقی می شود و این جز بازتاب رشد خویشتن نیست که مراتبی دارد و به معنای دقیق از قبل از تولد آغاز می شود و تا بالاترین درجه که تقواست پیش می رود(قدیری ،۱۳۸۹).
فرایند هیجانی شدن بدین صورت نیست که فقط در یک زمان مشخص،‌مثل تخلیه ناراحتی یا کسب لذت برای شخص به وجود آید.بلکه همواره و به صورت غیر ملموس با تمام اعمال انسان همراه هستند.برخی محققان،هوش هیجانی را شامل گردآوری و اکتساب انواع مهارت ها از جمله تشخیص و تبیین هیجانات،ادراک هیجانات،استفاده از هیجانات،مدیریت و یا کنترل هیجانات دانسته اند (بنی سی و همکاران ،‌۱۳۸۹).
همچنین دانشمندان در تحقیقات خود به این نتیجه رسیده اند که باورهای اخلاقی به خصوص باورهای مذهبی باعث ایجاد احساس گناه می گردند،در نتیجه باعث می شوند که افراد لذت طلبی را به تعویق بیندازند،تکانه ها را بازداری کنند و میزان بالایی از خود مهارگری را بروز دهند(کایوتز و هنگ،۲۰۰۶ :۵۷۲).
تحقیقات ایشان بیانگر آن است که مذهب به دلیل تقویت استانداردهای اخلاقی خاص،ایجاد انگیزه در افراد برای خوب بودن،ارتباط دادن افراد مذهبی با دیگر افراد معتقد،ارتقای شخصیت از طریق تمرین منظم اصول اخلاقی،افزایش خود انتقادگری و ایجاد این حس در مردم که اعمال خوب و بدشان مورد مشاهده و ثبت قرار می گیرد،خود مهار گری را در افراد افزایش می دهد(جی یر و بامیستر،۲۰۰۵ :۴۱۲).
۲-۵- جایگاه خودکنترلی در علم مدیریت
علم مدیریت آغاز مشخصی نداشته و به طور طبیعی انتهایی هم نخواهد داشت.مدیریت سابقه ای به قدمت تاریخ زندگی انسان دارد.از زمانی که انسان قدم بر این کره خاکی نهاد،دانش و روش های مختلف مدیریت آغاز شد و تا زمانی که زندگی می کند نیز،به دانش و روش های مدیریت همچنان نیاز دارد(عباس نژاد،۱۳۸۲:۲۷۰).
مدیریت،فرایند به کار گیری مؤثر و کار آمد منابع مادی و انسانی در برنامه ریزی،سازماندهی بسیج منابع و امکانات،هدایت و کنترل است که برای دستیابی به اهداف سازمانی و بر اساس نظام ارزشی مورد قبول صورت می گیرد(رضائیان،۱۳۸۳:۷).
یکی از بزرگترین اهداف مدیران،افزایش کارآیی سازمان است و کارآیی سازمان،هم به منابع غیر انسانی و هم به عوامل انسانی وابسته است.اما مقیاس و مرکز همه چیز در هر سازمان،انسان است و اگر هر دشواری را ژرف بشکافیم،سرانجام به انسان خواهیم رسید.یکی از جنبه های خاص فکری و معنوی مدیریت،کنترل است که ضامن حرکت سازمان در مسیر اهداف تعیین شده و بقا و تعامل آن می باشد(خدمتی و همکاران،۱۳۸۲:۱۶)،که هم قدم ابتدایی و هم قدم نهایی مدیریت تلقی می شود،زیرا به دنبال آن ممکن است تغییرات یا اصلاحات در هدف ها،برنامه ها،ساخت و تشکیلات و خط مشی ها و رویه های سازمان صورت پذیرد(عباس نژاد ،‌۱۳۸۲:۱۰۸).
فراگردهای کنترل در سازمان،تحت عناوین زیر مطرح می گردند :
الف- کنترل مقدماتی(پیشگیری)،که با هدف جلوگیری از بروز انحرافات در گردش سازمان صورت می گیرد.
ب- کنترل هنگام عملیات،که جهت اطمینان از پیگیری اهداف و اجرای برنامه طبق موازین پیش بینی شده صورت می پذیرد،که ناظر به عملیات جاری سازمان است.
ج- کنترل نهایی(بازخوردی)،مبتنی بر اطلاعات حاصل از نتایج نهایی کار و فعالیت سازمانی است و هدف از آن،تشخیص و اصلاح انحرافات احتمالی پس از وقوع می باشد(علاقه بند،۱۳۷۷ :۳۳).
بنابراین،آن چه مسلم است آن است که برای مدیریت موفق،به ایجاد و حفظ محیطی نیاز است که افراد برای دستیابی به اهداف مشترک با یکدیگر همکاری کنند.
بنابر این شغل مدیریت،تشخیص نیازهای کارکنان و فعال کردن این نیازها در جهت انجام کار است.یکی از نیازهای تعیین کننده رفتار انسانی نیاز به موفقیت است که به عنوان یکی از جلوه های نیاز به خودیابی شناخته شده است.این نیاز یکی از عمده ترین ابزاری است که انگیزش را از برون به درون انسان می کشاند و کنترل را به خود فرد منتقل می سازد(اورعی یزدانی،۱۳۷۳).
در طول تاریخ رشد و توسعه علم مدیریت،تأثیر و ارتباط تنگاتنگ فرهنگ جامعه و مدیریت انکار ناپذیر است.فرهنگ از مهمترین عواملی است که تأثیر عمیق و انکارناپذیری بر مدیریت دارد و همین مشخصه بارز،موجب وجود دو نوع مدیریت در طول تاریخ بشر شده است:مدیریت به سبک فرهنگ غرب و مدیریت به سبک و شیوه اسلامی.
در مدیریت اسلامی،بخشی از هزینه ها و نیروهایی که نظام های دیگر صرف کنترل و بازرسی اطلاعات و ضد اطلاعات می شود،در راه ارتقای فرهنگی و رشد معنوی کارکنان به کار گرفته می شود تا با تقویت روحیه دینی و تقوا و خداترسی،عامل کنترل کننده درونی در افراد به وجود آید و ضمن تأمین اهداف سازمان،رشد و ترقی و تعالی معنوی انسان ها نیز حاصل گردد(جمعی از علما و دانشمندان،۱۳۷۷ :۲۵).
با بهره گرفتن از مفاهیم وجود در متون دینی می توان از روش هایی برای ایجاد خودکنترلی در سازمان استفاده کرد.
روش های ایجاد خود کنترلی در سازمان با بهره گرفتن از متون دینی:
الف- تقویت ایمان و ترویج ارزش های اسلامی
هرچه ایمان قوی تر باشد خودکنترلی انسان نیز بیشتر می شود.بنابراین اگر زمینه های رشد ایمانی فراهم شود،بستر مناسبی برای خودکنترلی مهیا شده است.لذا برای برای ایجاد خودکنترلی ضروری است در سازمان نسبت به ترویج ارزش های اسلامی اعم از قداست و ارزش کار،نظم و انضباط،صرفه جویی در مصرف منابع،عدالت،دوری از تبعیض و کسب حلال اقدام شود.البته باید توجه کرد که انجام این امور باید به دور از هرگونه ظاهرسازی و حرکت نمادین باشد که تحقق ایمان و ارزش های دینی در سازمان نیاز به یک حرکت فرهنگی ظریف در دراز مدت دارد.
ب- سیستم گزینش
باورها و ارزش های داوطلبان کار باید با ارزش های سازمان مربوطه هماهنگی داشته باشد به همین منظور پیش از استخدام و در حین استخدام باید شرایط و ضوابطی در نظر گرفته شوند که داوطلبان ملزم به رعایت آن ها باشند.بدین ترتیب سیستم گزینش فعال،موجب می شود که افراد به کنترل رفتار خویش بپردازند.
ج- تأمین و توسعه ی رفاه اعضای سازمان
بسیاری از تخلفات قانونی و تبعیضات ناشی از نیاز مادی افراد است.در صورتی که سازمان به طور نسبی این نیازها را تأمین کند،زمینه ای فراهم می شود که افراد در مقابل فساد،خودکنترل شوند.امیرالمؤمنین حضرت علی علیه السلام در نامه ی پنجاه سوم نهج البلاغه فرموده اند:روزی را بر مردم فراوان کن که این(رشد اقتصادی)نیرویی است برای آنان که به اصلاح خویش بپردازند و آنان را از دست دازی به آن چه در اختیارشان گذاشته شده است،بی نیاز می کند(ابطحی و خیراندیش،۱۳۸۸).
بنابراین از دیدگاه اسلام،خصیصه های اخلاقی و معنوی در کنار سایر عوامل مادی و علمی و مهارتی می تواند موجبات استحکام یا ویرانی و یا ابزاری در خدمت مدیریت باشد(واثقی،۱۳۸۰:۶۳).دین اسلام منبعی عظیم و سرشار از آموزه هایی است که سازمان ها می توانند با کمک گرفتن از آن،زمینه ی خودکنترلی افراد را فراهم کنند.در صورتی که بتوان وجدان کاری افراد را بیدار و آن ها را خودکنترل کرد،در بسیاری از هزینه هایی که صرف نظارت و کنترل بیرونی می شود،صرفه جویی خواهد شد و می توان این منابع را صرف آموزش و بهبود وضعیت نیروهای انسانی کرد.
۲-۶- اهمیت خودکنترلی
رابطه اخلاق و عمل و نیز تأثیر اخلاق بر عمل بر کسی پوشیده نیست،چرا که اعمال انسان معمولا از صفات درونی او نشأت می گیرد.به عنوان مثال راه رفتن،سخن گفتن و نشست و برخاست افراد متکبر همگی رنگ و بوی تکبر دارد و نشان می دهد که این خوی ناپسند هیچ گاه صاحب خود را آرام نمی گذارد و به همین ترتیب این حکم در تمام صفات اخلاقی خوب و بد جاری است.به همین علت برخی محققان این گونه اعمال را اعمال اخلاقی(اعمال که صرفا ناشی از اخلاق نیک و بد است)می دانند و در مقابل اعمالی که گاه از انسان سر می زند بی آن که ریشه ی اخلاقی داشته باشد(اعمالی که تحت تأثیر امر به معروف و نهی از منکر و ارشاد صورت گرفته است).بنا بر این می توان نتیجه گرفت که برای اصلاح فرد و جامعه باید به اصلاح ریشه های اخلاقی پرداخت،که غالب اعمال،متکی بر ریشه های اخلاقی است.و به همین دلیل است که بیشترین کوشش های انبیای الهی و مصلحان جوامع اسلامی مبذول این مهم شده است که با تربیت صحیح،فضائل اخلاقی را در فرد فرد جامعه پرورش دهند و رذائل را به حداقل رسانند تا بدین ترتیب اعمال که تراوش صفات اخلاقی است اصلاح گردد.از سویی دیگر،هر رفتاری که از انسان سر می زند خواه ناخواه اثری در روح او می گذارد و تکرار آن،آن اثر را پر رنگ تر می کند و به تدریج به عادت تبدیل می شود و با تکرار بیشتر از مرحله ی عادت می گذرد و به حالت وملکه تبدیل می شود و یک ویژگی اخلاقی در انسان به وجود می آورد.به همین دلیل دستور داده شده است که هر گاه لغزش و گناهی از مؤمنی سر زند،هر چه زودتر آن را با آب توبه بشوید و آثار منفی آن را از دل و جان بزداید،تا به صورت یک حالت وملکه و صفت زشت درونی درنیاید.با توجه به آن چه گفته شد،برای رسیدن به انگیزه های رفتار باید انگیزه ها و پشتوانه های اخلاق را شناسایی و مورد بررسی قرار داد.
۱-۶-۲- پشتوانه های مطرح در افعال اخلاقی
با توجه به آن که خود کنترلی یکی از برترین فضائل اخلاقی به شمار می آید،لازم است پشتوانه های افعال اخلاقی به صورت کلی مورد بررسی قرار گیرد.پشتوانه های مطرح در افعال اخلاقی عبارتند از:
۱-۱-۶-۲- منفعت طلبی
گروهی مسائل اخلاقی را به صرف این که با منافع مادی در ارتباط مستقیم است توصیه می کنند.اما بزرگ ترین نقص این گونه اخلاق که پشتوانه ای جز سودجویی ندارد،آن است که برای اخلاق هیچ اصالتی قائل نیست.چرا که در همه جا خط سودجویی دنبال می شود که گاه در اخلاق است و گاه به پندار فرد در ضد اخلاق جای می گیرد.البته گروهی پا را فراتر گذاشته و اخلاق را نه به خاطر منافع شخصی که به خاطر مصالح جامعه ی بشری طلب می کنند.زیرا معتقدند اگر اصول اخلاقی در جامعه ی انسانی متزلزل گردد تمام مواهب مادی که می تواند اسباب آسایش و رفاه مردم جهان باشد مبدل به هیزمی برای روشن نگاه داشتن جهنم سوزان دنیا می شود.گر چه این گروه در سطح بالاتری می اندیشند،لیکن در نهایت پایه های اخلاق در نظر آن ها بر جلب منفعت و آسایش و رفاه استوار است و برای فضائل اخلاقی اصالتی قائل نیستند.هرچند تردیدی نیست که اخلاق،این گونه آثار مثبت اجتماعی و مادی را به دنبال دارد و می تواند به عنوان مسائل جنبی مطرح شود،اما اعتقاد به اخلاق با چنین پشتوانه ای،از یک سو اصالت اخلاق راخدشه دار می کند و از سویی دیگر از ارزش و عمق آن می کاهد و از طرفی در مواردی که میان سودجویی و اخلاق،تضادی پنداشته شود اخلاق را کنار می گذارد و منفعت طلبی را که پشتوانه ی اصلی آن بوده،اصل قرار می دهد.
۲-‍۱-۶-۲- عقل
فلاسفه ای که اعتقاد به حاکمیت عقل بر همه چیز و لزوم تبعیت همیشگی از آن دارند،پشتوانه ی مسائل اخلاقی را ادراک عقل از خوب و بد اشیا می دانند.به عنوان مثال معتقدند عقل به خوبی درک می کند که امانت و صداقت کمال است و خیانت و دروغ گویی جز نقصان نیست.لذا همین ادراک عقلی است که بشر را طالب فضائل اخلاقی و بیزار از رذائل می کند.برخی دیگر ادراک وجدان را که همان عقل عملی است،مهمترین سرمایه ی انسان در خو گرفتن به فضائل اخلاقی می دانند و معتقدند که امکان فریب عقل نظری وجود دارد ولی در مورد عقل عملی چنین نیست و وجدان می تواند رهبر حقیقی بشریت باشد.ولیکن حقیقت آن است که گاه وجدان نیز فریب می خورد،گاه با تکرار بدی ها و زشتی ها به تدریج به آن خو می گیرد و رنگ می بازد،گاه حساسیت خود را به کلی از دست می دهد و گاه وجدان(عقل عملی)با تمام قداستی که دارد،همانند عقل(عقل نظری)خطا می کند.بنا براین هر چند عقل عملی(وجدان اخلاقی)پشتوانه ی خوبی برای نیل به فضائل اخلاقی محسوب می شود،لیکن با کاستی هایی که دارد،نمی شود به آن کفایت کرد،که پشتوانه ی قوی تری لازم است که نه قابلیت فریب خوردن و خطا پذیری داشته باشد و نه با تکرار اعمال ضد اخلاقی ماهیت خود را از دست دهد.
۳-۱-۶-۲- شخصیت
برخی مسائل اخلاقی را از آن جهت پی می گیرند که نشانه ی شخصیت است و آدمی همواره طالب شخصیت بوده است و هنگامی که ملاحظه می کند جامعه برای افراد با صفات اخلاقی نیکو شخصیت فوق العاده ای قائل است ،‌پیگیر این صفات اخلاقی می شود.با کمی تأمل این مسأله روشن می شود که بازگشت این اصل نیز به وجدان است.منتها در این اصل،وجدان جامعه و نه وجدان فرد مطرح است.بدین صورت آن چه با وجدان عمومی جامعه هماهنگ است و آن را نشان گر شخصیت می شمرد،اخلاق نیکو و آن چه غیر از آن است،اخلاق ناپسند است و این قضاوت عمومی جامعه است که سوق به نیکی ها می دهد و از زشتی ها باز می دارد.تردیدی نیست که وجدان عمومی جامعه می تواند الهام بخش مسائل اخلاقی و ارزش ها و ضد ارزش ها باشد،اما وجدان عمومی جامعه نیز همانند وجدان فردی گاه خطا پذیر است و آن گاه که تبلیغات وسیع توانمند نادرستی از سوی حکومت ها برآن مسلط شود،ممکن است در آن جامعه ارزش ها به ضد ارزش و ضد ارزش ها به ارزش مبدل شوند که تاریخ شاهد بسیاری از این موارد بوده است.همان گونه که در جاهلیت عرب،زنده به گور کردن دختران در میان قشر وسیعی از مردم یک فضیلت اخلاقی(به دلیل تبلیغات گسترده که آن را تنها راه نجات نوامیس خود و اسارت آن ها در جنگ ها می پنداشتند)به حساب می آمد.همچنان که در عصر حاضر،برخی از جوامع به اصطلاح پیشرفته برای نیل به اهداف نامشروع مادی،وجدان عمومی جامعه را فریب داده اند و ضد ارزش ها را به عنوان ارزش معرفی کرده اند.بنا براین گرچه وجدان آدمی بارقه ی رحمت الهی است و مصداقی برای دادگاه عدل بزرگ او در جان انسان در این جهان است،ولیکن دچار خطا و نقصان می شود.
۴-۱-۶-۲- رضایت الهی

در آیه {ادْعُ إِلى‏ سَبیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَ الْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتی‏ هِی أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدینَ}^[۳۰۹] شیوه‌های سه‌گانه دعوت، یکجا جمع شده است. از اعجاز علمی قرآن این است که در این آیه اصول بر حق استدلال عقلی که شامل برهان و خطابه و جدل که در علم منطق به صناعات تعبیر می‌شود، در کنارهم آمده است. اما سفسطه و شعر که حکیمان راستین و انبیاء از آن روی گردان هستند و وقعی به آن نمی‌نهند در این آیه نیامده است.^[۳۱۰]

۳-۱۰. آیات اعجاز علمی و عدم تصریح ابن عاشور

آیاتی که مربوط به اعجاز علمی است اما ابن عاشور، تصریح به عبارت اعجاز علمی، در آن‌ها نمی‌کند اما با این حال مطالب علمی مد نظر خویش را متذکر می‌شود.

۳-۱۰-۱.جاذبه زمین

ابن عاشور در بیان معنای سماء در آیه {وَ یمْسِکُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَى الْأَرْضِ إِلاَّ بِإِذْنِهِ}^[۳۱۱] احتمالاتی را مطرح می‌کند؛ ۱- آن‌چه مقابل زمین قرار می‌گیرد، که شامل تمام کرات آسمانی مانند سیارات که علم ما بدان‌ها احاطه ندارد. اما در طول زمان برای مردم مسائلی روشن می‌شود. پس معنی آیه می‌شود: با علم و قدرت و تدبیر خود آسمان را به گونه‌ای نگه داشته است که به زمین فرونیفتد و حیات موجودات را تهدید نکند. در آیه هم امتنان است، هم تخویف (بیم). جایز است سماء به معنای باران باشد که در این صورت معنای آبه چنین خواهد شد: خداوند باران را از آسمان به اندازه‌ی معین فرو می‌فرستد. زیرا اگر باران به اندازه برروی زمین نبارد سیل خسارت فراوانی به زندگی مردم وارد می‌سازد و در این صورت نیز منت بر مردم می‌گذارد. یا اینکه احتمال دارد سماء به معنای تمام موجوداتی باشد که در عوالم بالا سکونت دارند. همان‌طور که گاه زمین نیز به معنای سکّان روی آن اطلاق می‌شود. مثل آیه: {أَ وَ لَمْ یرَوْا أَنَّا نَأْتِی الْأَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها}^{[۳۱۲] [۳۱۳]} در این آیه ابن عاشور اشاره‌ای به قانون جاذبه نکرده و تفسیری علمی از آن ارائه نمی‌دهد. اما در آیه {إِنَّ اللَّهَ یمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا}^[۳۱۴] در تفسیر التحریر والتنویر آورده است: «خداوند می‌فرماید که او قیوم است و آسمان و زمین را با قدرت خویش آفریده و نظام بقاء آن‌ها را حفظ می‌کند و این امساک همان قانونی است که در علم زمین شناسی و نجوم از آن به قانون جاذبه تعبیر می‌شود. ^[۳۱۵]

ابن عاشور ذیل این آیه اگرچه به قانون جاذبه اشاره می‌کند اما آن را از جمله اعجازهای علمی قرآن برنمی‌شمارد.
در مدلول آیه ۲ سوره رعد {اللَّهُ الَّذی رَفَعَ السَّماواتِ بِغَیرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها} و اینکه عبارت “ترونها” حال باشد یا نعت، بین علمای تفسیری اختلاف نظر وجود دارد. طبرسی در مجمع البیان درتفسیر این آیه دو قول بیان می‌کند: «مقصود این است که خداوند، آسمانها را بى ستون، بر افراشته است و شما هم مى‏بینید که ستونى ندارد. این قول از ابن عباس و حسن و قتاده و جبایى و ابو مسلم است. ابن عباس مى‏گوید: مقصود این است که آسمانها نه از پایین بر ستونى قرار دارند و نه از بالا به چیزى آویخته‏اند. زجاج گوید: این آیه، استدلال محکمى است بر قدرت خداوند، که استدلالى از آن واضحتر و محکمتر، نیست، زیرا- چنان که مى‏نگریم- آسمانها زمین را احاطه کرده و کاملا از آن جدا هستند. قول دوم این است که جمله «ترونها» صفت است براى «عمد». یعنى: آسمانها را ستونى که شما مشاهده کنید، نیست، بنابراین بر پایه قدرت بیکران خداوند متعال، استوارند. این قول از ابن عباس و مجاهد، منقول است. قول اول صحیح تر به نظر می‌رسد.»^[۳۱۶]
جالب توجه است که مترجمان این تفسیر در پاورقی مربوط به این آیه، برخلاف نظر طبرسی حکم به صحت قول دوم داده و نگاشته‌اند: « بعید نیست که قول دوم صحیح و جمله «ترونها» صفت براى «عمد» باشد و بنا بر این، مقصود این باشد که: خداوند، آسمانها را بدون ستونى که شما ببینید، برافراشته است؛ یعنى: در حقیقت، ستون وجود دارد، لکن شما آن را نمى‏بینید و بدین ترتیب، این آیه، یکى از معجزات جاودانى و علمى قرآن کریم مى‏باشد و اشاره به نیروى جاذبه است که سراسر کائنات را بیکدیگر ربط مى‏دهد و همچون ستونى استوار و مستحکم، کرات عظیم آسمانى را در مدار- هاى مخصوص، حفظ کرده است.»^[۳۱۷]
ابن عاشور ذیل این آیه در تفسیر التحریر والتنویر می‌گوید: جمله ترونها حال برای سماوات بوده و هیچ شبهه ای نیست در این که آسمانها بدون ستون آفریده شده است،^[۳۱۸] ذیل آیه ۱۰ سوره لقمان که عبارت بغیر عمد ترونها تکرار شده است نیز به مطلبی اشاره نکرده است.^[۳۱۹] از دیگر سو، ابن عاشور، ذیل آیه ۴۱ سوره فاطر {إن الله یمسک السماوات والارض أن تزولا و لئن زالتا إن أمسکهما من أحد من بعده إنه کان حلیما غفورا}به نظام جاذبه اشاره کرده و می‌گوید: خداوند متعال با قدرت خویش آسمان ها و زمین را حفظ می‌کند وامساک همان قانون جاذبه است که خللی در آن راه ندارد.^[۳۲۰]
ظاهرآیه نشان می‌دهد ترونها نعت برای عبارت بغیر عمد می‌باشد، چون طبق قواعد زبان وادبیات عرب، واقع شدن جمله، بعد از نکرات، نعت محسوب می‌شود نه حال. وباید چنین معنا شود: خداوند آسمانها را بدون ستونهایی که دیده شوند، برافراشت. پس ستونهایی وجود دارد اما محسوس نیست و این ستونها همان نیروهای نامرئی جاذبه ودافعه بین اجرام آسمانی است.
در تفسیر نمونه براى جمله «بغیر عمد ترونها» در آیه ۲ سوره رعد دو تفسیر بیان شده است:«۱-همان گونه که مى بینید آسمان، بى ستون است. ۲- آسمان ها را بدون ستونى که دیدنى باشد، برافراشته است. مفهوم تفسیر دوم آن است که آسمان ها ستون دارند اما شما نمى بینید. از برخى روایات استفاده مى شود که تفسیر دوم به واقعیت نزدیک تر است. شخصى از امام رضا(×)پرسید: «چگونه آسمان، راه هایى به سوى زمین دارد، در حالى که خداوند مى فرماید: «آسمان ها بى ستون است ؟» امام فرمود: «سبحان الله، ألیس الله یقول بغیر عمد ترونها ؟» قلت: «بلى »، فقال: «ثم عمد و لکن لاترونها» عجیب است، آیا خداوند نمى فرماید: «بدون ستونى که قابل مشاهده باشد ؟» من عرض کردم: «آرى » فرمود: «پس ستون هایى هست و لیکن شما آن را نمى بینید». مراد از ستون هاى نامرئى شاید همان تعادل قوه جاذبه و دافعه باشد که یکى ارتباط با جرم این کرات دارد و دیگرى به حرکت آن ها مربوط است ; این تعادل جاذبه و دافعه به صورت یک ستون نامرئى، کرات آسمان را درجاى خود نگه داشته است . امام على(×) هم مى فرماید: «هذه النجوم التى فى السماء مدائن مثل المدائن الذى فى الارض مربوطه کل مدینه الى عمود من نور» یعنی این ستارگانى که در آسمانند، شهرهایى هستند هم چون شهرهاى روى زمین که هر شهرى با شهر دیگر با ستونى از نور مربوط است. ستونى از نور در ادبیات امروز ممکن است همان امواج جاذبه و تعادل آن با نیروى دافعه باشد .^[۳۲۱]

۳-۱۰-۲. اعماق کوه‌ها

{وَ الجِْبَالَ أَوْتَادًا}^[۳۲۲] ابن عاشور ابتدا، به توضیح لغوی “اوتاد” می‌پردازد که جمع “وتد” است، که در لغت به معنای چوبی صخیم که انتهای آن تیزتر از بالای آن و برای کشیدن طناب چادر و محکم کردن آن به زمین به کار می‌رود. و این تشبیه بلیغی است که کوه‌ها همانند میخ که چادر را از واژگونی حفظ می‌کند زمین را از حرکت و زلزله در امان نگه می‌دارد. ابن عاشور با اینکه این توضیحات ارزشمند را در تفسیر آیه ذکر می‌کند، اما تصریحی به اعجاز علمی موجود در آیه، ندارد.
از نظر علمی اثبات شده است که کوه‌ها نسبت به قسمت بیرونی آن که قابل مشاهده است، در اعماق زمین بسیار باریک‌تر بوده و ریشه‌های عمیقی در اعماق زمین دارند که به چهار برابر قسمت بیرونی آن‌ها می‌رسد.^[۳۲۳] این نکته، مسأله‌ای علمی است که بشر در زمان نزول این آیه و تا مدت‌ها از پی بردن به آن غافل بوده است. اما ابن عاشور به معجزه علمی آن متذکر نشده است.

۳-۱۰-۳. کوچکتر شدن سطح زمین

در آیه {أَ فَلا یرَوْنَ أَنَّا نَأْتِی الْأَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها أَ فَهُمُ الْغالِبُونَ}^[۳۲۴] مراد از نقصان: تقلیل کمیت یک چیز است و مراد از نقصان زمین، نقصان کسانی است که بر روی آن زندگی می‌کنند. نه نقصان مساحت آن، زیرا این سوره مکی است و در آن زمان چیزی از زمین‌های مشرکین در حوزه و در دست مسلمانان نبود و مراد از آن نقصان تعداد کثیری از مشرکین مکه است که به جرگه اسلام و مسلمین پیوسته وکسانی که به حبشه مهاجرت کردند.^[۳۲۵]چه ضرورتی وجود داشت که آیه را تفسیر علمی نکند و آن را از معجزه‌های علمی‌ قرآن نداند؟!

۳-۱۰-۴. عدم اختلاط آب دو دریا ناشی از تفاوت چگالی آب شیرین و شور

ابن عاشور آیه {وَ هُوَ الَّذی مَرَجَ الْبَحْرَینِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ وَ جَعَلَ بَینَهُما بَرْزَخاً وَ حِجْراً مَحْجُوراً}^[۳۲۶] تمثیلی از اختلاط مؤمنان با مشرکان مکه، بیان می‌کند که ایمان به آب گوارا و شرک به آب شور و تلخ تشبیه شده است. همانگونه که خداوند بین دو دریا برزخی را قرار می‌دهد تا آب گوارا را از مخلوط شدن به آّب شور و تلخ حفظ کند، بین مؤمنین و مشرکین نیز حاجزی قرار می‌دهد و مشرکان نمی‌توانند کفر خویش را در بین مسلمانان نفوذ دهند. آیه اطمینانی است به مؤمنان که شرک مشرکان ضرری به آنان نمی‌رساند و تعریفی کنایی در آیه وجود دارد از اینکه خداوند یاری رسان این دین است تا شرک مشرکان آن را کدر ننماید. برزخ حائلی است که بین دو چیز قرار دارد و مراد از برزخ در اینجا آن حائلی است که به دلیل داشتن تفاوت چگالی دو آب شور و شیرین، ایجاد می‌شود. در جای دیگر خداوند متعال می‌فرماید:{وَ جَعَلَ بَینَهُما بَرْزَخاً وَ حِجْراً مَحْجُوراً} که مراد از آن دو، محل تلاقی دو رود دجله و فرات با آب خلیج فارس می‌باشد. ^[۳۲۷] این یک نکته علمی است اما ابن عاشور آن را در زمره‌ی اعجاز علمی قرآن کریم ذکر نکرده است.

۳-۱۰-۵. سرعت حرکت خورشید

در آیه {وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یجْری إِلى‏ أَجَلٍ مُسَمًّى وَ أَنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ خَبیرٌ}^[۳۲۸] ابن عاشور بیان می‌کند: “جری” به معنی حرکت سریع است و استعاره از سیر خورشید به دور مدار خویش و انتقال زمین به دور خورشید و انتقال ماه به دور زمین می‌باشد و به خاطر طی کردن مسافت‌هایی طولانی به مشی (حرکت) سریع تشبیه شده است. نکته‌ای که در این آیه درخور توجه است این است که قرآن کریم، قرن‌ها قبل به حرکت و سرعت سریع خورشید با تغبیر “جری” اشاره کرده است که نکته‌ای علمی است که مردم عصر نزول از این سرعت آگاهی نداشتند. ابن عاشور در بین مواردی که برای اعجاز علمی بر می‌شمرد. می‌توانست به این نکته هم اشاره داشته باشد. اما تصریح به اعجاز علمی این نکته نداشته است.^[۳۲۹]

۳-۱۱. تفسیر علمی آیات از منظر ابن عاشور

بین دو قضیه اعجاز علمی و تفسیر علمی قرآن کریم تفاوت وجود دارد؛ مقصود از اعجاز علمی، اثبات پیشی گرفتن قرآن کریم در اشاره به حقیقتی از حقایق جهان هستی یا ارائه تفسیری از ظواهر آن، قبل از دستیابی علوم اکتسابی بشر به آن که معمولا بعد از قرن‌ها صورت پذیرفته، می ‌باشد. اما تفسیر علمی، تلاش بشری است به منظور حسن فهم دلالت آیه قرآنی.^[۳۳۰] ابن عاشور به تفسیر علمی هم در تفسیر خویش می‌‌پردازد که در این بخش بدان می پردازیم.

۳-۱۱-۱ .آسمان‌ها

ذیل {وَسِعَ کُرْسِیهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْض‏}^[۳۳۱] دو احتمال در تفسیر علمی از سماوات را مطرح می‌‌کند؛ یا مراد از سماوات، افلاک یا همان طبقات هفتگانه آسمان‌هاست که هر کدام از این لایه‌ها ویژگی‌های مخصوص خود را دارند و یا مراد از آن سیارات بزرگ مرتبط به نظام شمسی است که به ترتیب فاصله آن‌ها از زمین عبارتند از: عطارد، زهره، مریخ، مشتری، زحل، اورانوس و نپتون و اگر عرش را بزرگترین این سیارات بگیریم پس مراد از آن مشتری است. و اگر منظور از کرسی، کوچک‌ترین این سیارات باشد پس مراد از آن زحل خواهد بود.^[۳۳۲]

۳-۱۱-۲. گسترش زمین

ذیل آیه: {وَ إِذَا الْأَرْضُ مُدَّتْ}^[۳۳۳] احتمالات مختلف در مورد مراد از مد زمین به معنی گسترش آن را بر می‌‌شمارد؛ ۱ـ از بین رفتن کوه‌ها و پراکنده شدن ذرات و غبار آن در سطح زمین و اطراف آن همچنان که در آیه {وَ یسَْلُونَکَ عَنِ الجِْبَالِ فَقُلْ ینسِفُهَا رَبىّ‏ِ نَسْفًا. فَیذَرُهَا قَاعًا صَفْصَفًا. لَّا تَرَى‏ فِیهَا عِوَجًا وَ لَا أَمْتًا}^[۳۳۴] آمده است. ۲ـ شکافته شدن سطح زمین در اثر زلزله‌های بزرگ و برون ریختن اجزاء و مواد مذاب از درون آن. ۳ـ بزرگ شدن زمین و تغییر شکل آن از حالت کروی و دگرگونی قدرت جاذبه‌‌اش که در حین چرخش دچار اختلال شده و از چرخش بازماند. و به دنبال آن جهان به پایان رسد. اما در انتها با توجه به آیه«وَ أَلْقَتْ ما فیها وَ تَخَلَّتْ»^[۳۳۵] نظر دوم را بر می‌‌‌گزیند.^[۳۳۶]

۳-۱۱-۳. رعد و برق و باران

در آیه {أَوْ کَصَیبٍ مِّنَ السَّمَاءِ فِیهِ ظُلُمَاتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ}^[۳۳۷] به نحوه تشکیل باران و عوامل مؤثر در تبخیر مثل حرارت و فشار پایین هوا اشاره می‌‌کند. و تفسیری علمی از نحوه ایجاد رعد و برق ارائه می‌‌دهد^[۳۳۸]

۳-۱۱-۴.چشمه و سفره‌های زیر زمینی

در آیه {وَ إِنَّ مِنَ الحِْجَارَهِ لَمَا یتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهَارُ وَ إِنَّ مِنهَْا لَمَا یشَّقَّقُ فَیخْرُجُ مِنْهُ الْمَاء}^[۳۳۹] به انفجار و نحوه خروج آب از صخره‌های زمین و چگونگی تشکیل سفره‌های زیر زمینی و نیز چشمه‌ها را توضیح می‌‌دهد.^[۳۴۰]

۳-۱۱-۵. باد

در آیه {وَ تَصْرِیفِ الرِّیحِ وَ السَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَینَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ لاََیاتٍ لِّقَوْمٍ یعْقِلُون‏}^[۳۴۱] تفسیر علمی از نعمت باد و فواید آن در بارور کردن ابرها و گیاهان ارائه می‌‌‌کند.^[۳۴۲]
ابن عاشور ذیل { وَ هُوَ الَّذِى أَرْسَلَ الرِّیاحَ بُشْرَا بَینْ‏َ یدَىْ رَحْمَتِهِ وَ أَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُورًا}^[۳۴۳] بیان می‌‌کند علما و خردمندان کیفیت ایجاد بادها و وزیدن آن‌ها را به فراست درک می‌‌کنند و می‌‌دانند که باد از برخورد دو هوای گرم و سرد به وجود می‌‌آید. و با وزیدن این هوای گرم و سرد ابرها و باران شکل می‌‌گیرد^[۳۴۴]

۳-۱۱-۶ .گردش خون

ابن عاشور ذیل آیه {إِنَّما حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهَ وَ الدَّم }^[۳۴۵] تفسیری علمی از نحوه‌ی تشکیل و گردش خون در بدن توسط قلب و عروق را توضیح می‌‌دهد.^[۳۴۶]

۳-۱۱-۷. اختلاف رنگ پوست

ذیل آیه ۲۲ سوره روم {وَ مِنْ ءَایَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلَافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَ أَلْوَانِکم‏ إِنَّ فىِ ذَالِکَ لاََیَاتٍ لِّلْعَلِمِین} (و از آیات او آفرینش آسمانها و زمین، و تفاوت زبانها و رنگهاى شماست در این نشانه‏هایى است براى عالمان‏)
‏ ابن عاشور، به بیان تفسیر علمی‌ از اختلاف رنگ پوست ابناء ابو البشر حضرت آدم پرداخته که این اختلاف معلول چند عامل می‌‌‌تواند باشد و مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: اختلاف مواطن و درجه حرارت آن‌ها، تولد نوزاد از پدر و مادر با رنگ پوست‌های متفاوت، بیماری‌هایی که بر رنگ پوست تأثیر می‌‌‌گذارد و تغذیه متفاوت.^[۳۴۷]

۳-۱۱-۸ .خواب

ابن عاشور ذیل آیه{ وَ مِنْ ءَایَاتِهِ مَنَامُکمُ بِالَّیْلِ وَ النهََّار} (و از نشانه‏هاى او خواب شما در شب و روز است)، در علت به خواب رفتن موجودات می‌نویسد: حالت خواب، حالت عجیبی از احوالات انسان و حیوان است که بر اساس قانون سیستم عصبی مغز، هنگام خستگی جسمی‌ یا فکری، به منظور بازگرداندن قوای تحلیل رفته مانند مرگ ـ شخص را مدتی در بر می‌‌‌گیرد. اما با این تفاوت که حرکت اعضای اصلی بدن تعطیل نشده و از کار نمی‌‌افتد و بعد از بیدار شدن، به حیات کامل باز می‌‌‌گردد.^[۳۴۸]

۳-۱۱-۹ .مروارید

در آیه ۲۳ سوره مبارک حج، ذیل واژه “لؤلؤ” به تفسیر علمی از مروارید و رنگ‌های متنوع آن و نحوه شکل گیری و استخراج آن از درون صدف حلزون و دریاهایی که از آن‌ها این مرواریدها اکتشاف می‌‌شود و بهترین نوع مروارید در کجا واقع است، اشاره دارد.^[۳۴۹]

۳-۱۱-۱۰. حریر

ابن عاشور در همان آیه، به تفسیری علمی از نحوه به وجود آمدن حریر، ارائه می‌دهد و می‌گوید: حریر به پارچه‌ای که از تارهای حریر بافته شده باشد، اطلاق می‌‌شود. این تارها در اصل پیله‌ای است که توسط کرم مخصوص ابریشم به دور خود پیچیده می‌‌شود تا مانند بادام سودانی در آید. این کرم مدتی در آن سکونت دارد تا اینکه به پروانه تبدیل شود. و دارای دو بال می‌‌گردد. پس این پیله را سوراخ کرده و از آن خارج می‌‌شود. بعد این پیله‌ها را در آب داغ قرار می‌‌دهند تا چسبندگی تارهای آن به دلیل وجود ماده صمغی از بین رود و از تارهای دراز آن لباس‌هایی که فوق العاده نرم و درخشنده است تولید می‌‌شود. لباس حریر از قدیم تا کنون بهترین نوع لباس بوده است. قدیمی ترین مکان ظهور آن در چین و حدود ۵ هزار ساب پیش بوده است که درخت توت در آنجا فراوان بوده و تاجران با قیمت‌های بسیار بالا آن را از طریق سرزمین فارس می‌‌فروختند.^[۳۵۰]

۳-۱۱-۱۱ .شیشه

وی ذیل “زجاجه”^[۳۵۱] می‌‌نویسد: زجاجه اسم ظرفی است و زجاجه نامیده‌اند چون از زجاج (شیشه) ساخته شده است. شیشه نوعی از سنگ است که در طبقه‌ای از زمین یافت می‌‌شود و در شیمی به آن “سلیک” می‌‌گویند که آمیخته به نوعی خاکستر به نام “صورا” است که عرب زبانان به آن “غاسون” می‌‌گویند و در ساخت صابون از آن استفاده می‌‌کنند. به این ماده‌ی اولیه موادی افزوده می‌‌کنند و در آتش و با گاز “اتون” خاص حرارت داده می‌‌شود تا به حالت مایع در آمده و اجزای ناخالصی آن از آن جدا شود. سپس به مقدار نیاز از داخل کوره برداشته می‌‌شود. در این حالت این شیشه نرم است و قابلیت ارتجاع و حالت پذیری دارد. همچنین می‌‌توان در آ دمید و به این وسیله از آن لیوان و جام و کوزه‌های کوچک و بزرگ و ظرف‌های روغن ساخته می‌‌شود. شیشه از زمان‌های قدیم در نزد فنیقیه‌ها و نزد قبطیان از قرن ۳۰ قبل مسیح معروف بود. سپس عرب به آن شناخت و آگاهی یافت.^[۳۵۲]

۳-۱۱-۱۲. آهن

در سوره‌‌ی کهف آیه ۹۶ ذیل واژه‌‌ی “حدید"، آهن را از فلزات زمین می‌‌داند که مانند شن وسنگ از صلابت برخورداز است و دارای انواع نرم و سخت است و به ۱۸ نوع تقسیم می‌‌شود و رنگ‌های مختلف دارد؛ نوعی قرمز است و نوعی به سفیدی نزدیک و اگر با آتش داغ گداخته شود سختی و سفتی‌اش چند برابر می‌‌شود. زیرا اجزاء ناخالص خاکی که همان زنگ است از خالص آهن جدا می‌‌شود و این ناخالصی‌ها بر سطح آهن می‌‌آید و به آن “خبث” می‌‌گویند. وقتی آهن خالص شد از آن اشیاء آهنی مثل شمشیر و زره و غیره می‌‌سازند و به عصری که تشر به ساخت آهن و ابزار آلات آهنی موفق شد عصر آهن می‌‌گویند.^[۳۵۳]
ابن عاشور به تفسیری علمی از آهن پرداخته و اشاره می‌‌کند که این فلز، در معادن زمین یافت شده و در واقع خاکی علیظ و سنگین است که دارای رنگ‌های تیره است. و به اعتبار ترکیب آن ۱۸ نوع آهن وجود دارد. بهترین نوع آن، خالص‌ترین آن‌هاست. که نادر است و مشهورترین رنگ آن، سرخ است. از ویژگی‌های آن زنگ‌زدن یا اکسیر شدن است. در اغلب سرزمین‌ها یافت می‌‌شود.^[۳۵۴]

۳-۱۱-۱۳. سراب

در ذیل آیه {وَ الَّذِینَ کَفَرُواْ أَعْمَالُهُمْ کَسَرَابِ بِقِیعَهٍ یحَْسَبُهُ الظَّمَْانُ مَاءً }^[۳۵۵] به نحوه شکل‌گیری سراب پرداخته و در ادامه می‌‌افزاید: اعمال کافران شبیه سراب است و کافر شبیه تشنه‌ای است که نیازمند اعمال نیک و دینداری است.^[۳۵۶]
همچنین تفسیرهایی علمی‌ از عنکبوت^[۳۵۷] و مرجان^[۳۵۸]و … ارائه می‌‌‌دهد و به بیان ویژگی‌های هر یک می‌‌‌پردازد.

جمع‌بندی

ابن عاشور در مقدمه تفسیرخویش، بیان معارف و حقایق علمی و عقلی قرآن را ذیل وجه سوم از وجوه اعجاز، برشمرده و از طرفداران اعجاز علمی است. ایشان بیان می‌دارند:علم دو نوع است؛ علم حقیقی و اصطلاحی، اما علم اصطلاحی به علمی گفته می‌شود که عالم به آن علوم در هر عصری که باشد همواره مورد احترام و تواضع دیگران قرار می‌گیرد. این علم در هر دوره‌ای و نزد هر ملتی متغیر است اما تقریبا هیچ ملتی نیست که بی‌بهره از آن باشد. و علم حقیقی همان معرفت است که به وسیله آن، انسان به کمال خویش و قله معارف و درک حقایق می‌رسد. هردوی این علوم موجب کمال بشری است و صاحبان آن‌، بر دیگران برتری دارند و بین آن دو رابطه عموم و خصوص من وجه برقرار است. این بخش، وجهی از اعجاز قرآن است که کلام فصیحان عرب، خالی از آن بود. علم اصطلاحی نیز خود دو بخش است؛ بخشی که برای ادراک آن، فهم و سمع بشر عادی هم کفایت می‌کند و بخشی که درک آن محتاج علم به قواعد علوم است و به تدریج، با پیشرفت علم، شکوفا می‌شود. ابن عاشور بیان می‌کند قرآن کریم هردوی این علوم(حقیقی و اصطلاحی) را داراست. و بدین ترتیب، عالمانه، به نقد کسانی‌می‌پردازد که معتقدند در قرآن هیچ علمی یافت نمی‌شود.
با این بیان دریافت می‌شود که علم از نگاه ابن عاشور دایره وسیع‌تری دارد ایشان طرح نکات علمی مناسب با آیات را در تفسیر بدون اشکال دانسته و بیان تفسیر علمی از آیات را در راستای خدمت به فهم آیه و نیز در پاسخ به طعنه قائلان نظریه تعارض علم و قرآن، مفید می‌داند .البته یادآور می‌شود قرآن کریم صرفاً کتابی علمی نیست و هدف از آوردن مسائل علمی ،منت و استدلال بر یگانگی خویش و صدق دعوی نبوت بوده تا پند و اندرزی برای صاحبان قلوب واقع شود.
ابن عاشور شرط تطبیق علوم اکتشافی جدید با آیات قرآن را در خارج نشدن آیه از معنای ظاهری و لفظی می‌داند .با این شرط که هر حقیقت علمی و به هر مقدار که فهم بشر بدان دست یابد می‌تواند مراد خداوند باشد. اما در مواردی خود به سخن خویش پایبند و ملتزم نبوده است.
تعداد کل آیاتی که در آن‌ها به بیان نکات اعجاز علمی تصریح داشته است به کمتر از ۳۰مورد می‌رسد. اما در همین تعداد آیه، نکات بسیار بدیعی به چشم می‌خورد.