شکل (۴-۳۲): پهنه­های اقلیمی استان کرمانشاه ۸۸
 در استان کرمانشاه ۹۵
شکل (۴-۳۴): پراکنش جنگل در استان کرمانشاه ۹۹
 در استان کرمانشاه ۱۰۲
در استان کرمانشاه ۱۰۴
سیزده
نه
چکیده
پوشش گیاهی مهمترین عامل تأثیرگذار بر پایداری و تعادل اکوسیستم­های طبیعی است. مشکل اصلی در احیایی بیولوژیک مراتع و مبارزه با مباحث بیابان­زایی و فرسیاش خاک، انتخاب گونه­ های گیاهی مناسب برای مناطق در دست احیا می­باشد. استان کرمانشاه دارای مراتع خوب و جنگل­های فراوانی است. این مناطق طبیعی بخاطر تغیرات اقلیمی، بیماری های گیاهی، چرای زود رس و بی­رویه، آتش سوزی و غیره در حال نابودی و تخریب می­باشند که می­توان به عنوان یک مساله بیابانزایی به آن پرداخت. در این تحقیق هدف شناخت عوامل اقلیمی تاثیر گذار در رشد و پراکنش گونه­ های گیاهی غالب استان کرمانشاه می­باشد. برای شناخت و بررسی پارامترهای اقلیمی در استان کرمانشاه ابتدا اقدام به تهیه پایگاه داده ­های اقلیمی مرکب ۱۵ عنصر اقلیمی به تفکیک ماه، سالانه و فصلی از ۲۶ ایستگاه داخل و خارج استان که با اقلیم و پوشش گیاهی منطقه در ارتباط هستند، انتخاب گردید. سپس با بهره گرفتن از روش­های درونیابی و اندازه شبکه سلولی مناسب داده ­های نقطه­ای به داده ­های پهنه­ای تبدیل گردید و با روش کرزانوفسکی و ضریب پروکراستس حجم داده ­ها کاهش پیدا کرد. به منظور کاهش حجم داده ­ها و شناسایی مهمترین عامل­های تاثیر گذار از آنالیر تحلیل عاملی استفاده شد. همچنین تحلیل خوشه­ای جهت پهنه بندی مناطق همگون بکار گرفته شد. سپس نقشه پوشش گیاهی منطقه با نقشه امتیازات عاملی تطبیق داده شد و امتیازات عاملی ۴ گونه مرتعی و جنگلی غالب منطقه تعیین گردید. نتایج نشان می­دهد که مناسب­ترین روش برای درونیابی داده ­های اقلیمی روش کرجینگ و مناسب­ترین اندازه شبکه سلولی ۶ کیلومتری است. داده ­های اقلیمی به تعداد ۶۲۲ نقطه در سطح استان تعمیم داده شد. با روش کرزانوفسکی مهمترین و موثرترین متغیرهای هواشناسی به تعداد ۱۰۶ متغیر اقلیمی انتخاب شدند. تحلیل عاملی نشان داده که ۴ عامل اصلی دمای گرمایشی، بارش، بارش زمستانه و باد به ترتیب ۹/۴۷، ۷/۲۳ ۸/۸ و ۷/۶ که ۱۶۸/۸۷ درصد از واریانس کل داده ­ها را به خود اختصاص می­ دهند. با بهره گرفتن از امتیاز عاملی ۴ عامل اصلی و آنالیز خوشه­ای استان کرمانشاه به هفت منطقه اقلیمی: اقلیم بسیار گرم و خشک، اقلیم بسیار گرم و نیمه خشک، اقلیم مرطوب نیمه سرد، اقلیم سرد و نیمه مدیترانه­ای، اقلیم نیمه سرد مدیترانه­ای، اقلیم سرد و نیمه خشک، اقلیم سرد و نیمه خشک بادی، پهنه بندی شد. در نامگذاری مناطق اقلیمی استان کرمانشاه از عامل دمای گرمایشی به عنوان تاثیر گذارترین عامل استفاده شد و تنها در اقلیم مرطوب نیمه سرد عامل بارش نقش تعیین کننده ­ای در نامگذاری منطقه داشت. با بهره گرفتن از امتیازات عاملی و پارامترهای اولیه اقلیم رویشی گونه­ های Festuca ovina، جنگل­های استان، tomentellus Bromos و Hordeom bulbosa بررسی شد که نشان داد گونه Festuca ovina در دو ناحیه اقلیمی سرد مدیترانه­ای و سرد نیمه مرطوب بادی گسترش پیدا کرده است همچنین آستانه تحمل بارش بسیار بالا و دمای مناسبی دارد و در مناطق مختلف با بارش­های متفاوت گسترش می­یابد. آستانه تحمل دمای گونه­ های درختی بلوط بالا بوده در نتیجه می­توان عامل دما را بعد از عامل بارش به عنوان دومین عامل کنترل کننده گسترش گونه­ های جنگلی در استان کرمانشاه عنوان کرد. آستانه تحمل دمای گونه tomentellus Bromos بسیار زیاد بوده و متوسط بارش بیشتر از ۵۰۰ میلی متر در سال لازم می­باشد تا این گونه بتواند به عنوان گونه غالب و یا گونه همراه در منطقه گسترش پیدا کند. عامل اصلی تاثیر گذار در رویش گونه Hordeom bulbosa عامل­های بارش می­باشند و عامل دما در درجه اهمیت بعدی قرار دارند.

کلمات کلیدی: اقلیم رویشی، تحلیل عاملی، آنالیز خوشه­ای، کرجینگ، پروکراستس، کرمانشاه

فصل اول

مقدمه

کلیات

محیط زندگی بشر در هر قسمت از کره زمین در نتیجه پاره­ای عوامل جغرافیایی بوجود می ­آید که هر یک به نوبه خود در شئون اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و بالاخره تمدن ساکنین آن محیط تاثیر دارد. عوامل عمده­ای که محیط زندگی انسان را به وجود می­آورند عبارتند از موقعیت جغرافیایی وضع پستی و بلندی زمین، دوری یا نزدیکی دریا، جنس خاک و آب و هوا، در میان این عوامل پیوستگی خاصی وجود دارد چنانچه مطالعه و تحقیق درباره هر یک از آنها بدون توجه به مابقی غیر مقدور و یا مشکل به نظر می ­آید. تاثیر آب و هوا در زندگانی بشر به مراتب بیشتر از سایر عوامل جغرافیایی است زیرا نه تنها وجود نباتات و حیوانات بسته به آب و هواست بلکه سلامت و ادامه حیات خود انسان رابطه نزدیکی با وضع اقلیمی محیط او دارد [۴۰].
با توجه به پیشرفت تکنولوژی و صنعتی شدن و تغییراتی که انسان بر کره زمین ایجاد کرده یک نوع عدم تعادل در طبیعت بوجود آمده است. این بی­تعادلی ایجاب می­ کند که مطالعات آب و هوای و اقلیمی منطقه متفاوت از قبل باشد. در دورانهای گذشته مطالعات بیشتر تحت تاثیر عوامل و عوارض طبیعی و جغرافیایی از قبیل ارتفاع، دوری و نزدیکی به دریا، عرض جغرافیایی و … تعیین می­شد که در مقیاس­های وسیع تغییرات زیاد پیدا نمی­کردند. واحدهای صنعتی در یک حوضه آبخیز می ­تواند باعث تغییرات چشم گیری در کل حوضه آبخیز، بخصوص در آب و هوا و اقلیم آن حوضه ایجاد کند. این تغییرات باعث متمایز شدن این حوضه از حوضه­های مجاور خود می­گردد بر همین اساس مطالعات آب و هوا و اقلیم در مقیاس­های کوچکتر صورت بگیرد.
عوامل هواشناسی از قبیل بارش، دما، رطوبت، باد و … می­باشند. ورودی به یک سیستم طبیعی از نظر هیدرولوژی بارش و خروجی آن به صورت تبخیر و تعرق است که از عوامل مهم هواشناسی محسوب می­گردد. اقلیم نیز در واقع یک مفهوم توصیفی است و می­توان آن را متوسط وضعیت هوا در یک منطقه در دراز مدت دانست. اقلیم شناسی وضعیت کلی جو را به صورت منطقه­ای و یا دوره­ای مورد برسی قرار می­دهد. بنابراین مهم ترین و اصلی ترین عوامل موثر در ورودی و خروجی یک واحد هیدرولوژیکی که همان حوضه آبخیز می باشد آب و هوا می باشد. از این رو مطالعات آب و هواشناسی و شرایط جوی حاکم بر حوضه در مطالعات منابع طبیعی و کشاورزی اهمیت زیادی دارد زیرا این عوامل سایر پارامترها را هم تحت تاثیر قرار می دهند.
پوشش گیاهی مهمترین عامل تأثیرگذار بر پایداری و تعادل اکوسیستم­های طبیعی است. بررسی و مطالعه روابط بین پوشش گیاهی و عامل­های محیطی به شناخت عوامل مؤثر بر رشد و استقرار گونه­ های گیاهی و همچنین شناسای رویشگاه­ها کمک می­ کند. اقلیم به شرایط آب و هوایی یک منطقه جغرافیایی نظیر دما، رطوبت، فشار اتمسفر، باد، بارش و سایر مشخصه‌ های هواشناسی در مدت زمانی نسبتاً طولانی نسبت داده می‌شود. در هواشناسی معمولا شرایط حال حاضر آب و هوا مورد بررسی قرار می‌گیرد در حالی که در اقلیم‌شناسی مشخصه‌ های درازمدت آب و هوا مورد توجه ‌است.
تقریبا تمام فعالیت‌های پوشش گیاهی برای تداوم چرخه زندگی بطور مستقیم یا غیر مستقیم تحت تاثیر آب و هوا و اقلیم^[۱] قرار می­گیرد. روش اصلی مطالعه در اقلیم شناسی، جمع نگری یا کلی نگری می‌باشد. یعنی برای مطالعه هر بخش از کره زمین محققین اقلیم شناس تمام ویژگی‌های آن مکان را در ارتباط با یکدیگر و به صورت مجموعه مرتبط بررسی می‌کنند. در مطالعه اقلیمی داده‌های لازم در خصوص عناصر سازنده اقلیمی مانند: دما، بارش، تبخیر و تعرق و سایر عوامل اقلیمی جمع‌ آوری شده و در جهت شناسایی استعدادها و توان‌های اقلیم‌های روی زمین و عملکرد این اقالیم در چرخه حیات برای زندگی انسان و پوشش گیاهی بکار گرفته می‌شوند. در تعیین اقلیم یک منطقه در گذشته از عوامل و عوارض طبیعی و جغرافیایی از قبیل ارتفاع، دوری و نزدیکی به دریا، عرض جغرافیایی و غیره استفاده می­شده است که در مقیاس‌های وسیع تغییراتی چندان زیادی پیدا نمی‌کردند [۳۰]. اما امروزه این مطالعات در مقیاس‌های کوچکتر و دقیق تر با بررسی تعداد پارامترهای بیشتری صورت می گیرد تا بتوان تاثیرات اقلیم بر طبیعت را دقیق‌‌تر بررسی نمود که به اقلیم خرد^[۲] معروف است. هر نوع اقلیمی، وضعیت گیاهان و پوشش گیاهی هر منطقه ای را تعیین می کند. یعنی پوشش گیاهی هر منطقه ای متاثر از اقلیم حاکم بر آن است و شدیدا تحت تاثیر آن قرار می­گیرد. همچنین عوامل آب و هوایی به صورت کمی و کیفی در رشد و نمو گیاهان تاثیر دارند به طوری که از لحاظ کمی باعث سرعت بخشیدن یا عدم رشد گیاهان می‌گردد و میزان زی‌توده را به اندازه قابل توجهی تغییر می‌دهد و به طور کیفی نیز محیط را برای توسعه و گسترش برخی از گونه­ های گیاهی مساعدتر ساخته و برای برخی محدودیت ایجاد می کند [۴۳]. اقلیم شناسان از طرفی متوجه عدم کارایی میانگین­های آب و هوایی در موارد کاربردی شده، از طرف دیگر با روش های استفاده از کامپیوتر آشنا شدند. این عوامل سبب شد که آب و هواشناسان میزان تشابه بین نقاط مختلف را به کمک کامپیوتر خیلی دقیق اندازه ­گیری و نتیجه را با بهره گرفتن از مدلهای آماری متعدد، طبقه ­بندی کنند [۳۸].
به نظر ریتیرتو^[۳] و کاربلریا^[۴] (۱۹۹۲) در مقیاس جهانی، اقلیم به طور معمول، مهمترین کنترل کننده توزیع جغرافیایی گونه­ های گیاهی در نظر گرفته میشود. بقیه عامل­ها مانند خاک، توپوگرافی، عاملهای تاریخی و انسانی که مقیاس کوچکتری دارند، بدون شک مهم­اند، ولی از درجه اهمیت کمتری برخوردار می­باشند. بر خلاف اهمیت اقلیم که به عنوان عاملی شاخص در توزیع پوشش گیاهی موثر است، تحقیقات اکولوژیکی زیادی در این زمینه انجام نشده است. به همین منظور بایستی اقداماتی در این زمینه صورت پذیرد که میتوان به یافتن مشکلات موجود در توصیف اقلیم این مناطق و افزایش ایستگاه­های اقلیمی اشاره کرد [۹۴].
روش طبقه بندی اقلیمی همراه با پوشش گیاهی، شاید ساده‌ترین روش برای مرتبط ساختن الگوهای پراکنش گیاهی در سطح کره زمین باشد [۳۹]. با توجه به اینکه هر جامعه گیاهی در یک اقلیم خاص رشد و گسترش پیدا می‌­کند، لذا ضرورت دارد که اقلیم­های خرد با بهره گرفتن از پارامترهای هواشناسی و پوشش گیاهی در یک منطقه تعیین گردد.

اهداف تحقیق

۱- تعیین عناصر اقلیمی موثر بر گسترش چند گونه گیاهی مرتعی غالب استان کرمانشاه.
۲- پهنه بندی اقلیم رویشی گونه‌های گیاهی مرتعی غالب استان کرمانشاه.
۳- تهیه برخی لایه­ های اطلاعات اقلیمی استان کرمانشاه برای افزایش بانک اطلاعاتی اقلیم کشاورز و منابع طبیعی به منظور بهره برداری بهینه و پایدار از منابع موجود.

ضرورت پژوهش

پوشش گیاهی مهمترین عامل تأثیرگذار بر پایداری و تعادل اکوسیستم­های طبیعی است. اهمیت فراوان گونه­ های گیاهی در حفظ آب و خاک و همچنین نداشتن اطلاعات اطلاعات کافی در خصوص آنها، ضرورت شناخت سرشت و نیازهای اکولوژیک این گونه­ ها را روشن می­سازد تا علاوه بر افزایش دانش پایه، اطلاعات این گونه­ ها جهت مدیریت منابع طبیعی در اختیار مدیران قرار گیرد. مشکل اصلی در احیایی بیولوژیک مراتع و مبارزه با مباحث بیابان­زایی و فرسیاش خاک انتخاب گونه­ های گیاهی نامناسب برای مناطق در دست احیا می­باشد. هر منطقه شرایط اقلیمی و خاکی خاص خود را دارا می­باشد که بایستی با توجه به شرایط منطقه گونه گیاهی مناسب را انتخاب نمود تا بتوان به اهداف مورد نظر در احیا دست یافت.
استان کرمانشاه دارای مراتع خوب و درخور توجه است. ساکنین این استان از گذشته­ های دورزندگی کوچ نشینی توأم با معیشتی بر اساس دامداری داشته اند، این استان از مناطق عمده ایران در امر دامپروری به شمار می ­آید. دره‌های مناطق غربی تا جنوب شرق استان کرمانشاه یعنی ارتفاعات اورامانات تا زردلان و هلیلان پوشیده از جنگل است. گونه­ های مرتعی استان از لحاظ داویی و صنعتی حائز اهمیت هستند که نقش تعیین کننده ­ای در اقتصاد ساکنین این استان دارد و می­توان با بررسی دقیق­تر شرایط اکولوژیک این گونه­ های گیاهی شرایط را برای بهره ­برداری هرچه بهتر آنها فراهم نمود که در راستای آن اقتصاد ساکنین این مناطق نیز بهبود می­یابد. این مناطق بخاطر تغیرات اقلیمی، بیماری­های گیاهی، چرای زود رس و بیروه، آتش سوزی­های عمدی و غیره در حال نابودی و تخریب می­باشند که می­توان به عنوان یک مساله بیابانزایی به آن پرداخت. شناخت درست از منطقه و همچنین گونه­ های بومی منطقه می ­تواند کارشناسان را در امر مدیریت و کنترل مسائل بیابان زایی کمک کند. پوشش گیاهی هر منطقه ای متاثر از اقلیم حاکم بر آن است و شدیدا تحت تاثیر آن قرار می­گیرد. پهنه بندی و تفکیک مناطق همگون اقلیمی امکان مدیریت بهتر و کاراتری را فراهم می­ کند. شناخت پوشش گیاهی منطقه، تعیین عوامل اقلیمی موثر بر گونه­ های گیاهی، شناسایی عوامل موثر بر کاهش تولیدات عرصه ­های طبیعی در زمان­های مختلف و شناخت محدودیت­های اقلیمی گونه­ های گیاهی می ­تواند متخصصین را در استفاده هر چه بهتر این گونه­ ها برای احیا بیولوژیک مراتع و مباحث بیابانزدایی، همچنین جهت اهلی نمودن گونه­ های وحشی برای مصارف دارویی و صنعتی کمک می­ کند.

فصل دوم

بررسی منابع

پیشینه اقلیم رویشی

بررسی­های همبستگی اقلیم با پوشش گیاهی سابقه طولانی دارد. وایزمن^[۵] (۱۹۴۸)، پراکندگی جهانی اقلیم را در ارتباط با پوشش گیاهی بررسی کرده است. سیستمی که او پایه‌گذاری کرده بر مبنای روش کوپن استوار می­باشد. در این مطالعات براساس دما، ۵ منطقه حرارتی در جهان تعیین می‌شود که با هم پوشانی پراکندگی بارندگی و رژیم حرارتی به مناطق فرعی­تری تقسیم می‌گردد. در مطالعات با مقیاس کوچکتر شبه قاره­ای استینر (۱۹۶۵) پهنه بندی اقلیمی ایالات متحده آمریکا را انجام داده که با بهره گرفتن از روش آماری تحلیل عاملی^[۶] اجرا شده است. نتایج این پژوهش نشان می­دهد ۴ عامل رطوبت، آشفتگی جوی، بری بودن و قابلیت دمایی ۶/۸۸ درصد از پراش را توجیه می­ کند [۹۹]. این مطالعات در مقیاس های کوچکتر کشوری و یا استانی در اقصی نقاط دنیا انجام شده که در ذیل به تعدادی از آنها اشاره می گردد. در این مطالعات سعی شده که رابطه پراکندگی گونه­ ها با فاکتورهای اقلیمی بصورت علم روز و با بهره گرفتن از مدل­های ریاضی تعریف گردند [۱۳،۳۴،۳۶،۱۱۲و…].
مقدم (۱۳۷۷) معتقد است هر اقلیمی، وضعیت پراکندگی گونه­ های گیاهی و اجتماعات گیاهی مناطق مختلف را تعیین می کند. همچنین عوامل آب و هوایی به صورت کمی و کیفی در رشد و نمو گیاهان تاثیر گذارند. به‌طوری که از نظر کمی باعث سرعت یا عدم رشد گیاهان شده، میزان محصول را به میزان قابل توجهی تغییر می‌دهد و به‌صورت کیفی نیز محیط را برای توسعه تعدادی از گونه ها مساعدتر ساخته و برای برخی گونه ها حیطه رشد را محدودتر می کند.
از طرفی علیزاده و همکاران (۱۳۸۸) گزارش کرده اند که ساده‌ترین و ابتدای‌ترین طبقه‌بندی آب هوایی بر اساس دمای هوا بوده است. در این سیستم سه نوع آب و هوا در سطح دنیا متمایز است که عبارتند از: آب و هوایی تروپیک، آب و هوایی معتدل و آب و هوایی قطبی [۳۰]. هیل (۱۹۹۱) بیان می­ کند که اقلیم در تعیین و توزیع گونه­ های غالب منطقه نقش عمده دارد [۶۲] و در طول سالهای گذشته در انگلستان طبقه‌بندی‌های بیوکلیماتیک^[۷] مختلفی در زمینه تیپ‌های مختلف گیاهی و یا بایومی^[۸] صورت گرفته است [۵۸،۶۱،۶۲].
یکی از مشخصات عمده مناطق خشک^[۹] و نیمه‌ خشک^[۱۰]، اقلیم آن است که موجبات پیدایش انواع معینی از پستی بلندی، خاک، فون و فلور می‌شود به‌طوری که از نظر این ویژگی‌ها آن را بطور کامل از مناطق مرطوب^[۱۱] متمایز می‌سازد. از آنجایی که خشکی تابعی از مقدار بارندگی، درجه حرارت و تبخیر است، بنابراین هرگونه طبقه‌بندی که فقط شامل یکی از این عوامل باشد، نمی‌تواند مبین واقعیت اقلیمی منطقه باشد [۱۰].
مطالعات حلقه­های رشد درختان نشان داده که رشد سالیانه درخت در طول بهار و تابستان هر سال در جنگل‌ها بستگی به درجه حرارت در زمستان قبلی دارد. مطالعه این حلقه ها همبستگی مثبت بین عرض حلقه­های رشد درخت و درجه حرارت درزمستان را نشان میدهد [۱۰۹].
پابو (۱۳۴۸) کارشناس فائو، اقالیم رویشی کشور را در مقیاس کلان به سه اقلیم خزری، ایران - تورانی و بلوچی تفکیک کرد [۵]. ترابی و جهانبخش (۱۳۸۰) با بهره گرفتن از روش های تحلیل خوشه­ای و طبقه بندی اقلیمی که با بهره گرفتن از داده ­های ۴۱ ایستگاه هواشناسی در دوره آماری ۳۰ ساله (۱۹۶۶-۱۹۹۵) انجام گردید، پنج منطقه اقلیمی به اسامی معتدل خزری، سرد کوهستانی، گرم و نیمه خشک، گرم و خشک و گرم خشک ساحلی معرفی نمود [۶].
فرج زاده (۱۳۹۰) همبستگی ^[۱۲]NDVI را با رطوبت نسبی میانگین و حداکثر و دمای حداکثر بررسی کرده و همبستگی بالاتر آنرا در شرایط مورد مطالعه گزارش کرده است، در حالیکه مقدار NDVI با بارش و دمای حداقل همبستگی پایین­تری دارد و چنین بیان کرده که هر چه عنصری دارای توزیع یکنواخت تر مکانی باشد، تاثیر آن در پیش بینی مقدار NDVI بیشتر است. همچنین توضیح داده که تاثیر آب و هوای فصل گرم بر روی NDVI بیشتر از فصل سرد بوده است (۱۸). برخی از محققین معتقداند که همبستگی بالایی بین NDVIو مقدار بارش باران در مناطق خشک وجود دارد، اما همبستگی بین NDVIو دما کمتر ولی معنی­دار ارزیابی شده است [۶۷،۹۵،۱۰۸]. همچنین مطالعات نشان داده که همبستگی مثبتی بین NDVI با بارش و تبخیر‌و‌تعرق وجود دارد در حالی که همبستگی بسیار ضعیف با دما در بیوم و زیست بایوم­ها برقرار است که تائید کننده مطالعات قبلی است [۱۱۴]. بدین ترتیب می­توان نتیجه گرفت که NDVI که جهت مطالعات پوشش گیاهی است و از طریق سنجش ازدورحاصل می گردد با فاکتورهای مختلف اقلیم شناسی همبستگی دارد و تغییرات عوامل اقلیمی را می توان با آن بررسی نمود.
به دنبال روند تکامل روش­های آماری در تخمین ذخایر معدنی به ویژه براساس پژوهش­های محققینی از قبیل سیشل و کریگ، ماترون (۱۹۶۲) با انتشار مقاله­ای پایه­ های زمین آمار را بنا نهاد. اگر چه عمده زمینه ­های رشد و توسعه زمین آمار در مساله تخمین ذخایر معدنی بوده است ولی در زمینه ژئوشیمی، زمین شناسی، ژئوفیزیک، مکانیک سنگ، تخمین مخازن نفت، اقلیم شناسی، هیدرولوژی و منابع آب نیز تحقیقات کاربردی جامعی انجام شده است. امروزه استفاده از روش­های درونیابی در بسیاری از علوم زمین کاربرد دارد. رواج استفاده از سیستم­های اطلاعات جغرافیایی یا “ساج” (GIS) به استفاده گسترده­تر از این روشها کمک کرده است، زیرا امکان استفاده از این روش­ها در بسیاری از نرم افزارهای ساج وجود دارد و می­توان با بهره گرفتن از این روش­ها و با دقت مناسب نقشه­های خطوط هم ارزش را ترسیم نمود.

بررسی­های زیست اقلیمی در ایران

خداقلی و همکاران (۱۳۸۵) به بررسی گیاه-اقلیم شناختی حوضه زاینده رود پرداخته و تغییرات مکانی ۶۳ متغیر اقلیمی که از نظر رستنی­های طبیعی اهمیت دارند را با بهره گرفتن از تجزیه عاملی و تحلیل خوشه­ای بررسی کردند و بررسی ها نشان داد که ۵ عامل اول ۹۵/۹۵ درصد پراش متغیر های اولیه را بیان می­ کند که این عوامل عبارت بود از بارش، دمای گرمایشی، جهت و سرعت باد، بارش تابستانه و غبار که به ترتیب ۱/۳۵ ، ۸/۲۶ ، ۵/۱۷ ، ۲/۱۱ ، ۴/۵ درصد از پراش را تعریف می­ کنند و در نهایت حوضه زاینده رود به ۸ پهنه اقلیم رویشی تفکیک، ترسیم و نامگذاری شده است [۱۳].
قطره سامانی (۱۳۸۳) پهنه­ بندی اگروکلیماتولوژیک استان چهارمحال و بختیاری را از نظر قابلیت کشت گردو با بهره گرفتن از سیستم ساج GIS^[13] مورد بررسی قرار دادند و در این بررسی چنین استنتاج نموده ­اند که عامل محدودیت رشد گردو دما است. با توجه به نیاز دمایی درخت گردو در استان چهارمحال و بختیاری با بهره گرفتن از سیستم اطلاعات جغرافیایی نقشه­های هم دما (حداقل، حداکثر و میانگین) رسم و مناطق مناسب جهت کشت را تعیین و مشخص نمود که کشت گردو در مناطق مرکزی و شمال استان مناسب بود. در جنوب استان گرمای تابستان و در منطقه شمال غرب استان سرمای زمستان و بهار از عوامل محدود کننده تولید گردو شناخته شد [۳۶].
مطالعات یغمایی و همکاران (۲۰۰۹) نشان می دهد که عناصر آب و هوایی به تناسب موقعیت جغرافیایی، در مناطق مختلف به شدت متفاوتی نمایان می‌شوند به گونه‌ای که در هر ناحیه ای معمولا یک عنصر‌، نمود آشکار منطقه را شکل داده و بقیه عناصر در درجات بعدی اهمیت قرار می­گیرند. بررسی تحلیل عاملی در استان اصفهان نشان می‌دهد که عامل بارش در غرب استان عامل غالبی است در صورتی که دما در شرق اصفهان بیشترین تاثیر را دارد. در این تحقیق با بهره گرفتن از تحلیل عاملی و تحلیل خوشه­ای، ۷ اقلیم زیستی در استان اصفهان شناسایی و نامگذاری و تیپ گیاهی شاخص در هر یک از این اقلیم ها معرفی شد [۱۱۲].
به منظور بررسی تاثیر عوامل اقلیمی بر گسترش تیپ­های جنگلی استان چهارمحال و بختیاری، یغمائی و همکاران (۱۳۸۸) تعداد ۷۱ متغیر اقلیمی را که از نظر شرایط اکولوژیک گونه های جنگلی، اهمیت بیشتری داشتند، انتخاب کرده و با روش تحلیل عاملی، عوامل موثر بر پراکنش این گونه­ ها شناسایی و معرفی شد. این عوامل که ۸۲/۹۱ درصد از واریانس متغیرها را بازگو می­ کنند، عبارتند از: دمای گرمایشی، بارش و تابش. تاثیر هر یک از این عوامل و نیز متغیرهای اولیه اقلیمی بر پراکنش تیپ­های شاخص جنگلی استان مزبور، بررسی شد [۴۸].
خداقلی و همکاران (۱۳۸۶) به منظور تعیین اقالیم رویشی حوضه آبخیز کارون، تعداد ۵۲ متغیر اقلیمی را با روش تحلیل عاملی و تجزیه خوشه­ای پهنه بندی کردند این بررسی نشان داد ۵ عامل اول ۲۶/۹۴ درصد از پراش متغیرهای اولیه را داردکه این عوامل عبارتند از: ۱) دما، ۲) بارش، ۳) بارش بهاره و برف، ۴) باد و۵) رطوبت نسبی که به ترتیب ۸/۴۳، ۹۶/۲۶، ۳/۱۳، ۱۵/۵ و ۱/۵ درصد از تغییرات را نشان می دهند و نتایج تحلیل خوشه ای با روش سلسله مراتبی وارد، نشان داد که حوضه آبخیز کارون با مساحت ۴۲۷۵۴۰۰ هکتار دارای ۹ پهنه اقلیم رویشی مختلف با پتانسیل و استعداد متفاوت می باشد [۱۴].
حیدری و علیجانی (۱۳۷۸) در یک تحقیق ارزشمند، با بهره گرفتن از ۴۹ متغیر اقلیمی با روش تحلیل عاملی و تجزیه خوشه­ای اقالیم ایران را پهنه بندی کردند. ایشان رطوبت، دما و جهت گیری باد را به عنوان سه عامل اصلی موثر در اقلیم ایران دانسته و نهایتا ۶ ناحیه اقلیمی و ۱۲ زیر ناحیه اقلیمی شناسائی کردند [۱۱].
مسعودیان (۱۳۸۳) با بهره گرفتن از ۲۷ عنصر اقلیمی در مقیاس سالانه با روش تحلیل عاملی و تجزیه خوشه­ای نواحی اقلیمی ایران را مشخص کرد. بر اساس این تحقیق اقلیم ایران متاثر از ۶ عامل اصلی گرما، نم و ابر، بارش، باد، غبار و تندر می باشد. مسعودیان نهایتا ۱۵ ناحیه اقلیمی را شناسائی و تفکیک نمود. مسعودیان به بررسی پراکندگی جغرافیایی بارش در ایران به روش تحلیل عاملی دوران یافته پرداخت، در این بررسی که به روش تحلیل عاملی دوران یافته انجام گرفت آشکار گردید که در ایران سه قلمرو پر بارش وجود داردتحقیقاتی نیز در ارتباط با هم اقلیمی برخی گونه­ های زراعی در کشور انجام گرفته است که می توان به کمالی و کوچکی (۱۳۸۹)، کمالی و همکاران (۱۳۸۷)، مظفری و صادقیان (۱۳۹۰) اشاره نمود [۴۲].
فاطمی آذرخوارانی و همکاران (۱۳۹۱) در بررسی زیست اقلیم گیاهی گونه قیچ صحرایی در استان اصفهان با بهره گرفتن از تحیلی عامل تعداد ۶۸ متغیر اقلیمی را به ۴ عامل اصلی کاهش دادند، که دمای سرمایشی، بارش، ابرناکی و باد تعیین شدند و به ترتیب ۴۵/۳۴, ۴۳/۷۹,۲۹/۱۱ و ۰۷/۹ درصد واریانس کل متغیرها را به خود اختصاص میدهند. عامل ابرناکی به دلیل نزدیکی این ناحیه به تپه­های شنی مرکز کشور بوده که میزان گرد و غبار این منطقه را افزایش می­دهد [۳۳].
خان حسنی و همکاران (۱۳۷۶) ویژگیهای بوم شناختی و جنگلشناسی مناطق جنگلی استان کرمانشاه را مورد بررسی قرار دادند. در این تحقیق با بهره گرفتن از نقشه اقلیم تهیه شده به روش دمارتن اصلاح شده، محل پراکنش جنگلهای استان در اقلیمهای مختلف از راه تطبیق این نقشه با نقشه­های توپوگرافی و دیگر نقشه­ها تعیین و در نهایت ۱۳ منطقه جنگلی در ۶ اقلیم استان مشخص شد [۱۲].
زارع چاهوکی (۱۳۸۰) در بررسی عوامل محیطی تأثیرگذار بر پراکنش تیپ­های رویشی مراتع پشتکوه استان یزد دریافت که پراکنش تیپهای Artemisia aucheri و Artemisia sieberi تحت تأثیر عوامل ارتفاع از سطح دریا، شیب و بافت خاک قرار می­گیرد. نتایج تحقیق نشان داد که گونه Artemisia aucherاز ارتفاع ۲۴۰۰ متر به بالا بر روی اراضی به نسبت شیبدار و در خاک­هایی با بافت سبک و سنگریزه­دار گسترش دارد. این در حالی است که گونه Artemisia sieberi در محدوده ارتفاع ۲۱۰۰ تا ۲۴۰۰ متری بر روی اراضی به نسبت مسطح با بافت متوسط و خاکهایی با املاح زیادتر از رویشگاهArtemisia aucheri مستقر شده است [۲۲].
خوشحال و همکاران (۱۳۸۵) از گروه بندی خوشه­ای در پهنه بندی زیست اقلیم انسانی اصفهان استفاده کرده است. در این پژوهش بهترین روش طبقه بندی زیست اقلیمی برای استان اصفهان روش گیونی تشخیص داده شده و براساس روش مذکور استان اصفهان به پنج منطقه زیست اقلیم انسانی مجزا طبقه بندی گردید [۱۶].
برادران راد (۱۳۷۸) با بهره گرفتن از روش سلیانوف و بکارگیری سیستم اطلاعات جغرافیایی شمال غرب ایران را از نظر اقلیمی پهنه بندی کرده است [۴]. رضیئی و عزیزی (۱۳۸۸) مناطق همگن بارشی در غرب ایران را تعیین کرده ­اند. در این پژوهش میانگین ۹ متغیر وابسته به بارش در دوره آماری ۱۹۶۵ تا ۲۰۰۰ را برای ۱۴۰ ایستگاه هواشناسی پراکنده در سطح منطقه محاسبه و مورد استفاده قرار داد. متغیرهای یاد شده به کمک روش تحلیل مؤلفه­ های اصلی (با آرایه R) به چهار مؤلفه کاهش و با بهره گرفتن از چرخش واریماکس چرخش داده شدند. سپس با بهره گیری از روش خوشه بندی سلسله مراتبی به شیوه “وارد” ایستگاههای مورد بررسی در این تجزیه و تحلیل، بر مبنای مقادیر نمرات استاندارد آنها در مؤلفه­ های بدست آمده گروه بندی و به این ترتیب غرب ایران به چهار زیر منطقه همگن بارشی تقسیم شد [۲۰].
ساکی ( ۱۳۸۷) به منظور ارائه طرح­های معماری مناسب و هماهنگ با اقلیم را بررسی و حوضه­های اقلیمی استان لرستان را تعیین کرده است. وی ابتدا حوضه­های اقلیمی استان لرستان را مشخص نموده و سپس معماری همساز با اقلیم هر حوضه را براساس روش تحلیل عاملی و خوشه بندی تعیین کرده است [۲۵].
ثقفیان و همکاران (۱۳۸۴) اثر تراکم ایستگاه و تفکیک منطقه­ای در برآورد توزیع مکانی بارندگی روزانه را بر روی بارندگی جنوب غرب ایران مورد بررسی قرار دادند. آنها نتیجه گرفتند که در مجموع روش TPSS مناسبتر می­باشد. ولی با توجه به نزدیک بودن دقت روش­ها، انتخاب نهایی روش مناسب را به هدف و زمان محاسبه وابسته معرفی کرده ­اند [۸].
به طور یقین بخش کشاورزی بیشترین ارتباط و تاثیر پذیری را از شرایط محیط اطراف و به خصوص اقلیم دارد، به گونه ­ای که ویژگیهای اقلیمی مثل پتانسیل­ها و محدودیتهای اقلیمی در بلند مدت، منجر به تعیین الگوی کشت و توجیه پراکنش گونه­ های گیاهی مختلف شده است. متاسفانه بخش کشاورزی به دلیل سرعت و قدرت کم تطابق، بیشترین تاثیر را از تغییرات اقلیمی متحمل خواهد شد. پیش بینی می­ شود در اثر تغییرات اقلیمی و گرم شدن هوا، مناطق جنگلی در نیمکره شمالی به سمت شمال سوق پیدا کنند. بنابراین جغرافیای کشاورزی در این مناطق، تحت تأثیر تغییر اقلیم قرار می­گیرد [۳۹].

بررسی­های زیست اقلیمی در خارج

هسل^[۱۴] و همکاران (۲۰۰۳) اقالیم زیستی بریتانیا و ایرلند را طبقه‌بندی نموده ­اند. در این مطالعه تغییرات مکانی ۸۹ متغیر اقلیمی که از اهمیت زیست شناختی بیشتری برخوردار بودند با روش مولفه‌های مبنا و تحلیل خوشه‌ای مورد بررسی قرار گرفته و نهایتا نقشه اقالیم زیستی بریتانیا و ایرلند با بهره گرفتن از سامانه­های اطلاعات جغرافیایی (GIS) ارائه شده است. دی گتانو و شولمان (۱۹۹۰) با بهره گرفتن از روش مولفه‌های مبنا و تحلیل خوشه‌ای اقلیم­های کشاورزی آمریکا و کانادا را پهنه‌بندی نمودند. فائو قاره آفریقا را از نظر ۱۱ محصول مهم کشاورزی شامل گندم، برنج، ذرت، ارزن، سورگوم، سویا، پنبه، باقلا، دو نوع سیب‌زمینی و کتان با بهره گرفتن از متغیر دوره رشد، پهنه‌بندی نمود. دوره رشد به عنوان مدت زمانی که دما و بارش به مقدار کافی و لازم موجود باشد تا گیاه دوره رشد خود را کامل کند، در نظرگرفته شده است [۶۳].
ناکاواتاس و پیترسون^[۱۵] (۲۰۰۶) تغییرات مکانی در ارتباط بین اقلیم و رشد پوشش جنگلی را در منطقه کوهستانی المپیک بررسی کردند.آنها به این نتیجه رسیدندکه اطلاعات به دست آمده از ارتباط بین اقلیم و پوشش جنگلی،ممکن است برای توسعه راهکارهای مدیریتی در مورد انطباق گونه­ ها و پیش بینی تاثیر اقلیم آینده بر روی این جنگل­ها، مفید و موثر باشد. تئودوریک و همکاران (۱۹۹۳) یک پایگاه اطلاعاتی برای شناسایی و تعیین واحدهای آگروکلیمایی در ناحیه آپولیا^[۱۶] در جنوب ایتالیا تشکیل دادند و براساس این ترکیب کردن عوامل مختلف، این واحدها را معرفی کردند. نقشه نهایی یا خروجی اصلی این اطلاعات، پایگاه آگروکلیمایی کشاورزی است که می تواند در تصمیم گیری­ها و برنامه ریزی­های کشاورزی مورد استفاده قرار گیرد [۸۳].

شکل ‏۳‑۳-توابع انتقال خطی و تانژانت سیگموئید ۳۷
شکل ‏۳‑۴ نمودار خطا برای مجموعه آموزشی و ارزیابی یک شبکه ۳۸

شکل ‏۴‑۱- شبکه‌ی عصبی با توابع انتقال تانژانت سیگموئید ۴۶
شکل ‏۴‑۲- نمودار خطاها در الگوی اول شبکه‌ی عصبی ۴۸
شکل ‏۴‑۳- اطلاعات کلی خروجی شبکه الگوی اول، (الف):آموزش شبکه ، (ب):اعتبارسنجی ، (ج): کل شبکه، (د): تست شبکه ۴۹
شکل ‏۴‑۴- شبکه‌ی عصبی با توابع انتقال خطی ۵۰
شکل ‏۴‑۵- نمودار خطاها در الگوی دوم شبکه‌ی عصبی ۵۱
شکل ‏۴‑۶- - اطلاعات کلی خروجی شبکه الگوی دوم، (الف):آموزش شبکه ، (ب):اعتبارسنجی ، (ج): کل شبکه، (د): تست شبکه ۵۲
شکل ‏۴‑۷- شبکه‌ی عصبی با توابع انتقال تانژانت سیگموئید ۵۳
شکل ‏۴‑۸- نمودار خطاها در الگوی سوم شبکه‌ی عصبی ۵۴
شکل ‏۴‑۹- - اطلاعات کلی خروجی شبکه الگوی سوم، (الف):آموزش شبکه ، (ب):اعتبارسنجی ، (ج): کل شبکه، (د): تست شبکه ۵۵
شکل ‏۴‑۱۰- حساسیت سطح اشتغال به باز بودن اقتصاد در الگوی اول شبکه‌ی عصبی ۵۶
شکل ‏۴‑۱۱- حساسیت سطح اشتغال به باز بودن اقتصاد در الگوی دوم شبکه‌ی عصبی ۵۷
شکل ‏۴‑۱۲- حساسیت سطح اشتغال به باز بودن اقتصاد در الگوی سوم شبکه‌ی عصبی ۵۷
شکل ‏۴‑۱۳- نمودار خطاها در شبکه‌ی عصبی برای پیش‌بینی ۶۰
شکل ‏۴‑۱۴- اطلاعات کلی خروجی شبکه برای پیش‌بینی، (الف):آموزش شبکه ، (ب):اعتبارسنجی ، (ج): کل شبکه، (د): تست شبکه ۶۱
. شکل ‏۴‑۱۵- نمودار مقادیر واقعی و پیش‌بینی شده در شبکه‌ی عصبی ۶۱

کلیات تحقیق

مقدمه

پدیده‌ای که تحت عنوان جهانی‌شدن شناخته شده است، قبل از هر چیز به گسترش حوزه‌ی جغرافیایی تحت تسلط اقتصادی مناسبات سرمایه‌داری باز می‌گردد. مقایسه‌ی نقش جهان در ۲۰ سال پیش با آنچه امروز شاهد آن هستیم، تفاوت‌ها را در یک نگاه آشکار می‌کند. تا ۲۰ سال پیش، حوزه‌ی عملکرد نسبتاً بی مانع مناسبات سرمایه‌داری جهانی، محدود به اروپای غربی، آمریکای شمالی، ژاپن، استرالیا و چند کشور دیگر بود. در سایر کشورها، چه آن‌ها که با مدل سوسیالیسم واقعا موجود اداره می‌شدند و چه کشور‌های حاشیه‌ای دنیای سرمایه‌داری، غالباً دخالت گسترده‌ی دولت‌ها، سلطه‌ی مناسبات ماقبل سرمایه‌داری و موانع مناسبات آزاد اقتصادی بین‌المللی، عرصه را بر آنچه امروز با نام جهانی‌شدن می‌شناسیم، تنگ می‌کرد.
سرمایه‌داری جهانی حتی در کشور‌های حاشیه‌ای خود امکان توسعه‌ی آزادانه نداشت. به کشور خود بنگریم: در ایران بخش بزرگی از تولید ناخالص داخلی حتی در رژیم شاه نیز تحت تسلط دولت بود که مثلاً بهره برداری از منابع نفت و گاز را در کنترل خود داشت. در چنین شرایطی، سرمایه داری جهانی در گسترش خود با مانع مواجه بود. حتی در کشور‌های پیشرفته سرمایه داری نیز دولت‌های ملی هنوز در عرصه‌ی اقتصاد امکانات بسیار گسترده‌ای برای دخالت داشتند و از این امکانات بهره می‌گرفتند.
برخی از شاخه‌های اقتصادی نظیر پست و مخابرات تقریباً در همه‌ی کشورها در دست انحصارات ملی(دولتی یا غیردولتی) بود. به نسبت حد نفوذ جنبش کارگری در این کشورها، سایر عوامل بازدارنده نظیر بیمه‌های اجتماعی و مالیات نیز برضد روند جهانی‌شدن عمل می‌کرد.
از ۲۰ سال پیش تا کنون، در سراسر جهان رویدادها و روندهای عظیمی شرایط را در جهت تسهیل جهانی‌شدن تغییر داده است. از آن جمله:
مناسبات اجتماعی در بسیاری از کشورها از بقایای روابط عقب مانده رهایی یافته و رشد مناسبات سرمایه‌داری در این کشور‌ها به مرحله‌ای رسیده که برقراری ارتباط تنگاتنگ با سرمایه‌داری جهانی را در دستور روز قرار داده است. این روند به عنوان نمونه هند و شماری از کشورهای خاور دور و آمریکای لاتین را به طور کامل وارد تقسیم کار جهانی سرمایه‌داری کرده است، به گونه‌ای که اقتصاد این کشورها دیگر در درجه‌ی اول نه مبتنی بر بازار ملی، که متکی بر ارتباط اقتصادی با جهان است.
برخی از کشورها که قبلا به دلایل ایدئولوژیک و سیاسی، ارتباط خود را با سرمایه‌داری جهانی محدود کرده بودند، یکی پس از دیگری وارد تقسیم کار سرمایه‌داری جهانی شدند. چین در این زمینه پیش قدم بود و بعداً کشورهای اروپای شرقی و سایر اعضای بلوک سوسیالیستی سابق نیز به این روند پیوستند.
در خود کشورهای سرمایه‌داری پیشرفته، ” انقلاب محافظه‌کارانه” که در انگلیس آغاز شد، در امریکا ادامه یافت و سپس به سایر اعضای کلوب ثروتمندان سرایت کرده، حوزه‌ی فعالیت بخش خصوصی را گسترش داد و موانع بسیاری را بر سر راه انباشت سرمایه برداشت.
در بخش پیشرفته‌ی جهان سرمایه‌داری، پیوسته از تأثیر بازدارنده‌ی مرزهای ملی در روابط اقتصادی کاسته شد. بازار مشترک اروپا به جامعه‌ی اروپا و سپس اتحادیه‌ی اروپا تبدیل شد. حوزه‌ی اقتصادی “نفتا” در نیم‌کره‌ی غربی تشکیل شد. بر اثر این تحولات، امروزه در این کشورها موانع بسیار کمتری را در راه انتقال سریع اطلاعات و مبادلات اقتصادی الکترونیکی از قبیل مبادلات بانکی و بورسی و نیز کوتاه کردن روال تصمیم‌گیری‌ها فراهم کرده است. امروز انتقال میلیاردها دلار سرمایه از این سو به آن سوی جهان با فشار یک دکمه میسر است.
آخرین عامل نامبرده در بالا در بسیاری از مقالات نوشته شده درباره‌ی جهانی شدن، به خطا به عنوان عامل اصلی زمینه ساز برای جهانی‌شدن ذکر می‌شود در حالی‌که ورود به عصر اینترنت به یک تعبیر، از عواقب جهانی‌شدن است. سرمایه برای جهانی شدن، نیازمند زیرساخت‌های اطلاعاتی و ارتباطی سریع بود. ازین رو از اوایل دهه هشتاد، در این رشته از تکنولوژی سرمایه گذاری‌های کلانی صورت گرفت که از اواسط دهه ۱۹۹۰ ثمر داد و حاصل آن، شبکه‌ی جهانی اینترنت به صورتی است که امروزه با آن سروکار داریم. در حقیقت این اینترنت نبود که به جهانی‌شدن انجامید، بلکه در مرحله‌ی معینی از جهانی شدن، نیاز این روند به زیرساخت ارتباطی، به سرازیر شدن سرمایه برای گسترش شبکه‌های کامپیوتری منجر شد و گسترش این شبکه ها متقابلا جهانی‌شدن را سرعت بخشید.

تعریف مسئله و بیان سوال‌های اصلی تحقیق

بی‌شک بیکاری و اشتغال ناقص یکی از بزرگ‌ترین مشکلاتی است که اقتصاد‌های مختلف با آن دست و پنجه نرم می‌کنند و بدون استثناء یکی از اهداف و اولویت‌های هر دولتی از بین بردن و حتی‌الامکان کاهش و تخفیف این معضل اقتصادی است. در حال حاضر بیکاری گسترده مهم‌ترین مشکل اقتصادی کشور ما به شمار می‌رود. در سال‌های اخیر پس از بحران شیر خشک و سپس بحران آموزش، بحران اشتغال ایجاد شده است(کمیجانی و عیسی زاده،۱۳۸۰).
رشد روزافزون جمعیت و پایین بودن ظرفیت‌های تولید، باعث به وجود آمدن بحران بیکاری در دهه اخیر شده‌است و اذهان را به این فکر واداشته که برای سامان‌دهی و کاهش بیکاری، برنامه‌ریزی‌ها در چه جهتی باید صورت گیرد(بلالی و خلیلیان،۱۳۸۲).
هر کشوری به دنبال افزایش نیروی کار خود در جهت افزایش تولید و رشد اقتصادی می‌باشد. به بیان دیگر، نیروی کار ابزار مهم برای پیشرفت و توسعه‌ی کشورهاست. از سوی دیگر در کنار توسعه‌ی اشتغال نیروی انسانی، بحث جهانی‌شدن به طور گسترده‌ای در سال‌های اخیر مطرح شده است(رسولی نژاد و نوری،۱۳۸۸).
یکی از پدیده‌های بسیار قابل توجه دهه‌ های اخیر در اقتصاد جهانی، در هم آمیزی و ادغام اقتصادهای ملی در اقتصاد جهانی است که آثار آن را می‌توان در افزایش بازرگانی بین‌المللی، جهانی‌شدن تولید و جریان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی ملاحظه کرد (دادگر و ناجی میدانی ،۱۳۸۲).
جهانی‌شدن اشاره به فرآیندی دارد که از طریق آن اقتصادهای ملی بازتر شده و بنابراین بیشتر تحت تأثیر اقتصاد فراملی قرار می‌گیرد و در آنها کنترل ملی کاهش می‌یابد (تقوی، ۱۳۸۱).
با مقررات‌زدایی بازارهای مالی سراسر جهان، تحول رو به گسترش تکنولوژی اطلاعات، بازارهای مالی نیز به سرعت آزاد شده‌اند و با بین المللی شدن خدمات روزافزونی چون بانکداری، بیمه، تبلیغات، حسابداری، ارتباطات و رسانه‌های همگانی الگوی مصرف و تقاضا در سراسر جهان دگرگون گشته و با حضور گسترده شرکت‌های چند ملیتی وسایل ادغام هر چه بیشتر در اقتصاد جهانی فراهم گردیده است(دادگر و ناجی میدانی، ۱۳۸۲).
از آنجا که جهانی‌شدن فرآیندی چند بعدی است، منطقی است که شاخص‌های مختلفی برای آن وجود دارد که هریک ابعاد مختلفی از آن را پوشش می‌دهد و نیز آثاری متنوع بر روی هر یک از متغیرهای اقتصادی به جا گذارد، از جمله بر بازار کار و اشتغال.
اشتغال کامل یکی از دستاوردهای عمده دولت رفاه بعد از جنگ دوم جهانی بود. چون اشتغال عمده‌ترین منبع درآمد برای گروه وسیعی از جمعیت فعال محسوب می‌شود(تقوی، ۱۳۸۱).
اما جهانی‌شدن برای یک اقتصاد نیمه دولتی و حمایت شده و غیر رقابتی چون ایران کار ساده‌ای نیست و با ورود به عرصه‌ی جهانی شدن، ممکن است با مشکلات قابل ملاحظه‌ای در عرصه‌ی رقابت با تولیدات خارجی روبرو شود و همزمان افزایش فقر، بیکاری و فشار بر گروه های آسیب پذیر( حداقل در کوتاه‌مدت) متصور خواهد بود. لکن راه برخورد صحیح با این مشکلات، نه فرار از آنها بلکه فراهم سازی تمهیدات لازم با مدیریتی قوی است.
در مطالعه انفرادی، در کشورهایی که جهانی‌شدن اقتصاد در آنها سرعت بیشتری پیدا کرده و یکپارچگی افزایش یافته است، در دوره زمانی ۲۰۰۰-۱۹۸۰ هم کاهش نرخ بیکاری و هم افزایش آن، مشاهده شده است. با این توضیح که کشورهایی که رشد جهانی‌شدن اقتصاد در آنها بیشتر از همه بوده، عموماً کاهش نرخ بیکاری را تجربه کرده‌اند مانند تایلند، سنگاپور، هنگ‌کنگ، مالزی و کره‌جنوبی(رمضانپور، ۱۳۸۳).
نتایج نشان می‌دهند که تسریع جهانی‌شدن اقتصاد به طور متوسط دارای همبستگی معنی داری با کاهش نرخ بیکاری است. همچنین بررسی شاخص‌های جهانی‌شدن اقتصاد ایران نشان می‌دهد که این کشور در مجموعه کشورهای تحت مطالعه در رده آخر قرار دارد. مشارکت بیشتر در اقتصاد جهانی در شرایط نرخ‌های بالای تورم و ساختار شدید حمایتی، اگر به افزایش نرخ بیکاری نیانجامد، کاهش محسوس آن را در پی نخواهد داشت. با هدف­گیری ثبات اقتصادی و بهبود اساسی بهره‌وری نیروی کار(در چارچوب استراتژی مشارکت فعال) می‌توان به کاهش مؤثر نرخ بیکاری امیدوار بود(رمضانپور، ۱۳۸۲).
یک فرضیه انتخابی این است که جهانی‌شدن در کوتاه‌مدت در ایران باعث افزایش بیکاری می‌شود و در بلندمدت نرخ بیکاری را به طور مؤثری کاهش می‌دهد و این با مطالعه دقیق جهانی‌شدن اقتصاد و بازار کار در ایران میسر است. برای این منظور ابتدا باید مبانی نظری تحقیق، مطالعه و بررسی شود و سپس رابطه‌ی بین جهانی‌شدن اقتصاد و نرخ بیکاری در ایران، از طریق ابزار مناسب مشخص گردد. و لذا باید از طریق یک شاخص مناسب (مانند نسبت تجارت به GDP، سهم مصنوعات از صادرات و نسبت FDI به GDP) سعی در اندازه‌گیری کمی جهانی‌شدن اقتصاد کرد.
شبکه‌های عصبی مصنوعی در مدل‌سازی پدیده‌های گوناگون، کاربرد گسترده‌ای یافته‌اند. قدرت واقعی شبکه‌های عصبی، توان آموزش‌پذیری آنها است. به این مفهوم که این شبکه‌ها قادرند تا از روی الگوهای آموزشی(ورودی‌ها و خروجی‌های متناسب) با بهره گرفتن از الگوریتم‌های مختلف آموزش، رابطه‌ی بین متغیرهای مختلف را شناسایی نمایند. رهیافت شبکه‌های عصبی به عنوان روش داده‌محور و بدون در نظر گرفتن فرضیات موجود در روش‌های مدل‌گرا، چشم‌انداز نوینی در جهت تقریب توابع پیچیده می‌باشند.
با توجه به مباحث بیان شده و نیز اهمیت مباحث جهانی‌شدن و بیکاری، این تحقیق در پی مطاله و پیش‌بینی اثر جهانی‌شدن بر سطح اشتغال در اقتصاد ایران با بهره گرفتن از ابزار شبکه‌های عصبی مصنوعی است.

سوال اصلی تحقیق

آیا بازتر شدن اقتصاد ایران منجر به افزایش سطح اشتغال می‌شود؟

ضرورت انجام تحقیق

با توجه به اینکه جهانی‌شدن فرآیندی اجتناب ناپذیر است و اثر خود را بر روی متغیر‌های اقتصادی، از جمله سطح اشتغال به جا می‌گذارد، لزوم استفاده از ابزارهای دقیق تر برای پیش‌بینی این تأثیر، آشکار است. مطالعات قبلی صورت گرفته در ایران بر پایه‌ی ابزارهای کلاسیک بوده است و این در حالی است که شبکه‌های عصبی مصنوعی برای مدل‌های غیر‌خطی توان بالا‌تری دارد.

فرضیه تحقیق

میزان تحصیلات
محل تولد
محل سکونت
وضعیت تأهل
وضعیت اشتغال
نوع شغل
نوع مسکن
میزان در آمد ماهانه
قومیت
اعتیاد نوجوانان و جوانان (افراد ۱۵ تا۳۰ ))ساله) شهر کلاله
عوامل خانوادگی
میزان دسترسی به مواد مخدر
عوامل خطر ساز محیطی اجتماعی
نوع نگرش نسبت به اثرات مواد مخدر
مکانیزم های کنترل بیرونی
گروه همسالان (همالان)
بخش دوم
روش شناسی، توصیف و تجزیه و تحلیل داده ها، نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات
بخش دوم: روش شناسی، توصیف و تجزیه و تحلیل داده ها و نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات
در راستای تحقق بخشیدن به اهداف تحقیق؛ دو فصل تحت عنوان: فصل اول: روش شناسی، توصیف و تجزیه و تحلیل داده ها و فصل دوم: خلاصه و نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات در نظر گرفته که در ذیل به تفکیک به بررسی و بیان آنها می پردازیم.
فصل نخست: روش شناسی
روش شناسی در هر پژوهشی از چنان اهمیتی برخوردار می باشد که می توان از آن تحت عنوان چراغ راهنمای پژوهش نام برد. در این پژوهش برای انجام این مهم به طرح مباحثی مانند تعیین جامعه مورد بررسی، روش تجزیه و تحلیل داده های پژوهش، روش پژوهش و ابزار گردآوری داده ها، محاسبه پایایی ابزار پژوهش و بدست آوردن اعتبار لازم برای ابزار مورد استفاده و سرانجام نحوه سنجش متغیرها پرداخته می شود. امید است که با بهره گرفتن از روشها، ابزارها و تکنیکهای آماری مناسب زمینه برای هر چه پربارتر نمودن این پژوهش فراهم گردد. لازم به ذکر است که این فصل را در طی یک مبحث تحت عنوان روش شناسی و هفت گفتار انجام می دهیم.

مبحث اول:روش شناسی
همانگونه که گفته شد روش شناسی از اهمیت زیادی در فرایند تحقیق برخوردار بوده، لذا آن را در طی هفت گفتار تحت عناوین: گفتار اول: روش پژوهش، گفتار دوم: ابزار گردآوری اطلاعات، گفتار سوم: اعتبار ابزار تحقیق، گفتار چهارم: پایایی ابزار مورد مطالعه، گفتار پنجم: جامعه آماری، حجم نمونه و روش نمونه گیری، گفتار ششم: تکنیک های تجزیه و تحلیل اطلاعات و گفتارهفتم: نحوه سنجش متغیرها به شرح ذیل و به تفکیک انجام می گیرد.
گفتار اول: روش پژوهش: برای انجام این پژوهش از روش «زمینه یابی» یا «پیمایشی» استفاده می شود.از ویژگیهای این روش پژوهش تکیه کردن برکل جامعه وانتخاب جمعیت نمونه ازآن است واینکه ازهمه جمعیت نمونه سئوالات یکسان وثابت درباره متغیرهای معین موردنظر می شود بدین دلیل از این روش استفاده می گردد زیرا «هدف محقق در این نوع تحقیق ،توصیف عینی،واقعی و منظم خصوصیات یک موقعیت یا یک موضوع است.به عبارت دیگر پژوهشگر، در این نوع تحقیقات در صدد است تا آنچه است را بدون هیچگونه دخالت و یا استنتاج ذهنی گزارش دهد و نتایج عینی از موقعیت بگیرد.»(طاهری،۱۴۲:۱۳۸۱). گفتار دوم: ابزار گردآوری اطلاعات: برای جمع آوری اطلاعات از ابزارهایی مانند اسناد و مدارک، مصاحبه و پرسشنامه محقق ساخته استفاده می شود. این ابزار بر اساس طیف لیکرت، مقیاس چهار درجه ای: خیلی کم، کم، ،زیاد، و خیلی زیاد و همچنین مقیاس چهار درجه ای: کاملا مخالف، مخالف، موافق و کاملا موافق طراحی گردیده است و به شرح جدول ذیل نمره گذاری شده است.
جدول شماره۱): نمره گذاری سوالات تحقیق

جدول شماره۲): نمره گذاری سوالات تحقیق

سیستم مدیریت یادگیری

۸۰۵/۰

درک سهولت استفاده

۷۱۲/۰

درک سودمندی استفاده

۷۵۰/۰

انگیزه و قصد استفاده

۷۴۱/۰

انتقال دانش

۸۴۹/۰

از آنجائیکه مقدار بدست امده آلفای کرونباخ برای همه متغیرهای تحقیق بالای ۷/۰ می باشد می توان گفت پرسشنامه از پایای قابل قبولی برخوردار است.

۸-۳ جامعه ی آماری
برای انجام هر پژوهش نیازمند آن هستیم تا در ابتدا به تعریف جامعه ی آماری بپردازیم که پژوهش در آن عینیت خواهد یافت. این تعریف باید تا حد امکان روشن بوده و هیچ ابهامی را در خصوص تعمیم پذیری یا کاربرد نتایج حاصل از تحقیق به هر یک از اعضای جامعه باقی نگذارد. در تعاریف همه ی اعضای واقعی یا فرضی که محقق علاقه مند به تعمیم یافته های پژوهش بدان ها می باشد جامعه ی آماری در نظر گرفته می شود (دلاور، ۱۳۸۹: ۶۸). همچنین ممکن است جامعه ی آماری را گروهی از افرادی بدانیم که در یک یا چند صفت مشترک بوده و این صفات مورد توجه محقق می باشد. با توجه به بیان موضوع این به طور طبیعی اولین شاخص برای متمایز سازی جامعه ی آماری فعالیت در مجموعه بانک توسعه صادرات می باشد. با توجه به زمینه ی محتوایی موضوع که کاربرد سیستم مدیریت یادگیری در مدیریت دانش و تبیین نتایج حاصل از آن را در بر می گیرد، دومین شاخصه ی متمایز کننده در این تحقیق واحدهای از بانک توسعه صادرات است که تلاش هایی را در زمینه ی پیاده سازی سیستم مذکور انجام داده باشند. بنابراین جامعه ی آماری این پژوهش شامل تمامی کاربران سیستم مدیریت یادگیری در واحد های بانک توسعه صادرات است.
۹-۳ طرح نمونه گیری
نمونه گیری در پژوهش های علمی با هدف حصول گزاره های دقیق و با معنا در خصوص یک گروه بر پایهی مطالعه ی زیرمجموعه ای از آن گروه صورت می پذیرد. دلایل اصلی انجام نمونه گیری به جای سرشماری- بررسی تمام اعضای جامعه آماری- وجود محدودیت زمانی، هزینه، دقت و صحت و نیز ماهیت پر مشقت و پیچیده فرایند سنجش است. البته مهم ترین دلایل انجام نمونه گیری مربوط به محدودیت های زمانی و مالی است(مک ناب، ۲۰۰۸). نمونه گیری از طریق روش های مختلفی قابل انجام است که به لحاظ کلی در دو دسته ی نمونه گیری تصادفی و نمونه گیری غیرتصادفی طبق بندی می گردند. نمونه گیری غیرتصادفی زمانی به کار گرفته می شود که تناسب اعضای نمونه با موضوع پژوهش برای محقق مورد اهمیت باشد. نمونهگیری تصادفی نیز زمانی مورد استفاده قرار می گیرد که محقق بخواهد نتایج را از نمونه آماری با احتساب مقدار مشخصی از خطا که با روش های آماری تعیین می گردد، به جامعه پژوهش تعمیم دهد (نیومن، ۱۳۸۹: ۴۶۲). با توجه به هدف تحقیق و تلاش برای مطالعه ی نمونه ای که بتوان نتایج حاصل از مطالعهی آن را به جامعه ی پژوهش تعمیم داد، در این پژوهش از روش نمونه گیری تصادفی استفاده می گردد. بدین منظور برای تعیین تعداد نمونه ها، ابتدا پرسش نامه ها میان اعضای جامعه ی آماری به تصادف توزیع گشت، سپس با بهره گرفتن از تحلیل اطلاعات دریافتی در این مرحله مقدار واریانس جامعه بدست آمد که حجم نمونه ی نهایی بر اساس این مقدار تعیین گردید. برای تعیین حجم نمونه از فرمول ذیل استفاده شد؛

که در آن P: برآورد نسبت صفت متغیر، (۵/۰ = P)، Z: مقدار متغیر نرمال واحد، متناظر با سطح اطمینان ۹۵ درصد، (  )،  مقدار اشتباه مجاز، (۰۶/۰ =  ) و N : حجم جامعه محدود
مقدار P برابر با ۵/۰ در نظر گرفته شده است. زیرا اگر ۵/۰ = P باشد، n حداکثر مقدار ممکن خود را پیدا ‌می‌کند. این امر سبب می‌شود که نمونه به حد کافی بزرگ باشد. (آذر، مومنی، ۱۳۸۰؛ ۷۲).
بنابراین حجم نمونه مورد نیاز پژوهش عبارت است از :

۱۰-۳ روش تجزیه و تحلیل داده ها
داده های جمع آوری شده به منظور تجزیه و تحلیل و نتیجه گیری میباید در قالب آزمونهای آماری، به اطلاعات ارزشمند تبدیل گردند تا بتوان با بهره گرفتن از تعبیر و تفسیر آنها به نتایج مورد نظر دست پیدا نمود. در این تحقیق در ابتدا از آمار توصیفی شامل جداول توزیع فراوانی جهت بررسی متغیرهای نمونه آماری استفاده خواهد شد؛ از آنجایی که متغیرهای اصلی که برای بررسی فرضیه های تحقیق بکار گرفته شده اند، به صورت سؤالاتی در طیف لیکرت طراحی شده اند، از این رو میتوان سؤالات را به عنوان متغیرهای تصادفی در نظر گرفت که مقادیر ۱ تا ۵ را به خود اختصاص داده اند. در این تحقیق تجزیه وتحلیل توصیفی در مورد پاسخ دهندگان با بهره گرفتن از نرم افزار spss انجام شده است.
۱۱-۳ تحلیل عاملی
تحلیل عاملی اصطلاحی کلی برای تعدادی از تکنیک های ریاضی و آماری مختلف اما مرتبط با هم به منظور تحقیق درباره ماهیت روابط بین متغیرهای یک مجموعه معین می باشد. امروزه، روش تحلیل عاملی از جمله تکنیک های تحلیل آماری است که در سطح وسیعی از شاخه های علوم مانند روانشناسی ،جامعه شناسی، مدیریت، جغرافیا،برنامه ریزی شهری و… استفاده می شود. به طور کلی تحلیل عاملی به دو دسته تقسیم می شود: تحلیل عاملی اکتشافی و تحلیل عاملی تاییدی. در تحلیل عاملی اکتشافی^[۱۲۵] پژوهشگر به دنبال بررسی داده های تجربی به منظور کشف و شناسایی شاخص هاو نیز روابط بین آنهاست و این کار را بدون تحمیل هر گونه مدل معینی انجام می دهد. به بیان دیگر تحلیل اکتشافی علاوه بر آنکه ارزش تجسسی یا پیشنهادی دارد می تواند ساختارساز، مدل ساز یا فرضیه ساز باشد. در تحلیل عاملی تاییدی^[۱۲۶] پژوهشگر به دنبال تهیه مدلی است که فرض میشود داده های تجربی را بر پایه چند پارامتر نسبتا اندک، توصیف، تبیین یا توجیه میکند. تحلیل محتوا وجود پیش فرض هایی را در مورد داده ها ضروری می نماید. این پیش فرض ها عبارتند از: ۱- وجود یک توزیع نرمال ۲- وجود نمونه های نسبتا زیاد(حداقل ۳۰۰ نمونه، اگرچه برخی از پژوهشگران تعداد کمتری را به عنوان حداقل نمونه در نظر می گیرند، یعنی چیزی حدود ۱۵۰ نمونه) ۳- وجود رابطه خطی میان متغیرها ۴- داده ها حداقل در سطح فاصله ای باشند. ۵- غربال و سپس حذف نمونه هایی که با نمونه های دیگر تفاوت بسیار زیادی دارند(مک ناب^[۱۲۷]، ۲۰۰۸).
۱۲-۳مدل یابی معادلات ساختاری
مدل یابی معادلات ساختاری^[۱۲۸] یک تکنیک تحلیل چند متغیری بسیار کلی و نیرومند از خانواده رگرسیون چند متغیری و به بیان دقیق تر بسط مدل خطی کلی ^[۱۲۹] است که به پژوهشگر امکان را می دهد مجموعه ای از معادلات رگرسیون را به گونه هم زمان مورد آزمون قرار دهد. مدل یابی معادلات ساختاری یک رویکرد جامع برای آزمون فرضیه هایی درباره روابط متغیر های مشاهده شده و مکنون است که گاه تحلیل ساختاری کوواریانس، مدل یابی علّی و گاه نیز لیزرل^[۱۳۰] نامیده شده است، اما اصطلاح غالب در این روزها، مدل یابی معادلات ساختاری یا به گونه خلاصه اس ای ام^[۱۳۱] است.(هومن ۱۳۸۴،۱۱).
۱۳-۳ خلاصه
منظور از روش در تحقیق، ارائه مهارت ها و تجربه هایی است که دست یابی به هدف را آسان تر و عملی تر می سازد و با صرف وقت کمتر، نتایج بیشتری به دست می آید. در این فصل به روش تحقیق مورد استفاده در پژوهش حاضر پرداخته شد و به بیان جزئیات کامل در مورد قسمتهای مختلف روش تحقیق از جمله جامعه آماری، روش نمونه گیری، افق زمانی و مکانی تحقیق، روش های گردآوری داده ها و روش های آماری مورد استفاده، مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
فصل چهارم
تجزیه و تحلیل داده ها
۱-۴ مقدمه
تجزیه و تحلیل داده ها فرایندی چند مرحله ای است که طی آن داده هایی که از طریق بکارگیری ابزار های جمع آوری در نمونه ( جامعه) آماری فراهم آمده اند خلاصه، کدبندی، دسته بندی و… و در نهایت پردازش می شوند تا زمینه برقراری انواع تحلیل ها و ارتباط ها بین این داده ها به منظور آزمون فرضیه ها فراهم آید. در این فرایند ها، داده ها هم از لحاظ مفهومی و هم از جنبه تجربی پالایش می شوند و تکنیک های گوناگون آماری نقش بسزایی در استنباط ها و تعمیم های بعدی دارند (خاکی، ۱۳۸۷: ۳۲۵).
تجزیه و تحلیل اطلاعات به عنوان مرحله ای علمی از پایه های اساسی هر پژوهش علمی به شمار می رود که به وسیله آن کلیه فعالیت های پژوهش تا رسیدن به نتیجه، کنترل و هدایت می شوند. در این فصل نیز به توصیف داده های پژوهشی و تجزیه و تحلیل داده هایی که به وسیله پرسشنامه از افراد نمونه گردآوری شده‌اند پرداخته خواهد شد و سپس به هر یک از فرضیات پاسخ داده می‌شود.
۲-۴ توصیف ویژگی های جمعیت شناختی اعضای نمونه
به منظور شناخت بهتر ماهیت جامعه ای که در پژوهش مورد مطالعه قرار گرفته است و آشنایی بیشتر با متغیرهای پژوهش، قبل از تجزیه و تحلیل داده های آماری، لازم است این داده ها توصیف شود. همچنین توصیف آماری داده ها، گامی در جهت تشخیص الگوی حاکم بر آن ها و پایه ای برای تبیین روابط بین متغیرهایی است که در پژوهش بکار می رود.

۳-۲-۲-۳-ازاله بکارت
هر کس با دختر باکره ای به وسیله انگشت عملی انجام دهد و بکارت او را از بین ببرد، باید مهرالمثل او را بپردازد، اگر چه از مهرالسنه بیشتر باشد، خواه آن دختر نابالغ باشد، یا بالغ، مسلمان باشد یا کافر. ^[۱۵۷]
مشهور فقها گفته اند که باید او را تعزیر کرد و به گفته ی شیخ در نهایه به سختی تعزیر می شود و ابن ادریس در سرایه گفته است که از سه تا نود و نه تازیانه باید بر او زد. در خبر صحیح آمده است. ^[۱۵۸] که به چنین شخصی حد خواهد بود و جماعتی کلمه ی حد را در این خبرها حمل بر تعزیر نموده اند و این به قرینه اخبار دیگر است که دلالت دارند بر اینکه چنین شخصی هشتاد تازیانه می باشد. ^[۱۵۹]
۳-۲-۲-۴-نزدیکی با چهارپایان
اگر کسی با چهارپایان جمع شود، حاکم شرع او را به آنچه صلاح می داند تعزیر و به موجب روایت سماعه علاوه بر تعزیر، او را از شهر بیرون می کنند، به هر حال پاره ای از روایات، فقط بر تعزیر فاعل که مشهور میان فقهاست دلالت دارد.
۳-۲-۲-۵-تخلی در کعبه
هر کس که در کعبه عمداً ادرار یا مدفوع کند او را از آنجا و از حرم خارج می کنند و گردن می زنند و اگر این عمل در مسجد الحرام از او سر بزند، شدیداً تادیب می گردد. ^[۱۶۰]
۳-۲-۲-۶-استمناء
استمناء بیرون آوردن منی با حرکت دست و مانند آن است، استمناء حرام است و موجب تعزیر است، به مقداری که حاکم صلاح می داند به دلیل آیات مبارکه پنجم تا هفتم سوره المومنون، در مواردی که نصی بر میزان عقوبت نرسیده باشد، ثبوت تعزیر است. از رسول خدا (ص) هم روایت شده است که ایشان کسی را که با کف دستش نکاح می کند لعن کردن است. استمناء با اعضای دیگر غیر از دست و استمناء به وسیله شخص دیگر غیر از همسر و مملوکه، به منزله استمناء شخص با دست خودش می باشد. ^[۱۶۱]
اشراف به منزل غیر برای چشم چرانی

هرگاه کسی برای دیدن ناموس دیگران، به خانه ایشان مشرف شود، می تواند او را از این عمل باز دارند و اگر خودداری نکرد و بر نگاه کردن به آن اصرار ورزید حق دارند، با انداختن چیزی به طرف او مانع اینکار او شوند و اگر سنگریزه و مانند آن به سوی او پرت کردند و آنگاه جنایتی به او وارد آمد هدر خواهد بود. در انداختن سنگ رعایت تدریج لازم است. البته اگر کسی که به او نگاه می شود در خیابان باشد، حق سنگ زدن به نگاه کننده را ندارد. چون خودش سهل انگاری کرده است، البته حق دارد او را از این کار منع نماید زیرا نگاه کردن آن شخص به او مطلقاً حرام است. ^[۱۶۲]
۳-۳-بخش سوم : احکام و مسایل فقهی
۳-۳-۱- اصول درجرایم ضد اخلاق و عفت عمومی مستلزم حد
حقوق جزای اسلام به اصول کلی استوار و مجازات ها به نحو روشنی طبقه بندی شده است. به همین دلیل تشریفات رسیدگی ساده و سریع و شرایط قاضی و نحوه ی قضاوت، دقیق و دشوار می باشد. در بررسی منابع استنباط احکام اسلامی و در سیستم جزای اسلام سه اصل کلی را می توان ملاحظه کرد:
۱)اصل تساوی مجازات ها ۲)اصل قانونی بودن مجازات ها ۳) اصل شخصی بودن مجازات ها؛ این اصول در خصوص کلیه مجازات ها از جمله مجازات های مستوجب حد، صادق و لازم الرعایه است. با توجه به اهمیت خاص اجرایی حدود، اسلام توجه ویژه ای به آن داشته و معصومین (ع) نیز تاکیدات متعددی بر اجرای حدود داشته اند از جمله: امام صادق (ع) فرمود در کتاب علی (ع) آمده که ایشان با شلاق یا نصف آن یا بعض آن حد می زدند و اگر غلام و کنیزی پیش او می آوردند که درک نداشت، حدی از حدود الهی را تعطیل نمی شود. به او گفته شد: چگونه شلاق می زند؟ فرمود: شلاق را از وسط یا ثلث آن به دست می گرفت و براساس سن آنان شلاق می زد و هرگز حدی از حدود را باطل نمی کرد. ^[۱۶۳] علاوه از اصول اساسی و زیربنایی فوق، اصول دیگری نیز وجود دارد که در اجرای کلیه حدود باید مراعات شود.
۳-۳-۱- ۱- اصل لزوم یا منع تعطیل
از جمله اصول حاکم بر اجرای حدود، اصل لزوم اجرای حد می باشد. بدین معنی که اگر حدی با شرایط مقرر در شرع و قانون بر شخصی ثابت گردد، باید اجرا شود و تعطیلی اجرای حدود را نمی توان پذیرفت یا مگر در موارد مقرری چون عدم اجرای حدود در سرزمین دشمن.
۳-۳-۱- ۲- اصل عدم تاخیر
بدین معنی که تاخیر در اجرای حد جایز نمی باشد. مستند اصل مزبور، روایت نقل شده از سکونی از امام جعفر صادق (ع) که آن حضرت نیز از جدشان حضرت علی (ع) نقل کرده است که ایشان فرمودند: در اجرای حدود انتظار و تاخیر روا نیست. ^[۱۶۴]
۳-۳-۱- ۳- اصل عدم شفاعت
صاحب جواهر می فرماید: « در حدود شفاعتی صورت نمی گیرد»^[۱۶۵] ایشان به آیه دوم سوره ی نوح و روایاتی استناد کرده اند و قائل به این هستند که شفاعت هنگام تخییر جایز است. شهیدین^[۱۶۶] نیز قائل به عدم شفاعت در حدود می باشند. شهید ثانی از حضرت علی (ع) در این خصوص روایتی نقل کرده است که آن حضرت فرمود: اولین کسی که شفاعت در اجرای حدود را رد نمود شخص پیامبر گرامی اسلامی بود.^[۱۶۷]
۳-۳-۱- ۴- اصل عدم کفایت
سکونی از امام صادق (ع) نقل کرده که رسول الله (ص) فرمود: در هیچ حدی کفالتی نمی باشد. ^[۱۶۸] که این در آثار فقهای عظام دیده می شود. بعضی از فقها مانند علامه این اصول را در قواعد و در ذیل مبحث زنا و بعضی مانند صاحب ریاض ذیل بحث مساحقه و برخی مانند صاحب شرایع ذیل بحث لواط متعرض شده اند و صاحب کتاب مبانی تکمله نیز چنین فرموده: که عدم جواز تأخیر کفالت و شفاعت در حدود اتفاقی است و هیچ گونه اختلافی نیست.
۳-۳-۱- ۵- اصل منع تبدیل
در این خصوص دو دیدگاه کلی بین فقهای امامیه مشاهده می شود. فقهای معاصر در این خصوص معتقدند. « در صورت تشخیص مصلحت، حاکم اسلامی چنانچه بتواند مجرم را عفو یا تخفیف در جرم دهد می تواند در اجرای حد تخفیف دهد، یعنی آن را تبدیل به تعزیر کند یا حد را اصلاً اجرا نکند» ^[۱۶۹] در مقابل نه تنها چنین جوازی در کتاب های فقهی دیگر مشاهده نمی شود بلکه برخی فقها تصریح به عدم جواز تبدیل حد کرده اند. چنانچه قاضی ابن البراج بیان نموده است: «تضییع چیزی از حدود واجب نیست کما اینکه کاستن از آنها و یا افزودن چیزی بر آنها جایز نمی باشد» ^[۱۷۰] البته بعضی از فقها معتقدند: در مواردی که حد شرعی به اقرار متهم ثابت شود، حاکم شرع می تواند حد را اجرا یا عفو نماید. ^[۱۷۱]
۳-۳-۲- موانع اجرای حکم بر جرایم مستلزم حد
بحث موانع اجرای حدود در کتب فقهی در زیر مبحث زنا آورده شده است. ولی این موانع صرفا از موانع اجرای حد زنا نبوده بلکه شامل سایر حدود نیز می گردد. این موانع در سه بخش موانع مربوط به اشخاص، موانع مکانی و زمانی قابل بررسی است.
موانع مربوط به اشخاص، حالت هایی است که در خود شخص محکوم وجود دارد و مانع اجرای حد می شود.
الف- بیماری محکوم و مستحاضه بودن محکوم علیها
فقها در کتب فقهی همگی به این مسئله معترض شده و متفقا اجرای حد حکم را در خصوص مریض و زن مستحاضه تا حصول بهبوبدی، منع نموده اند. ولی در خصوص اجرای مجازات رجم فرقی بین آنان و افراد سالم قائل نشده اند. ^[۱۷۲] در خصوص مستندات تاخیر اجرای حد جلد نسبت به محکوم بیمار یا زن مستحاضه روایات متعددی در باب ۱۲ جلد ۱۸ کتاب وسایل الشیعه بیان شده که دلالت بر اجرای حد جلد به صورت ضغث به وسیله ی پیامبر اکرم (ص) دارد. ^[۱۷۳]
ب- باردار بودن زن محکوم به حد، شیردهی و کفالت طفل
برخی از فقها مانند صاحب جواهر، علامه محقق و شهیدین معتقدند که در این مورد فرقی بین مجازات رجم و مجازات جلد وجود ندارد.
در هر دو حالت اجرای مجازات باید تا زمان وضع حمل و حتی تا پایان دوران شیرخوارگی به تاخیر افتد.^[۱۷۴]
برخی از فقها نیز بین مجازات رجم قائل به تفکیک شده معتقدند که: اگر محکوم علیها (که حامل باشد) به تحمل رجم محکوم شود، اجرای مجازات رجم تا زمان وضع حمل و شیر دادن به طفل در زمان لباء به تاخیر می افتد. ولی اگر محکوم به جلد باشد حد اجرا می شود مگر اینکه بیم ضرر به طفل وجود داشته باشد. مستند عدم اجرای حد در خصوص زن باردار تا زمان وضع حمل و خروج از نفاس بی نیازی طفل به شیر روایتی است که حضرت علی (ع) عمر را از اجرای حد به زنی که باردار بود منع کرد. ^[۱۷۵]
ج- اسلام آوردن مجرم
یکی دیگر از موانع مجازات، اسلام آوردن مجرم است. ^[۱۷۶] مستند حدیث مشهور « الاسلام یحب ما قبله »: می باشد. البته برخی از فقها سقوط مجازات را مقید به حقوق الله دانسته اند. ^[۱۷۷] برخی دیگر معتقدند که: اسلام، هم حقوق الناس را ساقط می کند و هم حقوق الله را ساقط می نماید. علی رغم آنچه گفته شد در خصوص سقوط مجازات قتل، نسبت به کافری که با زن مسلمان زنا کرده اختلاف نظر وجود دارد. برخی چون مفید و شیخ طوسی مسلمان شدن کافر را، مانع قتل وی نمی دانند و برخی دیگر نیز مسلمان شدن زانی کافر را مانع قتل وی دانسته اند. البته مشروط به اینکه هدف وی واقعاً پذیرفتن اسلام باشد. ^[۱۷۸]
د- گذشت بزه دیده
اصولاً در حدودی که جنبه حق الهی دارد به دلیل تعلق حق الله به آن، گذشت بزه دیده موجب سقوط حد نمی شود. لیکن در حد قذف از که حد مذکور، حق بزه دیده می باشد صاحب حق می تواند از حق خود چشم پوشی کرده و از قاذف گذشت کند. ^[۱۷۹] گفته اند: در این حکم، اختلافی بین فقهای امامیه وجود نداشته و مستند آن، احادیث می باشد.
موانع مکانی نیز مربوط به حالت هایی است که در مکان وقوع جرم وجود دارد و مانع اجرای حد می شود.
الف- سرزمین دشمن
اجرای حد در سرزمین دشمن منع گردیده است و دلیل آن نیز ترس کفار و عدم گرایش به اسلام عنوان شده است. ^[۱۸۰] مستند آن این کلام حضرت علی (ع) می باشد، که فرمودند: « در سرزمین دشمن، به فردی حد اجرا نمی شود»^[۱۸۱]
ب- پناه بردن به حرم مکه
اگر محکوم به حد به حرم مکه پناهنده شود تا در حرم است نباید به او حد زد بلکه در خوراک و آشامیدنی بر او سخت گرفته شود تا بیرون آید ولی اگر فردی در حرم زنا کرد و در همان جا تحصن نمود حد زدن در حرم به وی جایز است. ^[۱۸۲]
ج- پناه بردن به سایر اماکن مقدسه و مساجد
برخی فقها از جمله شیخ طوسی در کتاب نهایه و ابن ادریس در کتاب السرائر^[۱۸۳] با بهره گرفتن از تنقیع مناط همان حرمت و احترام به این اماکن است. اقامه ی حدود را در مکان های مقدس دیگر که دارای حرمت هستند مشکل دانسته اند. لذا مسجد النبی (ص) و حرم های ائمه (ع) را به حرم مکه ملحق نموده اند.
نمونه موانع زمانی نیز هوای بسیار گرم و بسیار سرد می باشد. فقهای عظام نیز بر عدم اجرای حد جلد در هوای بسیار گرم و بسیار سرد تاکید دارند و اقامه حد در زمستان به گرم ترین ساعات روز و در تابستان به خنک ترین ساعات روز محول کرده اند و دلیل این امر را خوف هلاکت یا ضرر بیشتر از آنچه که لازمه حد است، ذکر کرده اند. ^[۱۸۴] مرور زمان نیز در فقه حنفی موجب سقوط حد می شود. چنانچه مولف کتاب الفقه علی المذاهب الاربعه در این خصوص می گوید: «اصل در فقه حنفی این است که حدودی که صرفاً جنبه حق الهی دارند در اثر مرور زمان ساقط می شوند»
لیکن در خصوص مدت مرور زمان، شهادت بین فقهای حنفی اتفاق نظر وجود ندارد. در فقه امامیه، صرف مرور زمان موجب سقوط حد نخواهد گردید و این که در بعضی از روایات آمده است که اگر از۶ ماه بگذرد، شهادت، مسموع نیست، خلاف قواعد می باشد. ^[۱۸۵]
موانع خاص نیز اجرای برخی از حدود از جمله اجرای حد قذف که یکی از جرایم خلاف اخلاق و عفت عمومی است وجود دارد که به جهت تکمیل مباحث ذکر می گردد.
الف- تصدیق قاذف توسط مقذوف
هرگاه قذف شونده صحت نسبت داده شده توسط قاذف را تایید نماید. اجرای حد قذف در هر مرحله ای که باشد ساقط می شود.