در آیات و روایات شریفه برای توبه ارکانی بر شمرده شده است که بعضی درونی و مربوط به شخص تائب و بعضی بیرونی است ارکان مربوط به شخص تائب را ندامت و پشیمانی قلبی ، استغفار زبانی و تصمیم بر عدم بازگشت به گناه بر شمرده اند و عمل با اعضا و جوارح انجام عمل صالح و ادای حقوق مردم را نیز ارکان بیرونی توبه دانسته اند خداوند تبارک و تعالی می فرماید فمن تاب من بعد ظلمه و اصلح یتوب علیه همچنین خداوند تبارک و تعالی در آیه ۵۴ سوره انعام می فرماید : انه من عمل منکم سو بجهاله ثم تاب من بعده و اصلح فانه غفور رحیم که اصلاح را بعد از توبه موجب غفران الهی دانسته است همچنین آیه دیگری غفران الهی را شامل کسانی دانسته است که توبه کرده و ایمان آورد و سپس عمل صالح انجام دهد.
در این زمینه روایات وارده از پیامبر اکرم (ص) و ائمه طاهرین (ع) به صورت روشنی به بیان ارکان و شرایط توبه می پردازد و به تفضیل آن را بیان می‌کند. پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید:
«توبه کننده باید اثر توبه را آشکار کند که در غیر این صورت تائب نخواهد بود. این آثار عبارتند از:
ا)راضی ساختن دشمن و کسانی که با آن ها در حال نزاع و درگیری باشد.
۲) اعاده نمازهای فوت شده
۳) تواضع بین مردم
۴) دوری از شهوات
۵) روزه گرفتن.[۱]
به نظر می‌رسد چهار مورد ذکر شده در حدیث شریف مصادیق اصلاح عمل و عمل صالح باشد که به کرات در آیات فریضه از شرایط پذیرش توبه و صحت آن شمرده است.
در روایات دیگری امیرالمومنین علیه اسلام استغفار را از درجه علیین دانسته و برای آن ۶ مرحله بر می‌شمارد:
۱) پشیمانی بر گذشته
۲) تصمیم همیشگی بر عدم بازگشت به گناهان
۳) ادای حقوق مردم
۴) ادای فرائض و واجبات فوت شده
۵) گوشت‌هایی که از راه گناه روییده است به حزن و اندوه آب کند بگونه‌ای که پوست به استخوان بچسبد و دگر بار گوشت در بین آن ها بروید.
۶) همچنان که حلاوت و شیرینی کاذب معصیت و گناه را به تنش چشانده، همان گونه نیز الم و سخنی طاعت را بر تنش بچشاند. در این هنگام می‌توانی بگویی، استغفرالله.[۲]
موارد شش گاه فوق ارکان یک توبه واقعی است که تا عمق جان و روح گناهکار و مجرم رسوخ پیدا می‌کند و از او انسانی صالح و پاسک و شایسته و خدوم جامعه درست می‌کند و اثر ظاهری بیرونی آن نیز نزد همگان آشکار و روشن می شود و این تحول باطنی تنها مرهون احیا گر توبه در مکتب اسلام است که به صورت کمرنگ در بعضی از مکاتب حقوقی بشری نیز دیده می شود و پرواضح است که بین آن دو تفاوت‌های فاحشی وجود دارد که مجال بررسی آن در این تحقیق نیست.
همچنانچه در سطور بالایی گذشت یکی از ارکان توبه ادای حقوق مخلوقین و مردم از سوی توبه آیه شریفه قرآن می فرماید : و ان تبتم فلکم رووس امور الکم و نیز از ابی جعفر علیه السلام نقل شده است که بزرگی از قبیله نخع نزد ایشان رفته و عرض کرد زمان حجاج تاکنون والی بوده ام آیا راه توبه ای برای من است ؟ حضرت ساکت شد. دیگر بار سوال خود را تکرار کرد که حضرت فرمود : خیر، مگر اینکه حق تمام حقداران را به آن ها برسانی.
فیض کاشانی در محجه البیضا پیرامون ارکان و شرائط توبه چنین می‌گوید : توبه دارای چهار شرط است:
۱٫ حقوق مردم را که بنا حق ضایع کرده‌است چه مالی و چه جانی به آنان بر گرداند همان طور که مولا علی علیه السلام می فرماید : (ان تودی الی المخلوقین حقوقهم).
۲٫ واجباتی را که ترک کرده‌است قضا نماید علی علیه السلام می فرماید (الرابع ان تعمد الی کل فریضه ضعیتها تودی حقها).
۳٫ با ریاضت خون و اندوه و چشانیدن درد و الم طاعت ، آثار لذت معصیت را از بین ببرد به فرموده علی علیه السلام (ان تذیق الجسم الم الطاعه کما اذقته حلاوه المعصیه)
۴٫ با رضایت و حزن و اندوه باید تمام گوشتهای بدنت را آب کنی تا گوشت جدیدی در بدنت پیدا شود به قول علی علیه السلام : الخامس ان تعمد الی اللحم الذی نبت علی السحت فتذیبه بالاحزان حتی تلصق الجلد بالعضم و ینشا بینهما الحم الجدید.
خواجه عبدالله انصاری این چنین می‌گوید : توبه نشان راه است ـ اول پشیمانی در دل است پس عذر بر زبان، پس بریدن از بدی و بدان ئر خبر آید که هر که توبه کند … شرط توبه آن است که از همه موجودات دل برگیرد و روی در حق آرد، خون و گوشت که بر هفت اندام دارد به ریاضت فرو گذارد…) و هم او در منازل السایرین می فرماید شرایط توبه سه چیز است :
۱٫ ندامت و پشیمانی
۲٫ اعتذار و پورشخواهی
۳٫ اقلاع و برکندن
۱-۱- توبه یکی از روش های قرآن در روان درمانی
برای ایجاد تعدیل یا تغییر شخصیت و رفتار افراد ، ضرورت دارد که ابتدا درباره تعدیل یا تغییر افکار و گرایش‌های فکری آن ها اقدام شود چرا که رفتار انسان به مقدار زیادی تحت تاثیر افکار و گرایش‌های او قرار دارد به همین دلیل هدف اساسی روان درمانی تغییر نوع تفکرات بیماران روانی درباره خودشان ومردم و زندگی و مشکلاتی است که قبلاً از مقابله با آن ها عاجز و همین موضوع اضطرابشان می شده است قرآن به یک کتاب جامعه انسان سازی روش های مختلفی را برای تعدیل یا تغییر افکار و گرایش‌های فکری انسان‌ها و در نتیجه تعدیل یا تغییر شخصیت و رفتار افراد معرفی می‌کند یکی از این روش‌ها روش توبه است.
احساس گناه سبب احساس کمبود و اضطراب در انسان می شود و این احساس به بروز عوارض بیماری‌های روانی منجر می‌گردد روان درمانی ـ در چنین مواردی ـ به موضوع تغییر دیدگاه های بیمار درباره اعمال گذشته وی که مسبب احساس گناه هستند توجه می‌کند بیمار در این حالت از دیدگاه جدیدی به اعمال خود می نگرد به طوری که دیگر دلیلی برای احساس گناه و نقص خود نمی بیند. در نتیجه سرزنش وجدانش تخفیف می‌یابد و برای پذیرش خود آماده تر می شود و سرانجام اضطراب و عوارض بیماری روانی اش را از بین می رود.
قرآن روش توبه را که روشنی بی نظیر و موفق برای درمان احساس گناه است به ما اراده می‌دهد زیرا توبه بازگشت به سوی خداوند متعال سبب آمرزش گناه و تقویت امید انسان به جلب رضایت الهی است و به همین دلیل موجب کاهش شدت اضطراب انسان می شود علاوه بر این توبه غالباً انسان را به اصلاح و خودسازی وا می‌دارد و شخصیت او را طوری آماده می‌کند که بار دیگر در دام خطاها و گناهان گرفتار نشود و همین امر به انسان کمک می‌کند که ارزش خود را بیشتر بشناسد و اعتماد به نفس و رضایت در وی افزایش یابد و این مسائل به نوبه خود به تثبیت احساس امنیت و آرامش روانی انسان منجر خواهد شد.
قل یا عبادی الذین اسرفوا علی انفسهم لا تفنطوا من رحمه الله یغفر الذنوب جمیعاً هو الغفور الرحیم و من یعمل سوا او یظلم نفسه ثم یستغفر الله یجد الله غفوراً رحیماً.
۱-۲- اهمیت توبه
خداوند سبحان در آیه ۲۲۲ سوره بقره می فرماید : ان الله یحب التوابین و بدین گونه توبه کنندگان به جمع محبوبین خدا و کسانی که خداوند تبارک و تعالی آن ها را دوست می‌دارد، می پیوندند.
فرم در حال بارگذاری ...
