وبلاگ

۸) کتاب « الاعلام الاسلامی الدولی بین النظریه و التطبیق» ، محمد علی العیوضی ، ۱۹۸۷، وی در این کتاب به بررسی اطلاع رسانی اسلامی پرداخته است.
۹) مقاله « حدود و مرزهای اطلاع رسانی در اسلام»، حبیبی ، ۱۳۸۱،
نویسنده این مقاله هشت اصل را به عنوان مسائل تعیین کننده حد و مرز اطلاع رسانی بر می‌شمارد: اصل ممنوعیت اضلال و گمراهی، ممنوعیت توهین به مقدسات و هتک حرمت و حیثیت افراد، ممنوعیت اشاعه فحشاء ، ممنوعیت افشای اسرار، ممنوعیت انتشار کتب ضاله، ممنوعیت لطمه زدن به کیان جامعه اسلامی، اصل اشاعه اطلاعات و قاعده فقهی « لاضررو لاضرار» ….
۱۰)کتاب « اطلاعات و تحقیقات در اسلام»، آیت ا… علی احمدی میانجی، نشر دادگستر، ۱۳۸۱، نکته مهمی که نویسنده این کتاب به آن پرداخته، بررسی دو عنوان فقهی تجسس و اختلال نظام است.
۱۱) کتاب « فقه و پیام گمراهی » احمد قانع، انتشارات دانشگاه امام صادق (ع) ، ۱۳۸۴، که به بررسی مباحث شناخت مفهوم پیام و وسایل انتقال آن و گمراهگری پیام و معانی آن و بررسی حکم پیام‌های گمراه گر به طور مبسوط پرداخته است.
۱۲)کتاب « امام خمینی و رسانه‌های گروهی »، جواد فخار طوسی، ۱۳۸۱، ناشر: ستاد بزرگداشت یکصدمین سال میلاد امام خمینی (ره)،
که در آن مباحث در ۳ بخش: رسانه‌ها در عرصه فرهنگی، رسانه‌ها در عرصه سیاست و رسانه‌های گروهی و پر کردن اوقات فراغت تنظیم گردیده و تنها از منظر اصول و سنت‌های پذیرفته شده فقهی به موضوعات نگریسته شده است و به گفته خود نویسنده این کتاب و مطالب آن مباحثی نظری تلقی می‌گردد، بدون آنکه نویسنده به آ‌نچه در خارج روی داده، یا می‌دهد، نظری داشته باشد.
۱۳ ) صادقی(۱۳۷۵) در مقاله‌ای با عنوان «اعتبار منتج از دیدگاه معرفت شناختی» به بررسی اهمیت منبع خبر از دو وجه روان‌شناسی و معرفت شناختی نسبت به مخاطبان و جنبه‌های حقوقی و اخلاقی نسبت به پیام رسان پرداخته و اهمیت موضوع را از این جنبه‌ها مورد واکاوی قرار داده است.
هیچ کدام از این کتاب ها و مقاله ها تمامی عناوین فقهی خبر و خبررسانی را به طور جامع احصاء و جمع آوری نکرده اند و به صورت پراکنده و در بعضی مواقع به طور ناقص، عناوین فقهی خبر مورد بحث قرار گرفته است.
ضرورت پژوهش:
خبر و خبررسانی به دلیل گرایش‌های ذاتی انسان به برقراری ارتباط با محیط پیرامون خود همواره جزء جدایی ناپذیر زندگی بشر بوده است. با افزایش حجم اطلاعات و اخباری که نظام اجتماعی برای حفظ انسجام خود نیاز دارد و نیز افزایش سرعت مبادله این اطلاعات و اخبار، نوع و روش انتقال اطلاعات متغیر شده است با ارتقای جایگاه اطلاعات و اخبار بحث نظارت بر خبر و خبررسانی اهمیت و ضرورت پیدا می کند. در گذشته نهادی به عنوان متولی امر خبررسانی وجود نداشته و قالب و شکل و عرضه اطلاعات ونیز روش‌های کسب آن به پیچیدگی امروز نبوده است. از این رو فقیه در دوران معاصر هنگامی که به بحث در این موضوع می پردازد بایستی با شکل جدید و اجزای مختلف و موثر در این عرصه آشنا بوده و از احکام، تکالیف، و مسئولیت ها وحقوق متقابل هر یک از اجزاء آگاهی یافته و آنها را فارغ از حوزه روابط شخصی و فردی و در بعد اجتماعی مورد توجه قرار دهد. مباحث فقهی در این مقوله زمانی کارآمد خواهد بود که برای نهاد خبرگزاری که متکفل کسب و عرضه اطلاعات و اخبار است متضمن ارائه الگویی مطلوب باشد. در غیر این صورت صرفا اعلام تعارض نداشتن اقداماتی که در این حرفه صورت می گیرد با قوانین و مقرارات شرع را نمی توان حرکت علمی و پویا در این زمینه دانست. برای رسیدن به این مقصود باید مجموعه ای از نصوص و ظواهر قرآنی و روایی مرتبط با مساله کسب و نشر اخبار را کنار هم قرار داد و عبارت را از متون مختلف موجود جمع آوری کرده و با تشریح و پردازش این روایات و نیز جمع بندی و تفسیر آن مدارک، طرح مورد نظر که همان تبیین فقهی مساله خبر و ارائه الگوی بایسته شرعی برای خبررسانی است را سامان داد.

شارع مقدس در احکام شرعی حد و مرزهایی تبیین کرده که بررسی فقهی مقوله خبر مستثنی از آن نمی گردد و لیکن بررسی احکام خبر و خبررسانی به صورت مشخص و با ضابطه علمی تبیین نگردیده و هنوز عناوین فقهی خبر به صورت جامع مشخص نشده است. متاسفانه علیرغم جایگاه حساس خبر و اهمیت بسیار آن، عدم وجود تحقیقی گسترده و جامع الاطراف پیرامون این موضوع مهم کاملا محسوس می باشد.
اگرچه به صورت موردی در مقالات و کتب مختلف برخی از زوایا و ابعاد فقه خبر در بوته نقد و بررسی پژوهشگران محترم قرار گرفته، اما همچنان جای مجموعه ای که به صورت جامع و ضابطه مند مساله احکام خبر و خبررسانی در فقه امامیه را بررسی کرده باشد خالی است. از این رو، مسئولیتی در خور توجه بر دوش صاحب نظران سنگینی می کند. بر این اساس ضرورت پژوهش حاضر کاملا واضح و روشن است.
روش تحقیق نوشتار حاضر، روش تحقیق کتابخانه ای در فقه امامیه و پردازش داده ها به روش توصیفی- تحلیلی با مراجعه به منابع فقهی کتاب، سنت، عقل و اجماع می باشد.
در این رساله به فقهای متاخر از جمله صاحب جواهر، شیخ مرتضی انصاری، امام خمینی و آیه الله خویی مراجعه شده است، به دلیل این که در دوره متاخر این فقهاء مرجع و نقطه عطف استدلال های فقهی هستند. ترجمه آیات قرآن کریم از آیه الله ناصر مکارم شیرازی است که به دلیل فقاهت ایشان، از ترجمه این استاد ارجمند استفاده شده است.
این رساله سعی بر این داشته که به طور مختصر به آراء و نظرات عمده فقهاء مراجعه نماید. بنابراین به دنبال بحث تفصیلی نمی باشد، بلکه در پی احصاء تمامی عناوین فقهی خبر و خبررسانی است.
یافته های پژوهش حاضر حاکی بر آن است که بازگشت تمامی احکام در پیام رسانه ای به حرمت ها است. حتی اگر وجوبی هم باشد به حرمت باز می گردد.
این نوشتار در فصل اول به ماهیت خبر و خبررسانی پرداخته که شامل تعریف خبر، ارزش‌های خبری و باید ونبایدهای خبری می باشد و در فصل دوم پژوهش هجده عنوان فقهی خبر و خبررسانی ، از قبیل غیبت، تجسس، افشای اسرار، نمیمه، نشراکاذیب، بهتان، اضلال، اشاعه فحشاء، لهو، مدح من لایستحق المدح، اضرار، سب و اهانت، اعانه بر اثم، اعانه برظالم، سرقت، تطفیف، اختلال نظام، با ذکر ادله و بیان موارد استثناء و جواز، مورد بحث فقهی قرار گرفته است. و به سوالات زیر پاسخ داده خواهد شد.
۱- خبر و خبررسانی در رسانه‌های جمعی مشمول کدام عناوین اصلی و فروع فقهی است؟
۲- چه تفاوتها و شباهتهایی میان نظرات فقهاء از احکام مربوط به خبر و خبررسانی وجود دارد؟
سئوالات مطرح شده در این پژوهش در هیچ کدام از مقالات و کتب مربوط به حوزه خبر و خبررسانی به صورت منسجم مطرح نگردیده و پاسخی به آنها داده نشده است.
در فصل سوم این نوشتار ، به صورت مصداقی به بررسی فقه خبر و خبررسانی در برنامه‌های تلویزیونی(برنامه نود و برنامه هفت) پرداخته شده است.
امید است این پژوهش گامی هر چند کوچک در مسیر این هدف بزرگ؛ یعنی ارائه الگوی جامع خبررسانی و رسانه اسلامی باشد.
فصل اول
کلیات
فصل اول: کلیات
آشنایی با ماهیت خبر
تعریف خبر
با توجه به اختلاف صاحب‌ نظران ارتباطات در تعریف « خبر»، در این نگارش به تعریف اجمالی خبر اکتفا می‌کنیم.
دکتر کاظم معتمد نژاد در کتاب روزنامه نگاری تعریف‌های گوناگونی درباره خبر ذکر کرده، که عیناً به نقل آنها می‌پردازیم:
نیل اسپنسر آمریکایی خبر را شامل هر عمل و اندیشه واقعی که برای عده کثیری از خوانندگان جالب توجه باشد معرفی می‌کند.
و.ج. بلایر: خبر را هر موضوع جاری که به علت جالب بودن و طرف توجه قرار گرفتن در مطبوعات منتشر می‌شود،می شناسد.
اس. مولبی: خبر را نقل واقعی و عینی حوادث جاری مهمی که در روزنامه چاپ می‌شود و مورد توجه خوانندگان قرار می‌گیرد، می‌شناسد.
میچل. وی. چارنلی آمریکایی خبر را گزارش مناسب، خلاصه و دقیق یک رویداد می‌داند و نه خود رویداد^[۱].
اگر یک نفر سگی را گاز بگیرد، خبر است، ولی به عکس اگر سگی، فردی را گاز بگیرد، خبر نیست.
این تعریف ازجمله تعاریف کلاسیک، که در تبیین مفهوم خبر به کار گرفته می شوند، به حساب می آید^[۲].
خبر به مطلبی گفته می شود که تازه، واقعی و جالب باشد. بنابراین باید وقایعی رخ دهد، که بتوان آن ها را گزارش کرد درغیر این صورت چیزی به نام خبر نخواهیم داشت. وقایع مورد نظر حداقل باید از دید خوانندگان مطالبی نو و تازه باشد تا بتواند نظر آنان را به خود جلب کند^[۳].
دکتر کاظم معتمدنژاد در بررسی تعریف‌های گوناگون درباره خبر چنین اظهار می‌دارد:
بررسی تعریف‌های فوق نشان می‌دهد، که نو بودن و جالب بودن وقایع برای عامه مهم‌ترین مبنای شناخت خبر است و به عبارت دیگر همه وقایع به خودی خودی جنبه خبری ندارند و آنچه ارزش خبری ایجاد می‌کند اهمیت و اعتباری است که اجتماع برای آن قائل است. بنابراین،‌ تازگی رویداد و جالب بودن آن برای عامه مهم‌ترین معیار ارزیابی خبر به شمار می‌رود.
وی می‌گوید: به طور کلی با توجه به تعریف‌های گوناگون بالا می‌توان تعریف جامع خبرهای مطبوعاتی را به طریق زیر ذکر کرد:
«خبر، اعلام و بیان وقایع جالب زندگی اجتماعی و نقل عقاید و افکار عمومی است» البته مشخص می‌باشد که اعلام خبر به طرق گوناگون می‌تواند صورت بگیرد و فرق ندارد اعم از کتبی ، شفاهی، تصویری و….^[۴].
به نظر نگارنده در میان تعاریف ذکر شده، جامع ترین تعریف خبر را این گونه می توان بیان نمود:
خبر گزارشی عینی(بی طرفانه و دقیق) از یک واقعیت یا رویداد است که، دارای تازگی بوده و قدرت جلب توجه مخاطب را دارد^[۵].
ارزش‌های خبری:
همان طور که جنس خبر اطلاعات است، جنس ارزش‌های خبری، معیار گزینش رویداد است.
ارزش‌های خبری معیارهایی هستند، که به گزینش رویدادهای خبری از کل رویدادها می پردازند و
می توانند توجه مخاطب را جلب کنند^[۶].
اهمیت شناخت ارزش‌های خبری در این است، که می تواند هم خبرنگار را در شناخت و فهم خبر
(سوژه یابی) کمک کند، هم در تنظیم خبر او را یاری دهد و هم می تواند به عنوان معیارهایی برای مقایسه، ارزش گذاری و گزینش رویدادهای روز مورد بهره برداری قرار گیرد.
خصوصیت مهم ارزش‌های خبری در آن است که هم خبرنگار را در شناخت و فهم خبر(سوژه یابی) کمک می کنند، هم در تهیه و تنظیم خبر- به ویژه مقدمه آن(لید خبر)- او را یاری می دهند و هم می توانند به عنوان معیار برای ارزیابی رویدادهای روز (از جهت جا در صفحه، اندازه تیتر و غیره) مورد استفاده قرار گیرند.
ارزش‌های هفتگانه خبر، عبارت اند از:

1. دربرگیری در زمان حال یا آینده، مستلزم نفع یا ضرر(مادی یا معنوی) مستقیم یا غیر مستقیم؛