تبدیل دولت عدالت و توسعه و به طور کلی ترکیه به دولت دست نشانده[۱۹۴] غرب در منطقه را میتوان بزرگترین هزینه ترکیه برای کسب پذیرش در اتحادیهاروپا دانست. این دست نشاندگی ترکیه، میتواند در آینده منجر به ظهور جریانهای قوی و حتی نظامی ضدغربی در ترکیه گردد.
۴-۲-۲۰- هویت مرکزگرای ترکیه تابع امریکا و اتحادیه اروپا
ترکیه نوین که با رهبری آتاتورک بنیان نهاده شده را باید تابعی از آرمانهای غرب دانست. آرمانهای بزرگی مانند کسب برتری و پرستیژ منطقهای و جهانی، رشد و توسعه موازی با غرب و اروپا و … که همیشه از سوی دولتمردان ترکیه مورد اهتمام بودهاند.
از سوی دیگر غرب نیز دارای آرمانهایی در آسیا و به خصوص منطقه خاورمیانه میباشد. آرمانهای غرب در منطقه را میتوان تقابل و تضعیف اسلام و مسلمانان، تغییر هویتی و فرهنگی این منطقه از اسلام به دیگر ادیان و یا حداقل اسلام غربی، تسلط کامل و کم هزینه بر منابع اقتصادی منطقه و … که برای دستیابی کم هزینهتر به این آرمان‌ها، باید یک نماینده قلدر و گوش به فرمان در منطقه داشته باشند. نمایندهای که در ظاهر با کشورهای منطقه دارای دوستی و تعامل باشد ولی در باطن مجری دستورات و اهداف غرب برای بسط هژمونی[۱۹۵] غرب و امریکا در منطقه باشد.
ترکیه و دولتمردان حزب عدالت و توسعه را میتوان نمونه بارز این مجری آرمانهای غربی دانست که در حال گسترش هویت غربی در کشور خود بوده و خودشان نیز به صورت کامل تحت هژمونی غربی – امریکایی قرار دارند.
۴-۲-۲۱- تنش سامانههای موشکی و سیاست خارجی مرکزگرای ترکیه
یکی از مسایلی که طی چند سال اخیر به شدت بر همگرایی و در واقع مرکزگرایی ترکیه نسبت به غرب، مهر تأیید زده است را میتوان سیاست خارجی تنشآمیز این کشور در رابطه با همسایگان مطرح خود در منطقه مانند روسیه، ایران و سوریه دانست. تنش در روابط ایران و روسیه با ترکیه را میتوان بعد از پذیرش استقرار سامانه سپر موشکی ناتو در مالاتیا، به خوبی مشاهده نمود. این سامانه موشکی که به نظر کارشناسان نظامی و سیاسی منطقه و حتی غربی، برای ایجاد محدودیت در توان نظامی و دفاعی ایران و روسیه طراحی شده است را باید در راستای همان تبعیت سیاستهای ترکیه از اهداف غربی دانست.
سیاست امریکا و اروپا برای محدود کردن و تهدید ایران و روسیه با سامانه موشکی ناتو، یکی از سیاستهای بنیادی غرب طی چند سال اخیر بوده است و ترکیه با استقبال و قبول استقرار این سامانه در خاک خود نشان داد که به عنوان یک دولت هواخواه غرب، به دستورات و راهبردهای متمرکز اتحادیهاروپا و امریکا (غرب)، کاملاً وفادار بوده و هرگز نمیتواند از دستورالعملهای راهبردی غرب در منطقه آسیای جنوب غربی، سرپیچی نماید.
سیاست متمرکز غرب در ایجاد سامانههای دفاعی راهبردی در برخی کشورهای اروپایی، نشان از وجود یک کانون مرکزی قدرتمند و کوچک با حضور امریکا و برخی شخصیتها یا دولتهای اروپایی دارد. این کانون قدرتمند غربی از چنان قدرتی برخوردار است که میتواند سیاستهای داخلی و حتی سیاستهای خارجی کشورهای وابسته به خود را تغییر داده و بر اساس منافع دنیای غرب، نوسازی نماید. ترکیه نیز طی سالهای گذشته به خوبی نشان داده است که به شدت وابسته به این کانون تمرکزگرای غربی بوده و اهداف و منافع خود را با منافع کانون غربی هماهنگ و همسو ساخته است.
۴-۲-۲۲- تنشزایی ترکیه، دوستان و دشمنان اتحادیهاروپا و امریکا
دولت ترکیه در راستای وابستگی به غرب و مرکزگرایی موجود در سیاست‌هایش، طی چند سال اخیر به تغییر در روابط با همسایگان خود دست زده است.
دولت عدالت و توسعه که در ابتدای کار خود به دنبال اجرای سیاست تنش صفر با همسایگان خود بوده و نمونه‌هایی از این سیاست را در رابطه با ارمنستان، سوریه، عراق و حتی یونان نشان داد، به مروز زمان و با پوست اندازی در سیاست خارجی خود، در مسیر غربگرایی به بازتعریف سیاست خارجی خود بر اساس اهداف غربی پرداخته و سیاست تقابل با دشمنان غربگرایی در منطقه و دوستی با دوستان غربگرا را در دستور کار خود قرار داده است.
دوستان و همپیمانان غرب در منطقه را باید اسرائیل، عربستان، قطر، اردن، کویت، بحرین،امارت متحده عربی، آذربایجان و گرجستان دانست که در سیاست خارجی خود وابستگی خاصی به غرب داشته و جزیی از محور غربی منطقه به حساب می آیند. در مقابل کشورهایی مانند ایران، عراق (دولت مرکزی و شیعه)، سوریه، سودان و جنبش‌هایی مانند حزب الله را باید دشمنان غربگرایی و در واقع محور ضد غربی منطقه دانست.
دولت ترکیه طی یک دهه گذشته به شدت درگیر کسب اعتماد کشورهای فوق‌الذکر و به خصوص کشورهای محور غربی بوده است. ترکیه در برقراری و گسترش رابطه با کشورهای منطقه و نمایش سیاست خارجی خود به شدت به غرب چشم داشته و نشان داده است که محور سیاست خارجی‌اش را بر غربگرایی کامل در منطقه استوار ساخته است.
اردوغان نشان داده است که می‌خواهد در قالب غربگرایی و اتخاذ سیاستهای متمرکز غربی به ایجاد یک حکومت طولانی مدت و سرسپرده غرب در ترکیه اقدام نماید.
۴-۲-۲۳- ترکیه در نقش عروسک یا مترسک رقصان غرب
حزب عدالت و توسعه و به ویژه سران آن در ترکیه، به مرور زمان آن پرستیژ و شخصیت مثبت و گیرای خود در منطقه و به خصوص در میان مردم مسلمان منطقه و حتی مردم خود ترکیه را از دست داده و به یک عروسک یا مترسک رقصان و لرزان غربیها در افکار عمومی جهانی مبدل شدهاند.
تأکید، همراهی و همگرایی شدید دولت ترکیه با غرب در تغییر چهره و هویت ترکیه را میتوان نمونه کوچکی از همین همگرایی و مرکزگرایی دولت اردوغان در تلاش برای تغییر هویت و چهرهاسلامی خاورمیانه دانست.
همگرایی و مرکزگرایی ترکیه نسبت به سیاستهای محور غربی در منطقه و به خصوص در سوریه و عراق را میتوان به نقش یک مترسک رقصان و خوش رقص برای ترساندن محور ضد غربی خاورمیانه تشبیه نمود که اردوغان و دولتش به خوبی توانستهاند نقش مترسک و عروسک غربگرا یا غربگردان را بازی نمایند. این وابستگی به غرب و به خصوص امریکا آنچنان میباشد که دولتمردان ترکیه بدون حمایت، پشتیبانی و همنوایی امریکا، نمیتوانستند زمینه موفقیت سیاستهای منطقهگرایانه خود را فراهم نمایند (دهشیار ۱۳۹۱، ۳۹). همین خوش رقصیها و ایفای نقش غربگرایی توسط حزب عدالت و توسعه و سران آن مانند اردوغان و گل است که شائبه غیرمسلمان بودن یا تظاهر به اسلام این دو رهبر حزب عدالت و توسعه را پررنگتر کرده و ضمن تأکید بر ریشه یهودی آنان، این دو نفر و همسران آنها را عامل مخفی یهودیان در ترکیه و جهان اسلام معرفی و برای معرفی آنان از اسامی “گل موسی"و"مجاهد موسی"استفاده، این دو رهبر حزب عدالت و توسعه را مجری اهداف و خدمتگزار صهیونیستها معرفی می‌کنند (اعتضادالسلطنه ۱۳۹۱، ۱۶۹).
۴-۳- بخش دوم
۴-۳-۱- هویت، منافع و راهبردهای ایران
آنچه در فصلهای گذشته و بخش اول از این فصل به آن پرداخته شده را باید بررسی وضعیت هویتی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و … جمهوری ترکیه دانست که یک ستون از دو ستون این تحقیق میباشد، ستون دیگر این تحقیق را باید به ایران و هویت، فرهنگ و سیاست آن اختصاص دهیم. هویت و فرهنگ ایرانی که در برابر هویت و فرهنگ غربگرای ترکیه در منطقه به مقاومت پرداخته و بسیاری از اقدامات غربگرایانه این کشور را خنثی نموده است.
ایران کنونی با داشتن سابقهای چند هزار ساله از هویت و دارا بودن سابقه دولتهای باستانی در تعریف امروزی آن، یک هویت بنیادین و نهادینه شده چند هزار ساله دارد که علیرغم تمامی جنگها و البته سه حمله خانمانسوز بزرگ به آن (حمله اسکندر، حمله اعراب مسلمان و حمله مغول)، همچنان در مسیر همان هویت و تمدن ایرانی خود به حیات خویش ادامه داده و بلکه مهاجمان خارجی را نیز در هویت و تمدن خود جذب و ذوب نموده است.
یک تفاوت عمده میان ایران و ترکیه کنونی و حتی عثمانی را باید در بحث حاکمیت دولت در این دو کشور دانست. ترکیه تا قبل از ورود ترکان سلجوقی به این مناطق، تحت سلطه حکومتهای باستانی غیر ترک و البته اروپایی مانند روم و سپس امپراتوری ایران بوده است. در حالی که ایران دارای یکی از کهنترین پیشینه‌های استقرار دولت بوده است، دولتهای باستانی ایران حتی با تعریف کنونی از دولت نیز مطابقت دارند. تعاریفی که شاید بهترین و متقنترین آنها در کنوانسیون مونته ویدئو[۱۹۶] ۱۹۳۳ ارائه شده و میگوید دولت به عنوان یک شخصیت حقوق بینالملل، باید دارای چهار صفت یا شرایط: جمعیت دائمی، یک سرزمین مشخص، یک حکومت و اهلیت (مشروعیت، حاکمیت) و توان برقراری رابطه با دیگر دولتها را داشته باشد. ایران از همان دوران باستانی و سپیده دم تاریخ، دارای این شرایط بوده است (شاو ۱۳۷۴، ۱۳۴).
بنابراین از ابتدا و در بنیاد این تحقیق شاهد تفاوت و تقابل هویتی خاص در میان دو کشور ایران و ترکیه هستیم.
۴-۳-۲- هویت تمدنی ایران
بر اساس اندیشه های سازهانگاری، نمیتوان هویت را یک فرایند ثابت و بدون تغییر دانست. هویت در اندیشه سازهانگاری، یک انگاره یا برساخته ذهنی است که در هر دوره و بر اساس مقتضیات همان دوره زیستی، برسازی میشود. با تمام احترامی که برای این نظریه پردازان قائلیم، باید به صراحت گفت که برسازی هویت بر اساس دوره و مقتضات زیستی آن دوره را میتوان در چارچوب یک خط سیر یا سابقه هویتی، برسازی نمود. این برسازی که بر انگاره ذهنی از گذشته، حال و آینده ما دلالت دارد را میتوان هویتی سابقه‌دار، معتدل و میانهرو دانست که با هر حادثه‌ای مانند جنگ، اشغال و تغییر حکومت، به صورت بنیادی و غیر‌مترقبه از بین نمیرود، بلکه بنیاد و ریشهی این هویت در مسیر وضعیت زیستی جدید، در فضای ذهنی مردم آن جامعه به برسازی هویت جدید کمک میکند.
هویت ایرانی را نیز باید در چارچوب همین خط سیر هویتی و تمدنی ایران بررسی نمود. هویت تمدنی ایرانیانی که از سپیدهدم تاریخ تاکنون در قالب دولتهای بزرگ و کوچک به ظهور رسیده و بر تاریخ و هویت تمدنی جهان تأثیرگذار بودهاند. هویت در دولتهای اساطیری[۱۹۷]ایران مانند کیانیان[۱۹۸]، پیشدادیان[۱۹۹]، در دولتهای تاریخی و بزرگی چون مادها[۲۰۰]، هخامنشیان[۲۰۱]، اشکانیان[۲۰۲]، ساسانیان[۲۰۳]، صفویان[۲۰۴] و … همگی بر انگارههایی مانند یکتاپرستی، شرافت جان و ناموس انسانی، تقدس آزادی انسان، توجه به فردگرایی و جمع گرایی همزمان، زندگی مسالمتآمیز با اقوام، نژادها و ادیان و مذاهب مختلف و … که در صدر همه این انگارههای ذهنی میتوان از انگاره استقلال و جاذبه هویتی و فرهنگی جامعه ایرانی نام برد.
همین استقلال، جاذبه و غنی بودن هویتی و فرهنگی ایرانیان بوده است که مهاجمانی مانند اسکندر مقدونی[۲۰۵] و جانشینانش (سلوکیان[۲۰۶])، اعراب مسلمان و سلسله های بعدی آنها و قوم مغول[۲۰۷] را در فرهنگ و هویت ایرانی خود جذب، هضم و ذوب نموده و هویت و فرهنگ خود را بر چنین مهاجمان قدرتمند روزگار، مسلط ساخته و هویت و فرهنگ زیستی آنان را با هویت و فرهنگی ایرانی همخوان و همسو نموده است.
هویت ایرانی و پارسی ایران زمین در عصر کنونی، همچنان یکی از دو بال و مؤلفه هویتی ایرانیان برای رشد و توسعه در دنیای کنونی و حفظ همبستگی و اتحاد ایرانیان در برابر دشمنان و هویتهای مهاجم مانند هویت غرب و غربگرایی است.
این هویت در چارچوب همان لوازم هویتسازی مانند علم و دانش، فرهنگ، اخلاقمداری، معنویت و دینداری و … توانسته است در مقابل بسیاری از هویتهای شرق و غرب به مقاومت بپردازد که البته اگر مسئولان ایرانی نیز کمی بیشتر فضای گفتمانی و اندیشهای این هویت را تقویت نمایند، دیگر نیازی به ترس از هویت غرب و تهاجم فرهنگی غرب نیست.
۴-۳-۳- هم پوشانی هویت ایرانی، اسلامی - شیعی
هویت شیعی - اسلامی ایرانیان را باید یکی دیگر از دو بال پرواز ایران در عصر کنونی دانست. بال دوم ایرانیان که همان هویت شیعی - اسلامی میباشد را میتوان در چارچوب اسلام راستین یا اسلام ناب محمدی (ص) قرار داد.
هویت شیعی – اسلامی ایران، دارای پشتوانههایی مانند هویت و فرهنگ اهل بیت، حکومت عدالت محور امام علی(ع)، مصلحت گرایی[۲۰۸] امام حسن(ع) در صلح با دیگر مسلمانان، قیام امام حسین(ع) برای آزادی مسلمانان و برقراری حکومت اسلام راستین، … تا فلسفه حکومت جهانی[۲۰۹] و عدالتگستر امام مهدی (ع) که هر کدام از این موارد به همراه حضور دائمی روحانیون و علمای شیعه در صحنه اجتماع و سیاست ایران زمین، موجب شده است تا هویت اسلامی ایرانیان در چارچوب مذهب شیعه به بالندگی و شکوفایی در قرن بیست و یکم رسیده و یکی از موجبات اقتدار ایران در منطقه و جهان باشد.
هویت ایرانی بدون توجه به شهادت و خون سرخ امام علی (ع) در محراب، قیام و خون امام حسین(ع) در کربلا را نمیتوان هویتی کامل، فراگیر و کارآمد دانست. در این بخش از هویت ایرانیان نیز استقلال فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و … مکرراً مورد اشاره و تأکید امامان و روحانیون مذهبی بوده است. اهمیت هویت شیعی در تاریخ ایران به حدی است که برخی اندیشمندان مانند پیروز مجتهدزاده معتقدند که اعلام مذهب شیعه دوازدهامامی به عنوان مذهب رسمی کشوراز سوی شاهاسماعیل صفوی، موجب ایجاد سدی محکم در برابر فلسفه حکومتی عثمانی در تصرف همه کشورهای اسلامی و تسلط بر ایران گردید. اگر این هویت شیعی و اعلام رسمی آن توسط صفویان نبود، ایران‌زمین بار دیگر به مدت طولانی گرفتار اشغال و حکومت بیگانگان میشد (مجتهدزاده ۱۳۷۸، ۴).
یکی از مهمترین نمودها و انگارههای این هویت اسلامی و شیعی را میتوان در انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ (۱۹۷۹ میلادی)، مشاهده کرد.
هویت انقلابی سال ۱۹۷۹ ایران که مبین نظام جمهوریاسلامی در ایران میباشد، به شدت از پیشینه هویت اسلامی- شیعی مردم آن تأثیرپذیر بوده است. هویت انقلابی ایران را میتوان نشأت گرفته از اسلام سیاسی دانست که معتقدان به نظریه اسلام سیاسی، تنها بر موضوع هویت و اصالت تأکید ندارند، بلکه اسلام را راهحلی برای بر طرف کردن مشکلات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جوامع خود میدانند (اسپوزیتو، کامروا و واتربوری ۱۳۹۱، ۲۸۵).
هویت ایران اسلامی بعد از انقلاب سال ۱۹۷۹ را میتوان در بُعد سیاست خارجی و روابط بینالملل نیز به خوبی مشاهده نمود. در این بُعد از هویت ایرانی اسلامی است که راهبرد سیاست خارجی ایران بر مؤلفههایی مانند گسترش و صدور اسلام راستین و انقلابی در جهان، برقراری عدالت جهانی در پرتو حکومت جهانی امام زمان، قاعده نفی سبیل و عدم پذیرش سلطه خارجی، دفاع از کشورها و جنبشهای اسلامی و آزادیبخش سراسر جهان، ایجاد بیداری و خیزش ملتها در کشورهای اسلامی، سیاست بیطرفی و عدم تعهد[۲۱۰] به بلوکهای سیاسی و نظامی استعماری، مبارزه با استکبار جهانی مانند امریکا و اسرائیل، آزادی فلسطین از اشغال اسرائیل و … که همگی نشان از یک هویت ایرانی و اسلامی قوی بر مبنای همان یکتاپرستی، معنویت و اخلاقگرایی ایرانیان از دیر باز تاکنون بوده است، دارند.
هویت ایرانی اسلامی را میتوان در اندیشه ها و نظرات اکثریت مردم ایران به خوبی مشاهده کرد. این مردم با عنایت به همان مبانی معنوی و الهی خود، به آزادیخواهی، استقلال و برابری معتقد بوده و جان و مال خود را در این راه فدا نمودهاند.
بنیانگذار انقلاباسلامی، حضرت امام خمینی(ره) نیز به شدت بر همین هویت ایرانی و اسلامی تأکید داشته و در سخنرانی‌های خود به تبیین حوزه های مختلف این هویت پرداختهاند. امام خمینی (ره) در مورد استقلال ملی ایران میفرمایند {بنیاد دیگر اسلام، اصل استقلال ملی است. قوانین اسلام تصریح دارند که هیچ ملتی و هیچ شخصی حق مداخله در امور کشور ما را ندارد}، ایشان میفرمایند {ما نه به سوی غرب و نه به طرف شرق، گرایش خواهیم داشت و می‌خواهیم یک جمهوری بی‌طرف و غیرمتعهد[۲۱۱] باشیم. ما می‌خواهیم روابط دوستانه با همه کشورها داشته باشیم، مادامی که آنها در امور داخلی ما دخالت نکنند} (حکومت‌اسلامی و ولایت فقیه ۱۳۸۶، ۴۵۷).
امام خمینی (ره) در مورد روابط خارجی ایران نیز میفرمایند {روابط ما با تمام خارجیها بر اساس اصل احترام متقابل خواهد بود. در این رابطه نه به ظلمی تسلیم میشویم و نه به کسی ظلم خواهیم کرد. و در زمینه تمام قراردادها، بر اساس مصالح سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ملت خودمان عمل خواهیم کرد} (حکومت اسلامی و ولایت فقیه ۱۳۸۶، ۴۶۲).
امام خمینی(ره)در یکی از پیامهای خود به مردم کشور در سال ۱۳۶۷، به صراحت به هویت اسلامی در سیاست خارجی کشور اشاره نموده و میفرمایند {من به صراحت اعلام میکنم که جمهوری اسلامی ایران با تمام وجود برای احیای هویت اسلامی مسلمانان در سراسر جهان، سرمایهگذاری میکند و دلیلی هم ندارد که مسلمانان جهان را به پیروی از اصول تصاحب قدرت در جهان دعوت نکند و جلوی جاهطلبی و فزون‌طلبی صاحبان قدرت و پول و فریب را نگیرد. ما باید برای پیشبرد اهداف و منافع ملت محروم ایران برنامه ریزی کنیم. ما باید در ارتباط با مردم جهان و رسیدگی به مشکلات و مسائل مسلمانان و حمایت از مبارزان و گرسنگان و محرومان با تمام وجود تلاش نماییم و این را باید از اصول سیاست خارجی خود بدانیم} (حکومت اسلامی و ولایت فقیه ۱۳۸۶، ۴۸۲).
همانگونه که مشاهده کردیم، سیاست خارجی ایران بعد از انقلاب ۱۹۷۹ نیز متأثر از فرایند اسلامیسازی بوده و بخش عمدهای از این سیاست خارجی به صدور انقلاب اسلامی معطوف بوده که ایجاد دفتر نهضت جهانی[۲۱۲]، برای ارتباط و دفاع ایران از حرکتهای اسلامی و انقلابی در سراسر جهان را میتوان در همین چارچوب دانست (میلانی ۱۳۸۸، ۳۶۳).
اینچنین است که فضای ذهنی یا همان هویت ایرانیان طی نزدیک به چهل سال گذشته که از تشکیل جمهوری اسلامی ایران می گذرد، با هویت و فضای ذهنی کارگزارن نود سال گذشته جمهوری ترکیه متفاوت بوده و انگارههای برساخته شدهای مانند تغییر هویت ایرانی به هویت غربی، نتوانسته است جایگاه غالبی در میان مردم ایران داشته باشد.
۴-۳-۴- فلسطین و اسرائیل، مرزبندی هویتی میان ایران و ترکیه
یکی از نمادهای هویتی کارگزاران دولتهای منطقه و بلکه دو کشور ایران و ترکیه را باید در نوع نگاه آنان به مسئله فلسطین و ظهور دولت صهیونیستی اسرائیل، جستجو کرد.
جمهوری ترکیه طی چند دهه گذشته و در قالب هر کدام از دولتهای تشکیل شده در این کشور ( به جز دولت حزب رفاه نجمالدین اربکان) برقراری و ادامه رابطه استراتژیک با اسرائیل را در سرلوحه سیاست خارجی خود داشتهاند و از رابطه ترکیه با اسرائیل به عنوان یک رابطه راهبردی و از اسرائیل به عنوان یک متحداستراتژیک نام بردهاند.
دولت حزب عدالت و توسعه نیز در همان چارچوب گذشته به رابطه با اسرائیل ادامه داده است، البته در برخی مواقع تنشهایی نیز هر چند ظاهری در روابط دو دولت ایجاد شده است. اختلافات و تنشهایی مانند حمله نظامی اسرائیل به کشتی مأوی مرمره(مرمره آبی) و کشته شدن نه نفر از اتباع صلح دوست ترکیهای حامی مردم غزه در این کشتی و تقابل لفظی شدید اردوغان با شیمون پرز[۲۱۳]رئیس رژیم اسرائیل در اجلاس داووس[۲۱۴] که ظاهراً بر روابط دو کشور تأثیرگذار بودهاند، اما دولت ترکیه به هر حال مجبور به ادامه رابطه گرم و دوستانه با اسرائیل بوده است. رابرت السون[۲۱۵] متخصص دانشگاهی امریکا گزارش میدهد که دوازده درصد از نیروی هوایی تجاوزگر اسرائیل به طور دائم در ترکیه سازماندهی میشوند و دائماً در خط مرزی ایران، پروازهای تجسسی دارند. وی به ایران اشاره میکند که به زودی در جاهای دیگر توسط ترکیه و اسرائیل و همپالکیهای اسرائیلی – امریکاییاش به چالش کشیده میشود (چامسکی ۱۳۸۷، ۲۷۵).
رابطه گرم و استراتژیک دولت حزب عدالت و توسعه با اسرائیل که مبتنی بر تحقق منافع صهیونیستها میباشد را میتوان در برخی رویدادهای منطقهای مشاهده نمود.
فرم در حال بارگذاری ...
