در مجموعه‌های روایی و تفسیری فریقین به روایات بسیاری درباره فضیلت، فواید و آثار تلاوت آیات و سور قرآن برمی‌خوریم. کتاب‌هایی در این باب وجود دراد حتی کتاب‌هایی درباره فضایل یک سوره از قرآن کریم نوشته شده است. بدون تردید بسیاری از روایات فضایل قرآن، ساختگی و مثل داستان نوح‌بن مریم مروزی[۵۷]، فاقد اسناد معتبر است. به عنوان مثال ابن غضائری راجع به کتاب ابن حریش- که در فضیلت سوره ی قدر می باشد- گفته است: وی از قول ابی جعفر(ع) در فضل «انا انزلناه فی لیله القدر» کتابی با الفاظ فاسد،تصنیف کرده است. این مرد مورد التفات نیست و حدیثش نوشته نمی‌شود[۵۸]. نجاشی گفته است،او بسیار ضعیف است و کتابش در فضل «انا انزلناه» بد حدیث و مضطرب الالفاظ است[۵۹]. اما روایات صحیح و معتبر هم در مورد فضایل قرآن وجود دارد که از لحاظ سندی و محتوایی مورد اعتماد است. مرحوم کلینی این روایات را در کافی،در بابی با عنوان «فضل قرآن» گرد آورده، مرحوم مجلسی نیز در جلد ۸۹ بحارالانوار بخش زیادی از آنها را نقل کرده است. - روایات اختلاف قرائات شماری از روایات تفسیری مربوط به اختلاف قرائات در واژه‌های قرآن است. البته برخی از آنها صرفاً روایاتی است که به صحابه و تابعیان یا قاریان مشهور مستند شده است و به عنوان روایت معتبر و مسند، از پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) صادرنشده است. معمولاً‌مفسران در مواردی که اختلاف قرائات مشهور، در معنا و مفهوم آیه مؤثر باشد به بررسی آنها می‌پردازند . - روایات اسباب نزول بخش عظیمی از روایات تفسیری مربوط به فضای نزول آیات از قبیل سبب، شأن، زمان، مکان، چگونگی نزول و فرهنگ مردم در زمان نزول است. بدیهی است آگاهی به مراد گوینده و مفاهیم کلام وی در مواردی جز از طریق فضای صدور کلام و شرایط اجتماعی و فرهنگی و قرائن محفوف به آن میسر نیست. البته در همه آیات قرآنی این معنا به نحو اطلاق صادق نیست و آشکار شدن مفهوم درست آیات قرآن، در مواردی ویژه،به دانستن سبب نزول خاص آیه بستگی دارد (مانندآیه ۵۴ سوره مائده). دستیابی به این معنا صرفاً با توجه به اخبار و روایات بیانگر سبب خاص نزول آیه ممکن است. - روایات مربوط به نزول قرآن درباره کیفیت نزول آیات،ترتیب نزول سور و تعیین مکی یا مدنی بودن آیات، روایاتی وارد شده است. گر چه در اغلب موارد اینگونه روایات با هم متعارض و ناسازگارند. دستیابی به روایات معتبر و صحیح در پاره‌ای از آنها با توجه به قرائن ممکن است. - روایات تبیین مفردات و وجوه معانی بخشی از روایات تفسیری در مقام تبیین معانی واژگان قرآن یا عبارات مبهم و مجمل آیات است. فهم معانی واژه‌های غریب (دشواریاب) قرآن و تبیین جملات مجمل و مبهم تأثیر زیادی در تفسیر صحیح آیات قرآن دارد. به همین دلیل میتوان عنوان «روایات تفسیری» را – به معنای واقعی آن – مربوط به این دسته از روایات دانست. - روایات اعتقادی بسیاری از روایات تفسیری مربوط به اعتقادات است. پیشوایان دینی ما برای آگاهی بخشیدن به مردم،شبهه‌زدایی و تصحیح انحرافات اعتقادی، مسائل اعتقادی را با کلام شیوای خود بیان فرمودند تا دست جاعلان و مخالفان دین را از تحریف حقایق دینی و وارونه جلوه دادن مفاهیم اعتقادی کوتاه نمایند. زیرا اعتقادات افراد،شالوده ایمان و عمل آن‌هاست. به نظر می‌رسد بیشترین هجمه ی دشمنان در زمینه ی روایات اعتقادی،به منظور تخریب شخصیت انبیاء الهی و القاء عدم عصمت ایشان می‌باشد که تأثیر مستقیم و بسزایی در تزلزل ایمان و توحید افراد دارد. - روایات جری و تطبیق نظر به اینکه قرآن مجید، کتابی همگانی و جاودانی است؛ در غایب مانند حاضر جاری و به آینده و گذشته مانند حال منطبق میشود. مثلاً آیاتی که در شرایطی خاص، برای مؤمنین زمان نزول، تکالیفی بار می‌کند، برای مؤمنینی که پس از عصر نزول دارای همان شرایط هستند، همان تکالیف را دارد و آیاتی که صاحبان صفاتی را ستایش یا سرزنش می‌کند یا بیم و امید می‌دهد، کسانی را که به آن صفات متصفند در هر زمان و هر مکان که باشند، شامل میشود. بنابراین هرگز مورد نزول آیه‌ای مخصص آن آیه نخواهد بود؛ یعنی به هر موردی که در صفات و خصوصیات، با مورد نزول آیه شریک است، سرایت می‌کند، این همان است که در عرف روایات «جری» نامیده میشود[۶۰]. جری و تطبیق، روش اهل بیت(ع)است؛ چه اینکه آنان، آیات قرآن را که قابل انطباق با مواردی غیر از موارد نزول باشد،تطبیق میکردند … روایات جری که در صدد تطبیق آیات قرآن بر اهل بیت(ع)یا بر دشمنان آنان می‌باشد، در بخش‌های گوناگون، بسیار و بلکه افزون برصدها روایت است[۶۱]. آیت الله جوادی آملی به تبع استادشان در این باره میگوید: بسیاری از روایاتی که در تفاسیر روایی مانند نورالثقلین و برهان آمده و از آن به عنوان «روایات تفسیری» یاد میشود، در پی تفسیر آیه نیست زیرا تفسیر به معنای بیان معانی الفاظ و جملات قرآن است و بیشتر آن احادیث از این قبیل نیست بلکه در پی تطبیق آیه بر برخی مصادیق و در موارد فراوانی در صدد تطبیق بر بارزترین مصداق آن است[۶۲]. علامه(ره) نیز در جای جای المیزان به این نکته اشاره دارد[۶۳]. فصل دوم: ضعف اسانید در روایات تفسیری بخش اول: مفهومشناسی و پیشینه سند در لغت به معنای تکیهگاه و جمع آن اسناد است[۶۴]. در معنای اصطلاحی سند گفتهاند: «سلسله رواته الی المعصوم سنده»[۶۵] و «السند طریق المتن و هو جمله من رواه»[۶۶] بنابراین سند راه دستیابی به متن است که از مجموعه افرادی که متن را نقل میکنند - یعنی روات -تشکیل شده است. در دانش حدیث، اصطلاح «حدیث» به مجموع سند و متن اطلاق میشود، از این رو برای ارزیابی صحت و سقم یک حدیث، به جز نقد و بررسی متن آن، لازم است سند حدیث و اتصال یا انفصال آن، میزان اعتبار و وثاقت، دقت و ضابط بودن راویان آن نیز بررسی شود بدیهی است غفلت یا مسامحه در این امر پیامدهای ناگواری در پی خواهد داشت. از دیرباز محدثان و مفسران و فقها در نقل دقیق روایات و ذکر کامل سند آنها کوشیدهاند تا جعل و تحریف، تصحیف و زیاده یا نقصان در روایات راه نیابدچه اینکه شیوه ی «نقل با اسناد» هماره مورد تأکید ائمه بوده، چنانچه امام صادق(ع) از امیرالمؤمنین(ع) نقل فرمودند: چون حدیثی را برای شما گویند، در مقام نقل، آن را به گویندهاش نسبت دهید؛ زیرا اگر راست باشد، به سود شماست و اگر دروغ باشد به زیان گوینده آن است[۶۷]. «ذهبی» یکی از مهمترین اسباب ضعف تفسیر نقلی را حذف سندهای روایات دانسته است. وی درباره چگونگی اسانید روایات در دوره صحابه و تابعین میگوید: «صحابه هیچ حدیثی را نقل نمیکردند مگر زمانی که اطمینان و اعتماد کامل به آن داشتند؛ از اینرو آنچه را حفظ میکردند، صحیح میدانستند و چون همه صحابه به امانت و عدالت مشهور بودند، دیده نشده است که از اسناد روایات سؤال کنند و تاروایتی برای آنها از طریق شهادت گواهان یا سوگند ثابت نمیشد، آن را نمیپذیرفتند و این به خاطر احتیاط و دقت آنها بود نه عدم اطمینان به راویان حدیث. در دوره تابعین که کذب برخی احادیث آشکار شد، آنان هیچ حدیثی را جز با قید سند و عدالت راویانش نمیپذیرفتند. گروهی در دوره پس از تابعین، آثاری در ارتباط با تفسیر تألیف نمودند و سندها راکوتاه کردند واقوال را بدون اسناد به گویندگان نقل نمودند. از اینجا بود که روایات بیگانه، به حوزه روایات اصیل وارد شد و درست و نادرست در هم آمیخت»[۶۸]. علامه طباطبایی(ره) درباره پیشینه نقل اسناد و شیوه مفسران در ارزشگذاری سندی میگوید: «طبقه پنجم [مفسران عامه] کسانیاند که روایات را با حذف اسناد در تألیفات خود درج کردند و به مجرد نقل اقوال قناعت نمودند. برخی علما گفتهاند: اختلال نظم تفسیر از همینجا شروع شد و اقوال زیادی در این تفاسیر بدون مراعات صحت و اعتبار نقل و تشخیص سند، به صحابه و تابعین نسبت داده شد و در اثر این هرج و مرج، دخیل بسیاری به وجود آمد و اعتبار اقوال متزلزل شد[۶۹]». علامه درباره روش مفسران شیعه، مفسرانی چون فراتبن ابراهیم، ابوحمزه ثمالی، عیاشی، علیبن ابراهیم قمی و نعمانی را طبقه دوم مفسران شیعه و روش آنها را مانند روش طبقه چهارم مفسران اهل سنت دانسته است که روایات مأثور را از طبقه اول اخذ نموده و بدون هیچگونه اعمال نظر و رأی، با اسناد در تألیفاتشان درج میکردند. با عنایت به اینکه فاصله زمانی دسترسی به ائمه اهل بیت(ع)تقریباً سیصد سال ادامه داشت، این دو طبقه ترتب زمانی نداشتهاند و متداخل بودند، همچنین کسانی که روایت را با حذف اسناد درج کنند، بسیار کم بودند مانند تفسیر عیاشی که یکی از شاگردان وی، اسناد روایات آن را به جهت رعایت اختصار حذف نموده است[۷۰]. بخش دوم: ارزشگذاری سندی احادیث در مورد ارزشگذاری سندی احادیث و بررسی اتصال آن به معصومان(ع) دو دیدگاه کلی وجود دارد[۷۱]: ۱- اخباریان گروهی بر این باورند که به اینگونه بررسیها نیازی نیست، زیرا بدون تردید، روایات کتب اربعه شیعه و برخی دیگر از منابع حدیثی معتبرند. این رأی به محدثان و اخباریان منسوب است. اخباریان شیعه عمدتاً تمام روایات کتب اربعهبلکه بسیاری ازکتب حدیثی را معتبر میدانند، لذا بررسی سندی و رجال روایات را غیر ضروری و چه بسا بدعت میشمرند. به طور قطع نمیتوان ریشه اخباری‌گری را به دانشمندان پیش از ملا امین استرآبادی (م ۱۰۳۳ ق) نسبت داد. برخی ریشه های این تفکر را در کلام قدما میتوان یافت؛ به عنوان مثال شیخ مفید(م ۴۲۱ ق)فرموده است: احادیثی را که میشنوند، با تمام وجود میپذیرند؛ تأمل در سند ندارند، حق و باطل آن را تمیز نمیدهند و معانی آن را درک نمیکنند[۷۲]. ۲- اصولیان گروه دیگر، احتمال دس و وضع در مجموعه های حدیثی را قطعی دانستهاند، لذا علم رجال را برای پالایش حدیث درست از نادرست، لازم میدانند. این رأی به اصولیان منسوب است. اصولیان اساساً به لزوم ارزیابی اسانید روایات، اعتقاد دارند. مهمترین آرای آنها در سه نظریه مطرح شده است؛ - رأی مشهور نظر رایج بین فقها و اصولیان این است که برای درستی حدیث، باید از قرائن مفید علم و اطمینان فحص و جستجو کرد و «بررسی سلسله سند»، یکی از آن قرائن محسوب میشود. اینان بر این باورند که اصطلاح «صحیح» نزد قدما به حدیثی اطلاق میشده که به جهت قرائن یا راویان ثقه، قابل اعتماد بودند. آنان، نه خود را از علم رجال بینیاز میدانستند و نه مانند متأخرین در بررسی اسناد و راویان، افراط به خرج میدادند. - رأی متأخران در دوره های اخیر، توجه به سلسله سند و وثاقت راویان، در حد افراط مورد نظر گروهی از اصولیون قرار گرفته است. ایشان در بررسی روایات، بیشترین اعتماد رابه ارزیابی اسناد آن دارند. آقای خویی(ره) که از سردمداران ایشان به شمار میآید – ضمن نقد نظریه اخباریان میگوید: و قد تحصل من جمیع ما ذکرنا، انه لم تثبت صحه جمیع روایات الکتب الاربعه فلابد من النظر فی سند کل روایه منها فان توفرت فیها شروط الحجیه اخذ بها و الّا فلا. حاصل کلام اینکه؛ صحت همه روایات کتب اربعه ثابت نشده است لذا باید در سند همه آن روایات دقت کرد، اگر شروط حجیت در آنها بود، روایات را پذیرفت و الا نباید پذیرفت.[۷۳] - رأی جامع معیار اصلی ارزیابی روایات در این دیدگاه، تبعیت از روش عقلایی است. به این معنا که همچنان که «بررسیهای سندی» میتواند در تشخیص روایات صحیح از سقیم مفید باشد، «ارزیابی محتوایی» احادیث و یا دیگر قرائن نیز میتواند در اطمینان به صدور آنهااز معصومین مؤثر باشد. بخش سوم: اعتبارسنجی خبر واحد تفسیری قبل از پرداختن و ارزشگذاری روایات واحد تفسیری، شایسته است به طور اجمال حجیت خبر واحد را بررسی کنیم. شیخ انصاری مسئله حجیت و اعتبارسنجی خبر واحد را به نحو گستردهای مطرح نموده و به تبیین و نقد و بررسی دیدگاه منکران اعتبار خبر واحد و معتقدان به آن پرداخته است. ایشان سید مرتضی، ابن برّاج، ابن زهره، طبرسی و ابن ادریس را جزء منکران دانسته و اجماع دانشمندان شیعی را - از دوران معاصر تا عصر شیخ مفید و شیخ طوسی - بر حجیت خبر واحد ثابت دانسته است[۷۴]. شیخ طوسی حجیت خبر واحد را با این شرایط پذیرفته است؛ امامی بودن راوی، معصوم بودن مروی عنه، استوار (ضابطه) بودن راوی در نقل حدیث، عدم جرح راوی[۷۵].
فرم در حال بارگذاری ...