چوبی سخت و راست تار، کم دوام، با قابلیت میخ‌خور خوب، در ساخت مبلمان و غربال، روکش سازی و همچنین ستون معابد و مساجد کاربرد دارد. پرداخت پذیر و با برش بدون پودر(کارهای ظریف)
اهمیت و موارد استفاده: چوب چنار مرغوب و صنعتی و از مقاومت بالایی نیز برخوردار بوده به طوری که بدون آغشته نمودن به مواد ضدعفونی کننده، مدت زیادی در برابر تغییرات جوی سالم می‌ماند. بسیاری از بناهای تاریخی ایران از چوب چنار ساخته شده که گویای پایداری آن است. از چوب چنار در مبل سازی و زیر سازی وسایل چوبی استفاده می‌شود (کاردگر بالادهی،۱۳۹۱).
۲-۳-۲ شیشه‌های رنگی در گره‌چینی
در ساخت گره‌چینی پنجره‌ها از شیشه‌های رنگی استفاده می‌شود که انتخاب این شیشه‌ها بی‌دلیل و اتفاقی نیست. شیشه‌های رنگی که در گره‌چینی‌ها دیده می‌شود به رنگ‌های زرد، قرمز، آبی و سبز است و شیشه‌های بی رنگ برای عبور نور، و شیشه‌های رنگی جهت تعادل بخشیدن به نور و تابش شدید آفتاب کویر است.
فرهنگ و ادب دورهی اسلامی ایران، در بردارنده‌ی مباحث گوناگونی پیرامون رنگ‌هاست،که خود تأثیر زیادی در هنر اسلامی داشته است، این امر در لابه لای احادیث و آیات، کتب ادبی و هنری مطرح شده است. وجود آثار هنری باقی مانده از دوران اسلامی گویای حقیقت فوق است. رنگ‌ها در هنر و فرهنگ اسلامی ایران به درجاتی مانند با ارزش‌ترین، شریف‌ترین، زیباترین، بالاترین و…تقسیم و انتخاب شده و به کار رفته‌اند (استوار۱۲۵:۱۳۶۳).
۲-۳-۳ رنگ در معماری
در مورد کاربرد نمادین رنگ در معماری چنین می‌خوانیم :رنگ طبقه‌های مختلف زیگورات‌ها از پایین به بالا، عبارت بوده است از: سفید (رنگ بی رنگی)، خلوص روشن و نامعلومی (رمزآلود)، سیاه (به نشانهء جهان زیرین و نامرئی)، قرمز (یا شنگرفی)، قرمز- قهوه ای، نماد جهان خاکی، (رنگ امیال زمینی و کینه‌ها و خشم‌های فرودین)، آبی (مظهر آسمان و گستردگی باطن( و بالاخره گنبد یا اتاقک فراز زیگورات به رنگ زرد طلایی، نمادی از خورشید و نورانیت است.
بنابراین رنگ حیات بخش خورشید، طلایی است و جاودانگی و زیبایی فروزنده‌ی آن، از ابتدا توجه بشر را به طور ویژه جلب نموده و در مقدس‌ترین و یا با اهمیت‌ترین بناها، آن هم در رأس آثار، به کار گرفته می‌شد و در معماری اماکن مقدس و متبرک اسلامی نیز از این پدیده‌ی زیبایی‌شناسانه و مقدس غفلت نشده است.
مدارک بسیاری، بویژه منابع غنی ادبی، نشانگر آن است که برای هنرمندان، بخصوص معماران، علاوه بر علم معماری آشنایی با علوم دیگر، بویژه نجوم و رنگ شناسی، نیز ضروری است؛ زیرا بسیاری از مسائل نجومی و نیز ایام هفت‌گانه با رنگ‌های هفت‌گانه تأویل و تعبیر شده بودند. یکی از قدیمی‌ترین و بهترین منابع باقی‌مانده که در زمینه‌ی کاربرد مصالح معماری و رنگ آنها بویژه استعمال سنگ‌های رنگین در بنای اسلامی را به طور مفصل بحث کرده است-کتاب الاعلاق النفیسه‌ی ابن رسته است؛ که مربوط به قرن سوم هجری است. تجلی رنگ در صورت مادی و در نور از قابلیت‌های این کتاب است که در عرصه‌های عرشی و زمینی که در مواردی نمود آن در تضاد با یکدیگر است، چرا که سفیدی در نور، وجود تمام رنگ‌هاست؛ لیکن در ماده رنگ سفید نشانگر نبود رنگ است، اما ماده رنگ سیاه از ترکیب گونه‌های رنگ حاصل می‌شود؛ در صورتی که در نور، سیاهی نشانگر نبود رنگ است.
۲-۳-۴ آهن در چلنگری
آهن مصالح مورد استفاده در چلنگری است که عنصری شیمیایی- فلزی است که نماد Fe، عدد اتمی۲۶ و چگالی ۷.۸۷g/cm3 دارد، آهن در گروه ۸ و دورهی ۴ عناصر است. آهن و آلیاژهای آن، از رایج‌ترین فلزات و رایج‌ترین مواد فرمی و مغناطیسی در کاربردهای روزمره هستند. آهن دارای سطوح صاف و نقره‌ای براق مایل به رنگ خاکستری است اما وقتی در هوا با اکسیژن ترکیب می‌شود به رنگ قرمز یا قهوه‌ای در می‌آید که به آنها اکسید دارای ترکیبات آهن یا زنگ گفته می‌شود.
اولین آهن شکل گرفته که توسط نوع بشر در دورهی پیش از تاریخ مصرف شد از شهاب‌سنگ‌ها آمده بود. ذوب آهن در کوره‌ها در هزاره‌ی دوم پیش از میلاد شروع شد، آثار مکشوفه از آهن ذوب شده از ۱۲۰۰-۱۸۰۰ پیش از میلاد در هند و در مشرق از حدود ۱۵۰۰ پیش از میلاد بدست آمد (که گمان می‌رود ناشی از ذوب آهن در آناتولی یا قفقاز بوده است).
عصر آهن (۱۵۰۰-۷۰۰ پیش از میلاد) در دانش باستان‌شناسی دوره‌ای است که در آن بشر به گستردگی از آهن در جایگاه ماده‌ای برای ساخت ابزار و جنگ‌افزار سود برد. به جز این جامعه‌های کهن تغییرهایی در زمینه کشاورزی، باورها و شیوه‌های هنری نسبت به گذشته یافت
دورۀ موسوم به آهن در فلات بزرگ ایران دوره‌ای است که در ساده‌ترین تعبیر دوره گذر از عصر مفرغ به تثبیت حکومت و پادشاهی به مفهوم فراگیرش از بخش‌های شمالی و غربی و جنوب‌غربی به همه فلات ایران است. دوره‌ای که در آن الگوهای زیستی، اجتماعی، و فرهنگی توسط ساکنان فلات ایران، بی گمان با تاثیرپذیری از فرهنگ‌های همسایگان، دگرگون شدند و بسیاری از جلوه‌های هنری پدیدآمده در آن به گونه‌ای بود که تصور حضور اقوامی جدید را به‌وجود آورد. دوره‌ای که آهن در آن، هیچ‌گاه نقش اساسی و تعیین‌کننده در تحولات و دگرگونی‌های فرهنگی یا اقتصادی و صنعتی را نداشته است(فهیمی۱۳۹۱).
۲-۳-۴-۱ آهن و چلنگری در قرآن
یکی از فلزاتی که قرآن از آنها نام برده آهن است که شش بار در قرآن آمده است(ژوار۱۳۸۵) در آیه ۲۵ سوره حدید چنین آمده است که ما رسولان خود را با دلائل روشن فرستادیم، و با آنها کتاب (آسمانی) و میزان (شناسائی حق و قوانین عادلانه) نازل کردیم، تا مردم قیام به عدالت کنند، و آهن را نازل کردیم که در آن قوت شدیدی است، و منافعی برای مردم، تا خداوند بداند چه کسی او و رسولانش را یاری می‌کنند بی آن‌که او را ببینند، خداوند قوی و شکست‌ناپذیر است
صنع به معنای ساختن چیزی است. صنایع جمع صناعت به معنای هنر، کار و پیشه است که در آن تفکر و مهارت لازم باشد. مانند خیاطی و نساجی. فنّ نیز به معنای نوع، گونه و هنر است و جمع آن فنون می‌باشد(رحیم‌پور۱۳۹۱).
قرآن کریم در برخی از آیاتش تلویحاً به برخی از صنایع رایج مردم اشاره نموده و یا می‌توان با تأمّل در آیاتش صنایعی همچون: آهنگری، زره‌سازی، سد‌سازی، کشتی‌سازی، ماهی‌گیری، جواهرسازی، کشاورزی، دامپروری، گردشگری و… را می‌توان از آن کشف کرد. اما خود واژه صنعت به طور واضح و صریح تنها یک‌بار در قرآن به کار رفته است.
اهمیت آهن در زندگی انسان به اندازه‌ای بود که با کشف آن دوران تازه‌ای در تاریخ بشر آغاز شد که به آن «عصر آهن» می‌گویند و قرآن کریم درباره اهمیت آهن چنین می‌فرماید:
و انزلنا الحدید فیه بأس شدید و منافع للنّاس..(سوره حدید، آیه ۲۵)؛ « و آهن را که در آن برای مردم خطری سخت و سودمند است، پدید آوردیم»(قرآن کریم).
کلمه بأس یعنی تأثیر شدید. به طور مدام در جنگ‌ها و زندگی نیاز به آهن داشته و بشر در طول تاریخ از آن انواع سلاح‌ها را می‌ساخت. آیه فوق از ذکر صریح منافع دیگری که این فلز برای انسان دارد خودداری نموده؛ اما در برخی از آیاتش به اهمیت آهن اشاره کرده است:
-
- ساختن سد توسط ذوالقرنین بوسیله آهن. آنجا که می‌فرماید: (آتونی زُبَر الحدید«قطعات بزرگ آهن را برای من بیاورید») (سوره کهف، آیه ۹۶)
-
- ساختن زرّه توسط حضرت داود نبی(ع) (… و النّا له الحدید؛ اَن اعمل سبغتٍ و قدّر فی السرّد…«…. و ما آهن را با همه‌ی صلابت و سختى‌اش براى او نرم کردیم ») «سوره سبا، آیات ۱۰- ۱۱» (رحیم‌پور۱۳۹۱)
۲-۳-۵ گچبری
هنر گچبری در دوره قاجار رونق فوق العاده‌ای به خود گرفت، به علت مسافرت پادشاهان قاجار به فرنگ از هنر گچبری اروپا تقلیدهایی در کاخ‌های شاهی بخصوص در سر ستون‌سازی‌ها، گلویی‌سازی‌ها و سقف‌سازی‌ها در کاخ‌هایی چون گلستان و عشرت‌آباد و پاره‌ای دیگر، حدوداً پیروی گردید. اما به طور قاطع می‌توان گفت که این تقلیدها هرگز نتوانست جای هنر و نقوش بسیار پر هنر اصیل ایرانی، بخصوص نقش‌های اسلیمی و ختایی و گل و گیاه که نشأت گرفته از سرپنجه‌ی با ذوق هنرمندان ایران زمین می‌باشد را در گچبری بناهای ایران زمین بگیرد. البته در این برهه از زمان در هنر گچبری خلاقیت‌ها و نوآوری‌های بسیار چشمگیری از طرف هنرمندان گچ‌بر در آثار و ابنیه و به خصوص منازل مسکونی سنتی بیرونی و اندرونی ایران پدیدار گشت که به واقع هر یک از آثار به جای مانده خود تابلوهای بسیار نفیس و پر ارزش از هنر با فلسفه و خرد و فرهنگ هنرمندان ایران است. از میان آثار فراوان گچبری این دوره می‌توان به گچبری جالب کاخ ارم و نارنجستان قوام در شیراز و مقرنس‌بندی‌های آونگ گچی همراه با گچ‌بری‌های خانه طباطبائی و خانه‌ی بروجردی‌های کاشان همراه با نوآوری‌های شگرف در بناهای یاد شده و بسیاری از بناها و آثار دیگر ایران یاد کرد.
۲-۳-۵-۱ انواع طاقچه‌های گچی
انواع طاقچه‌ها را می‌توان در معماری سنتی خانه‌ی تقدیری مشاهده کرد. یکی از دلایل ایجاد طاقچه در بناهای این سرزمین مصرف کمتر مصالح و هم چنین سبک شدن بنا است (پیرنیا،۵۶:۱۳۸۷) و بر زیبایی بنا نیز می‌افزاید.. دلایل استفاده از این طاقچه‌ها سبب دسته‌بندی این عنصر معماری به گونه‌های زیر شده است.
-
- طاقچه‌های باربر
برای طاقچه‌های باربر از قوس نیم دایره یا رومی استفاده می‌کنند که تحمل بار زیادی را دارد و برروی آنها دیواره را اجرا می‌کنند و سپس سقف اصلی را پوشش می‌دهند وتزیینات گچبری را بر روی آن اجرا می‌کنند.
-
- طاقچه‌های تزیینی
در طاقچه‌های تزیینی ابتدا با چوب یا مصالح دیگر سقف را باربر می‌کنند. تا همان کار قوس را انجام دهد، برای تزیین از قطاربندی که نوعی تزئینات به‌صورت نواری است که از تزئینات اصلی ایرانی برای تزئینات پشت‌‌بام‌ها می‌باشد استفاده می‌شود.
-
- طاقچه‌های باربر تزیینی
در طاقچه‌های باربر تزیینی پوشش سقف را از قوس باید کمتر از رومی مثلا بین رومی و تخت که اصطلاحا ضربی گویند استفاده شود وسپس این طاقچه را گونیا نموده وداخل آن با گچبری تزیین می‌نمایند.
-
- طاقچه‌های قوس کمانه‌ای
طاقچه‌های قوس کمانه‌ای در محل‌هایی که پوشش سقف آنها حدودا قسمتی از دایره است و باربری آنها زیاد نیست ولی محدودیت ارتفاع دارند؛ اجرا شود.
۲-۳-۵-۲ یزدی بندی بااستفاده از گچ
یکی از آرایه‌های معماری سنتی یزدی بندی است که با بهره گرفتن از گچ اجرا می‌شود. یزدی بندی کاری است ما بین رسمی‌بندی و مقرنس که اجرای آن از شمسه شروع می‌شود وارتباط مستقیم با شعاع‌های شمسه دارد. بعد از ترنج‌ها نوبت به تخته پنج‌ها می‌رسد که اصطلاحا ستاره می‌گویند و بر روی دایره‌هایی که در مرکز شمسه قرار دارد، صورت می‌گیرد.
نکته: رسمی‌بندی نقش سازه‌ای دارد. یعنی بار سقف را تحمل می‌کند ولی در قطار بندی و یزدی بندی بار بر دوش طاق بوده و این‌ها نقش تزیینی دارند.
تصویر۲- ۵ اجرای یزدی‌بندی (مأخذ: نگارنده)
فصل سوم
آشنایی با دورهی قاجاریه و شهرستان اردکان
۳-۱ معرفی موقعیت تاریخی موضوع
آشنایی با موقعیت تاریخی موضوع پژوهش، سبب می‌شود تا دلایل استفاده از آرایه‌های معماری سنتی بهتر از قبل درک شود. بنابراین این بخش از پژوهش به آشنایی با این دوره اختصاص داده شده است.
فرم در حال بارگذاری ...
