ناحیه ۳
از مزیتهایی که در فرصت نهفته است استفاده نماییم برای جبران نقاط ضعف ( WO )
فهرست تهدیدها ( T )
ناحیه۲
استفاده از نقاط قوت برای جلوگیری از تهدیدها ( ST )
ناحیه ۴
به حداقل رساندن زیانهای ناشی از تهدیدها و نقاط ضعف ( WT )
در این تحلیل پرسشهای زیر مطرح می شود :
۱ – چه فرصتهای محیطی عمده ای برای ما وجود دارد ؟
۲ – با چه تهدیدهای عمده خارجی مواجه هستیم ؟
۳ – نقاط قوت عمده داخلی ما چه مواردی است ؟
۴ – ضعفهای عمده داخلی ما چه هستند ؟
لازم به ذکر است که تجزیه و تحلیل فوق تنها ، موقعیت استراتژیک را در یک مقطع زمانی مشخص ، روشن می سازد . لذا به منظور دنبال نمودن روند زمانی ، با توجه به این موضوع که شرایط محیطی (داخلی و خارجی) پویا بوده و دائما در حال تغییر و دگرگونی می باشد ، لازم است روند تحولات مورد بررسی قرار گرفته و در مقاطع مختلف زمانی ، استراتژیها را استخراج نمود . دنبال نمودن این روند کمک می کند تا بتوان حالتهای مختلفی راکه درآینده ممکن است رخ دهندرابررسی و پیش بینی نمود . متداولترین کاربرداین روش چارچوبی است که برای موقعیتهای مختلف کسب و کار، استراتژیهای مختلف را ارائه می کند . پیچیدگی های موجود در تجزیه و تحلیل اینگونه مسائل ایجاب می کند از روشهایی استفاده شود تا نسبت به درستی کار اطمینان حاصل شود . در مدل SWOT پس از لیست کردن هر یک از عوامل قوت و ضعف و فرصتها و تهدیدها و نوشتن آنها در سلولهای مربوط به خود ، از محل تلاقی هر یک از آنها استراتژیهای مورد نظر حاصل می شود ، بنابراین همواره این ماتریس منجر به چهار دسته استراتژی ، WT ، SO ، WO ، ST می شود . مواجهه دادن عوامل اصلی داخلی و خارجی و تدوین استراتژیهای WT ، SO ، WO ، ST از مشکلترین بخشهای تهیه ماتریس SWOT می باشد و به قضاوت و قدرت تجزیه و تحلیل خوبی نیاز دارد . در اجرای استراتژیهای SO سازمان با بهره گرفتن از نقاط قوت داخلی می کوشد از فرصتهای خارجی حداکثر بهره برداری را نماید هر سازمانی علاقمند است که همیشه در این موقعیت قرار داشته باشد تا بتواند با بهره گیری از نقاط قوت داخلی از فرصتها و رویدادهای خارجی حداکثر استفاده را بنماید . معمولا سازمانها برای رسیدن چنین موقعیتی سعی می کنند در زنجیره ارزش دارائیها ، داراییهای پایه خود را تبدیل به شایستگی کلیدی و نتیجتا مزیت رقابتی نمایند . هدف از استراتژیهای WO این است که سازمان از مزیتهایی که در فرصتها نهفته است استفاده نماید در جهت جبران نقاط ضعف ، گاهی در خارج از سازمان فرصتهای بسیار مناسبی وجود دارد ، ولی سازمان به سبب داشتن ضعف داخلی نمی تواند از این فرصتها بهره برداری نماید . سازمان در اجرای استراتژیهای ST می کوشد تا با بهره گرفتن از نقاط قوت داخلی خود برای جلوگیری از تاثیر منفی تهدیدات خارجی بر سازمان سازوکارهایی را در پیش بگیرد و یا تهدیدات را از بین ببرد . هدف سازمان در اجرای استراتژیهای WT کم کردن نقاط ضعف داخلی و پرهیز از تهدیدات ناشی از محیط خارجی است . سازمانی که بیشترین عواملش در این خانه متمرکز باشد وضعیت مناسبی نداشته و در موضع مخاطره آمیزی قرار خواهد گرفت . در چنین حالتی سازمان استراتژیهای مختلفی از قبیل واگذاری ، کاهش عملیات و … را برمی گزیند و در هر صورت سازمانها سعی می کنند از جنین وضعیتی پرهیز نمایند . تدوین استراتژیهای WT ، SO ، WO ، ST کاملا براساس خبرگی وخلاقیت میباشد و لیست نمودن نقاط قوت و ضف ، تهدیدها و فرصتها در واقع کمکهایی هستند برای این مرحله از تدوین استراتژی . کاربرد دیگر مدل SWOT مقایسه نظام یافته ای از فرصتها و تهدیدهای کلیدی خارجی با ضعفها و قوتهای داخلی است که به منظور تشخیص یکی از چهار الگوی میان موقعیتهای داخلی و خارجی موسسه صورت می گیرد . این الگوها منجر به استراتژیهایی می شوند که موارد ذیل را پیشنهاد می کنند :
خانه یکم : استراتژی تهاجمی ( توسعه ای ) را توصیه می کند .
خانه دوم : استراتژی تنوع را توصیه می کند .
خانه سوم : استراتژی با گرایش تغییر جهت را حمایت می کند .
خانه چهارم : استراتژی تدافعی را توصیه می کند .
نکات تکمیلی و بهبود در SWOT:
در طراحی و پیشنهاد استراتژیها به کمک ماتریس SWOT مرسوم ، دو نارسایی به نظر می رسد :
اولا ، بهنگام پیشنهاد استراتژیهای WT ، SO ، WO ، ST هدف تعامل سازمان با عوامل محیطی ، در راستای بقاء و تداوم فعالیت سازمان می باشد و اهداف رشد و تعالی سازمان ممکن است مورد غفلت استراتژیستها قرار گیرند . از این رو بهتر است اهداف سازمانی نیز در محل مناسبی از جدول SWOT گنجانده شوند تا پیشنهاد راهکارها ضمن توجه به بقای سازمان در تعامل با عوامل محیطی ، در راستای اعتلای سازمانی و رشد ، مستقیما مد نظر قرار گیرند .
ثانیا ، دسته رهکارهای پیشنهادی WT ، SO ، WO ، ST نوعا راهکارهایی هستند که از مواجهه و تعامل یک عامل محیطی با یک عامل درون سازمانی تولید شده اند و کمتر امکان توجه به تمامی عوامل محیطی و عوامل درون سازمانی برای طراحی و پیشنهاد استراتژیهای فوق وجود دارد . لذا یک مجموعه راهکارهای ترکیبی و راهبردهایی کلان حاصل راهکارهای WT ، SO ، WO ، ST در منطقه فصل مشترک این چهار ناحیه پیشنهاد می گردد . راهبردهایی که با توجه به مفروضات حاصله از تجزیه و تحلیل عوامل محیطی و عوامل درونی سازمان پیشنهاد می شوند راهبردهای اصلی برای حرکت سازمان ازوضع موجودبسوی اهداف بلند مدت هستند (خوشنام،صص۱۵-۱۸).
جدول۳-۲- تجزیه و تحلیل قوت و ضعف، فرصت و تهدید(SWOT )بهبود یافته(خوشنام،ص۱۹)
اهداف کیفی
Objectives
فرصتها
O
تهدیدات
T
نقاط قوت
S
راهبردهای
S-O
راهبردهای
S-T
راهبردهای ترکیبی
SWOT
نقاط ضعف
W
راهبردهای
O-W
راهبردهای
پس بدین ترتیب سؤالهای فرعی این پژوهش شامل موارد زیر میباشد:
آیا بین اعتماد افراد شاغل در کسبوکار خانگی و افراد فاقد کسبوکار تفاوت معناداری وجود دارد؟
آیا بین شبکهی روابط افراد شاغل در کسبوکار خانگی و افراد فاقد کسبوکار تفاوت معناداری وجود دارد؟
آیا بین هنجارهای معامله به مثل افراد شاغل در کسبوکار خانگی و افراد فاقد کسبوکار تفاوت معناداری وجود دارد.
۳-۴- فرضیه های تحقیق
۳-۴-۱- فرضیهی اصلی پژوهش:
بین میزان سرمایهی اجتماعی افراد شاغل در کسبوکار خانگی و افراد فاقد کسبوکار تفاوت معناداری وجود دارد.
۳-۴-۲- فرضیه های فرعی پژوهش:
بین اعتماد بین شخصی افراد شاغل در کسبوکار خانگی و افراد فاقد کسبوکار تفاوت معناداری وجود دارد.
بین اعتماد تعمیم یافته افراد شاغل در کسبوکار خانگی و افراد فاقد کسبوکار تفاوت معناداری وجود دارد.
بین اعتماد نهادی افراد شاغل در کسبوکار خانگی و افراد فاقد کسبوکار تفاوت معناداری وجود دارد.
بین شبکهی روابط رسمی افراد شاغل در کسبوکار خانگی و افراد فاقد کسبوکار تفاوت معناداری وجود دارد.
بین شبکهی روابط غیر رسمی افراد شاغل در کسبوکار خانگی و افراد فاقد کسبوکار تفاوت معناداری وجود دارد.
بین هنجارهای معامله به مثل افراد شاغل در کسبوکار خانگی و افراد فاقد کسبوکار تفاوت معناداری وجود دارد.
۳-۴-۳- سایر فرضیه های پژوهش
بین سرمایهی اجتماعی و ابعاد آن و میزان درآمد شاغلان کسبوکار خانگی رابطه معناداری وجود دارد.
بین سرمایهی اجتماعی و نوع فعالیت (صنایع دستی، فرش دستباف، امور تولیدات دامی و کشاورزی، فعالیتهای فرهنگی) شاغلان کسبوکار خانگی رابطه معناداری وجود دارد.
بین سرمایهی اجتماعی و سابقهی کاری شاغلان کسبوکار خانگی رابطه معناداری وجود دارد.
بین سرمایهی اجتماعی و نحوهی راهاندازی کسبوکار رابطه معناداری وجود دارد.
بین سرمایهی اجتماعی و عضویت در صنف مربوط به کسبوکار رابطه معناداری وجود دارد.
بین سرمایهی اجتماعی و وابسته بودن به نهاد خاص رابطه معناداری وجود دارد.
بین ویژگیهای فردی (سن، قومیت، سطح تحصیلات و محل تولد) افراد و راهاندازی کسبوکار خانگی رابطه معناداری وجود دارد.
۳-۵- روش تحقیق
۳-۵-۱- نوع تحقیق
در این پژوهش از تکنیک پیمایش استفاده شده است و از لحاظ نوع برخورد با مسئلهی مورد بررسی، مطالعهای میدانی میباشد. پیمایش هم به طریق حضوری و هم غیر حضوری، هم به صورت منظم و هم غیر منظم و هم برای تعمیم عملی یا در مطالعهی موردی و سرشماری عمومی به کار گرفته میشود و دارای کاربردهای گسترده ای است. از این روش نه تنها میتوان برای کسب واقعیات سود جست، بلکه با بهره گرفتن از این روش میتوان به مطالعه بین واقعیات تجزیه و تحلیل علت و معلولی و آزمون فرضیهها نیز پرداخت (طالقانی، ۱۳۷۷: ۱۱۸-۱۱۹). همچنین مطالعات میدانی بررسیهای علمی غیر آزمایشی هستند که هدفشان کشف روابط و تعامل بین متغیرهای جامعه شناسی، روان شناسی و آموزشی در ساختارهای اجتماعی واقعی است (کرلینجر، ۱۳۷۴: ۵۵).
این پژوهش به لحاظ هدف از نوع کاربردی میباشد و بر اساس روش تحقیق از نوع علی پس از وقوع میباشد
۳-۵-۲- جامعهی آماری مورد مطالعه
جامعهی آماری به کل افراد، وقایع یا چیزهایی اشاره دارد که محقق میخواهد به تحقیق در مورد آنها بپردازد (سکاران، ۱۳۸۸: ۲۹۴). جامعه آماری مورد مطالعهی کلیهی افراد شاغل در کسبوکار خانگی شهر شیراز تا سال ۱۳۹۱ میباشند که طبق آمار این تعداد تقریباً برابر با ۳۶۰۰۰ نفر میباشد.
۳-۵-۳- حجم نمونه و روش نمونه گیری:
نمونه عبارتست از مجموعه ای از نشانهها که از یک قسمت، یک گروه یا جامعه ای بزرگتر انتخاب میشود، به طوری که این مجموعه معرف کیفیات و ویژگیهای آن قسمت، گروه یا جامعهی بزرگتر باشد (خاکی، ۱۳۸۲: ۲۷۳). در این پژوهش حجم نمونه شاغلان کسبوکار خانگی، بر اساس فرمول کوکران در سطح خطای ۰۵/۰ به ترتیب زیر میباشد (رفیع پور، ۱۳۸۳: ۳۸۳). تعداد نمونه۳۸۰ نفر به دست میآید که به منظور اطمینان بیشتر تعداد ۳۸۵ پرسشنامه از شاغلان کسبوکار خانگی جمع آوری گردید.
روشهای مختلفی برای نمونه گیری وجود دارد که در این پژوهش از روش نمونه گیری تصادفی طبقه ای استفاده میگردد. نمونه گیری تصادفی طبقه ای، مستلزم طبقه بندی و سپس انتخاب تصادفی آزمودنیها از هر طبقه است. در نمونه برداری تصادفی طبقه ای، جامعهی آماری ابتدا به گروه های ناسازگاری که در بافت پژوهشی مرتبط، متناسب و معنادار هستند، تقسیم بندی میشود. طبقه بندی یک طرح نمونه برداری تحقیقاتی کارآمد است، یعنی اطلاعات بیشتری را در هر اندازه از نمونهی مفروض ارائه میکند (سکاران، ۱۳۸۸: ۳۰۲). در این پژوهش شاغلان کسبوکار های خانگی با توجه به ادارات مراجعه شده به آن شامل صنایع دستی استان فارس، صنف قالیبافان شیراز، کمیتهی امداد امام خمینی شیراز، اداره بهزیستی شیراز و صندوق مهر امام رضا (ع) شیراز طبقه بندی میگردند و حجم نمونه به تعداد ۳۸۰ نفر متناسب با حجم جامعهی آماری شاغلان کسبوکار خانگی مربوط به این ادارات تقسیم میگردد. اطلاعات حجم جامعهی آماری با پرسش از ادارات مورد نظر به دست آمد که در جدول زیر همراه با حجم نمونه به تفکیک هر طبقه و تعداد پرسشنامه جمع آوری شده از هر طبقه شرح داده شده است:
جدول ۳-۱- اطلاعات مربوط به جامعهی آماری و حجم نمونه
ردیف | نام اداره | جامعهی آماری | حجم نمونه | تعداد پرسشنامه جمع آوری شده |
۱ | صنایع دستی استان فارس | ۵۵۰۰ | ۵۸ |
تامین مالی و رشد شرکت
شرکت ها به منظور اجرای پروژه های سودآور و دستیابی به حداکثر بازدهی در جهت افزایش ثروت سهامداران خود، از منابع مالی مختلف به شیوه های گوناگون استفاده می کنند. توانایی شرکت در مشخص کردن منابع درون یا برون سازمانی در فراهم کردن سرمایه و تهیه برنامه های مالی مناسب، از عوامل اصلی رشد و پیشرفت هر شرکت محسوب می گردد. این منابع تامین مالی و میزان استفاده از آن ها یکی از عوامل اثرگذار بر عملکرد عملیاتی شرکت ها است.(مجتهدزاده و همکاران،۱۳۸۸)
موسسات و بنگاه های اقتصادی بویژه فعالان در بخش صنعت، برای ادامه حیات وفعالیت های تولیدی خود وهمچنین توسعه فعالیت ها ، به سرمایه های کلان نیاز دارند ، تامین وجوه برای شرکت ها وموسسات از اهمیت ویژه ای برخوردار است ولازم است که مدیریت مالی اطمینان حاصل نماید که در موقع نیاز چنین وجوهی فراهم است. منابع مالی هر واحد اقتصادی از منابع داخلی وخارجی تشکیل شده است. منابع داخلی شامل جریان های نقدی حاصل از عملیات به علاوه وجوه حاصل از فروش دارائیها ومنابع خارجی نیز شامل استقراض از بازارهای مالی وانتشار سهام جدید است. مدیران معمولا در فرایند تامین مالی نوعی نظم وتوالی را رعایت می کنند. این نظم را میتوان این گونه مطرح کرد که ابتدا منابع داخلی را بر منابع خارجی ترجیح می دهند.(رحیمیان،۱۳۸۰)
طبقه بندی روش های تامین مالی
روش های تامین مالی برای تداوم فعالیت واجرای پروژه های سودآور در فرایند رشد شرکت ها بسیار موثرند وموجب ادامه حیات شرکت ها در دنیای رقابتی امروز می شوند. تامین مالی به روش های مختلف کوتاه مدت وبلند مدت صورت می گیرد وشرکت ها می توانند منابع مالی مورد نیاز خود را از داخل (برای نمونه از محل سود انباشته ) یا خارج از شرکت ( از طریق انتشار سهام یا اوراق قرضه) تامین کنند. هدف اصلی شرکت ها ، افزایش بازده حقوق صاحبان سهام است و بدین منظور از روش هایی استفاده می کنند که آنها را در رسیدن به این مهم یاری کند. افزایش بازده حقوق صاحبان سهام و درنتیجه کاهش هزینه سرمایه، ارزش شرکت را بالا می برد. در واقع سرمایه گذاران اعم از سهامداران یا تامین کنندگان وام وتسهیلات بلند مدت با اعطای سرمایه یا پول خود به شرکت، ریسک عدم وصول آن را پذیرفته اند و بازده ای معادل هزینه سرمایه شرکت را می خواهند. بدهی ها وسرمایه دو منبع اصلی تامین منابع مالی در ساختار سرمایه شرکت می باشند. تامین مالی شرکت ها وموسسات به تناسب وسعت ، نیاز، اهداف و نحوه ی دسترسی به منابع و بازار سرمایه متفاوت می باشند. شیوه های مختلفی برای تامین مالی شرکت ها عنوان گردیده است که به اختصار بیان می گردد.(شباهنگ،۱۳۸۵)
معمولا روش های مختلف تامین مالی از نظر زمان سررسید به تامین مالی کوتاه مدت و بلند مدت و از لحاظ محل تامین منابع، به منابع داخلی و خارج تقسیم می گردند که در ادامه به شرح آن می پردازیم:
منابع تامین مالی داخلی:
منابعی مثل جریان های نقدی حاصل از عملیات ، فروش داراییها، سود انباشته واستفاده از ذخایر استهلاکی، که از داخل شرکت عرضه می شوند را منابع مالی داخلی (درون سازمانی) می گویند. وجوه و منابع داخلی دارای دو ویژگی هستند. اول این وجوه از طریق عملیات واحد تجاری ایجاد می شوند. در نتیجه اینگونه وجوه بیشتر از وجوه و منابع خارجی تحت کنترل مدیریت شرکت هستند. دوم، اینگونه وجوه به آسانی در دسترس شرکت قرار می گیرند زیرا تنها کافی است دو اقدام زیر برای هرچه مستحکم کردن استفاده از این منابع صورت گیرد.
الف) جلب موافقت اکثریت آرای سهامداران در زمینه عدم توزیع سود نقدی در مجمع عمومی عمومی عادی یا انتقال بخشی از سود به اندوخته
ب) جلب موافقت اکثریت آرای سهامداران در زمینه توزیع سود سهمی ( انتقال سود انباشته به حساب سرمایه یا صرف سهام)
سود انباشته همیشه یکی از منابع مهم تامین مالی بلند مدت داخلی شرکت ها بوده است.(شباهنگ،۱۳۸۵)
منابع تامین مالی خارجی:
منابع خارجی آن دسته از منابعی هستند که شرکت ها در صورت عدم کفاف منابع داخلی برای تامین مالی نیازهای شرکت ، بوسیله ایجاد یا تحمل بدهی ها یا انتشار سهام جدید اقدام به جذب سرمایه می نمایند. منظور از ایجاد بدهی استقراض یا انتشار اوراق قرضه است که شرکت در قبال آنها متعهد می شود که در زمان های معین سود تعیین شده ودر تاریخ سررسید ارزش اسمی یا مبلغ وام اخذشده را بپردازد.
منابع تامین مالی کوتاه مدت:
تامین مالی کوتاه مدت ، نوعاً برای پشتیبانی سرمایه گذاری موقت داراییهای جاری مورد استفاده قرار می گیرند. معمولاًمدیر مالی پس از برنامه ریزی سرمایه گذاری در داراییهای جاری و پیش بینی منابع مورد نیاز واحد اقتصادی در سال آینده ، باید به فکر تامین مالی برنامه خود باشد و در مورد شیوه تامین مالی تصمیم گیری کند. معمولاً برای تامین مالی سرمایه گذاری موقت در داراییهای جاری، از وام کوتاه مدت استفاده می شود. دوره کوتاه مدت معمولاً به بدهیهایی مربوط می شود که سررسید آن در فاصله ای کمتر از یکسال است. (رحیمیان،۱۳۸۰)
منابع تامین مالی بلندمدت:
تامین مالی بلندمدت بعنوان تعهد است و منابعی که در طول بیش از یکسال سررسید وپرداخت می گردد تعریف می شود. اصل تداوم فعالیت شرکت بر رشد استوار است. بنابراین سرمایه گذاری بر روی دارائیهای مورد نیاز جهت تولید کالا وخدمات در آینده اهمیت زیادی دارد.(شباهنگ ،۱۳۸۵)
خصوصیات کیفی اطلاعات
طبق مفاهیم نظری گزارشگری مالی ایران، هدف صورت های مالی عبارت از ارائه اطلاعاتی تلخیص و طبقه بندی شده درباره ی وضعیت مالی ، عملکرد مالی وانعطاف پذیری مالی واحد تجاری است که برای طیفی گسترده از استفاده کنندگان صورت های مالی در اتخاذ تصمیمات اقتصادی مفید واقع گردد. خصوصیات کیفی به خصوصیاتی اطلاق می شود که موجب می گردد اطلاعات ارائه شده در صورتهای مالی برای استفاده کنندگان در راستای ارزیابی واحد تجاری مفید واقع شود. خصوصیات کیفی اصلی مرتبط با محتوای اطلاعات ،” مربوط بودن” و” قابل اتکا بودن” است. بنابراین هرگاه اطلاعات مالی مربوط وقابل اتکا نباشند، مفید نخواهند بود. خصوصیات کیفی اصلی مرتبط با ارائه اطلاعات “قابل مقایسه بودن” و"قابل فهم بودن” است. اطلاعاتی که فاقد این خصوصیات باشد، علیرغم مربوط بودن و قابل اتکا بودن، دارای فایده ی محدودی است. لذا، خصوصیات کیفی قابل مقایسه بودن و قابل فهم بودن، بر مفید بودن اطلاعات می افزایند و به این منظور وجود ثبات رویه در روش های حسابداری بکارگرفته شده و افشای مناسب اطلاعات الزامی است. با توجه به مطالب فوق، در صورت وجود اشتباه در صورتهای مالی دوره یا دوره های مالی قبل و درصورت تغییر رویه در دوره جاری نسبت به دوره یا دوره های مالی قبل، تجدید ارائه صورت های مالی ابزاری متداول به منظور ایجاد ثبات رویه وافشای مناسب اطلاعات است که درحال حاضر استفاده بسیار زیادی در کشور دارد.(کمیته تدوین استانداردهای حسابداری،۱۳۹۱)
خصوصیات کیفی اصلی مرتبط با محتویات اطلاعات
مربوط بودن: اطلاعات ارائه شده توسط گزارشگری مالی باید مربوط باشد و اطلاعاتی مربوط است که در مورد یک پدیده اقتصادی مربوط باشد. یعنی اطلاعات در مورد آن پدیده اقتصادی توانایی ایجاد تفاوت در یک تصمیم را داشته باشد. همانطور که ملاحظه می شود اطلاعات دارای خصوصیت کیفی مربوط بودن باید توانایی ایجاد تفاوت در تصمیم گیری را داشته باشد نه در تصمیم گیرنده. زیرا تصمیم گیرنده ممکن است به دلیل عدم آگاهی از این اطلاعات، از منابع اطلاعاتی دیگری به جز گزارشگری مالی استفاده کند یا اینکه حتی با فرض آگاهی از این اطلاعات از آنها استفاده نکند، در حالیکه می تواند از آنها استفاده کند. اطلاعات توانایی ایجاد تفاوت در تصمیم را دارد حتی اگر استفاده کنندگان از آنها استفاده نکنند یا از آن مطلع نباشند. (رحمانی،۱۳۹۰)
قابل اتکا بودن: اطلاعاتی قابل اتکا است که عاری از تعصب و خطای با اهمیت باشد و زمانی که استفاده کننده از آنها بتواند اطمینان داشته باشد که صادقانه بیانگر چیزی هستند که مدعی آن می باشند.(شرودر،۱۳۸۸)
خصوصیات کیفی اصلی مرتبط با ارائه اطلاعات
قابل مقایسه بودن: استفاده کنندگان صورتهای مالی باید بتوانند صورتهای مالی واحد تجاری را طی زمان جهت تشخیص روند تغییرات در وضعیت مالی، عملکرد مالی و انعطاف پذیری مالی واحد تجاری مقایسه نمایند. استفاده کنندگان هم چنین باید بتوانند صورت های مالی واحدهای تجاری مختلف را مقایسه کنند تا وضعیت مالی ، عملکرد مالی و انعطاف پذیری مالی آن ها را نسبت به یکدیگر بسنجند. نیاز به قابلیت مقایسه را نباید با یکنواختی مطلق اشتباه گرفت. این خصوصیات نباید مانع از بکارگیری روش های بهبود یافته حسابداری گردد. هر گاه رویه حسابداری مورد استفاده با خصوصیات کیفی “مربوط بودن” و” قابل اتکا بودن” سازگار نباشد، برای واحد تجاری ادامه ی استفاده از آن رویه مناسب نخواهد بود. به گونه ای مشابه ، در صورت وجود رویه های جایگزین ” مربوط بودن” و” قابل اتکا تر” ، برای واحد تجاری مناسب نخواهد بود که در رویه های حسابداری مورد عمل تغییر ندهد.( کمیته تدوین استانداردهای حسابداری،۱۳۹۱)
ثبات رویه :
قابل مقایسه بودن مستلزم این امر است که اندازه گیری وارائه اثرات مالی معاملات وسایر رویداد های مشابه در هر دوره حسابداری واز یک دوره به دوره بعد با ثبات رویه انجام گیرد وهمچنین هماهنگی رویه توسط واحدهای تجاری مختلف حفظ شود. مفهوم ثبات رویه، شخصیت حسابداری را ملزم میکند تا هنگامی که روشی را برای انجام یک رویداد مالی انتخاب می نماید، برای کلیه رویدادهای مشابه و دوره های مالی بعد نیز آن روش را به کار برد، مگر اینکه دلایل قابل قبولی برای تغییر آن وجود داشته باشد. اگر یک شخصیت حسابداری روش های خود را برای اندازه گیری و ثبت رویدادها به تکرار تغییر دهد، مقایسه نتایج یک دوره مالی با دوره های مالی بعد و همچنین صورتهای مالی دیگر شرکتها امکان پذیر نخواهد بود.همواره این فرض اساسی وجود داشته که اصول حسابداری به طور یکنواخت نسبت به دوره های مالی قبل به کار گرفته میشود اما به دلیل تغییرات مداوم و مستمری که در شرایط اقتصادی و اجتماعی صورت می گیرد ممکن است فرض فوق صادق نباشد و تغییر در اصول و روش های حسابداری جهت هماهنگ کردن واحد تجاری با شرایط جدید، ضرورت یابد. (فایلز و همکاران،۲۰۰۸)
قابل فهم بودن: اطلاعات باید به گونه ای ارائه شوند که افراد با دانش معقول درباره حسابداری، فعالیتهای اقتصادی و شرکت بتوانند از آنها استفاده نمایند و وهمچنین نباید مبهم و پیچیده باشد، زیرا برخی از استفاده کنندگان از صورتهای مالی نمی توانند آنها را درک نمایند.(شرودر،۱۳۸۸)
تجدید ارائه صورت های مالی
به منظور حفظ قابلیت مقایسه و تحلیل معنادار روند فعالیت ها، واحد های تجاری باید رویه های یکسانی را برای اندازه گیری وارائه آثار مالی معاملات و سایر رویدادها ، درهر دوره حسابداری و از دوره ای به دوره ی دیگر بکار گیرند. علی رغم تاکید اساسی برثبات رویه ، ممکن است به دلایلی از جمله تغییر استانداردهای حسابداری ،تغییر رویه اجتناب ناپذیر شود . در صورت تغییر رویه باید به گونه ای عمل شود که قابلیت مقایسه اطلاعات لطمه ای نبیند. هم چنین ممکن است در تهیه صورتهای مالی اشتباهی رخ دهد که در آینده کشف شود. نحوه ی برخورد با اشتباهات رخ داده در دوره (دوره های) قبل که در دوره جاری کشف می شود، بر ارقام سنوات قبل (اقلام مقایسه ای) موثر است و نیاز به تجدید ارائه صورت های مالی دارد.(نجف تومرایی ،۱۳۹۱)
هنگامی که شرکتی صورتهای مالی خود را تجدید ارائه می کند، می پذیرد که اشتباه با اهمیت یا رویه ای نادرست در صورت های مالی دوره یا دوره های گذشته خود داشته است لذا، تعدیلات سنواتی به معنی عدم قابلیت اتکای کافی صورتهای مالی دوره یا دوره های گذشته است. از آنجا که سودآوری آینده واحد تجاری ودرنتیجه جریان های نقدی وارزش واحد تجاری در آینده با بهره گرفتن از سودهای گزارش شده در دوره های گذشته ارزیابی می شود، تجدید ارائه صورتهای مالی دوره های گذشته که در نتیجه آن سودهای گزارش شده در دوره های قبل اصلاح می شود، به شدت کارایی گزارشگری مالی را به عنوان ابزاری برای پیش بینی آینده مخدوش می کند. همچنین تجدید ارائه صورت های مالی میتواند نشان دهنده ی وجود ضعف در سیستم حسابداری، گزارشگری مالی، کنترهای داخلی شرکت، تلاش مدیریت شرکت برای دستکاری سود از طریق استفاده از روش های حسابداری نامناسب، عدم شناسایی هزینه ها به صورت عمدی یا شناسایی درآمدهای واهی باشد. لذا تجدید ارائه صورتهای مالی و وجود تعدیلات سنواتی به معنی عدم قابلیت اتکاء کافی صورت های مالی تهیه شده توسط مدیریت واحد تجاری در دوره یا دوره های گذشته بوده که حسابرس مستقل نسبت به مطلوبیت آن اظهار نظر نموده است. بنابراین، بطور کلی عکس العمل استفاده کنندگان صورتهای مالی نسبت به این موضوع منفی است. تحقیقات نشان داده است شرکت هایی که اقدام به تجدید ارائه صورت های مالی می کنند، بلافاصله پس از تجدید ارائه صورتهای مالی متحمل هزینه های سنگینی می شوند.(ذکریائی،۱۳۹۰)
ارائه مجدد صورتهای مالی زمانی رخ میدهد که یک شرکت یا بطور داوطلبانه و یا به درخواست حسابرسان و یا قانون گذاران حسابداری، به اصلاح اطلاعات مالی عمومی که قبلا گزارش شده است می پردازد. ارائه مجدد به این دلیل انجام می گیرد که قانون اوراق بهادار، شرکتها را ملزم به اصلاح هرگونه اشتباهات، اطلاعات گمراه کننده و یا اطلاعات نادرست در صورتهای مالی شان نموده است.به عبارت دیگر هدف از ارائه مجدد مالی، ایجاد اطمینان از این است که اطلاعات صورتهای مالی که ممکن است نادرست تهیه شده باشد، پس از آن اصلاح گردیده و این اطلاعات اصلاح شده برای استفاده سرمایه گذاران، قانونگذاران و طلبکاران شرکتها ایجاد شده است.(نیوبری و پارتاسراتی[۵]،۲۰۰۹)
پالمرز وهمکاران ، در تحقیق خود افت قابل توجه ارزش بازار بلافاصله پس از تجدید ارائه صورتهای مالی را نشان دادند. (پالمرز وهمکاران[۶]،۲۰۰۴)
پژوهشگران استدلال می کنند که از دست دادن ارزش را می توان به چندین عامل نسبت داد: تجدید نظر در مورد انتظارات از سودهای گذشته و مورد انتظار آینده، تجدید نظر در مورد انتظارات از چشم انداز رشد شرکت، ارزیابی مجدد از صداقت مدیریت و تجدید نظر در مورد ادراک از کیفیت گزارشگری مالی شرکت. (ذکریائی،۱۳۹۰)
هریبار وجنکینز معتقدند که شرکت ها بلافاصله پس از تجدید ارائه صورت های مالی افزایش در هزینه های سرمایه را تجربه می کنند. (هریبار و جنکینز[۷]،۲۰۰۴)
نتایج تحقیق تامسون ولارسون(۲۰۰۴)، بیان کرد که انبوه تجدید ارائه های متوالی صورت های مالی موجب تردید استفاده کنندگان از صورت های مالی نسبت به جایگاه گزارشگری مالی و بویژه فرایند حسابرسی درحفاظت از منافع عمومی شده است. (ذکریایی ،۱۳۹۰)
ارائه مجدد به شهرت شرکت و مدیران آن به عنوان ارائه دهندگان اطلاعات مالی قابل اعتماد، آسیب می رساندکه منجر به افزایش عدم تقارن اطلاعات و ریسک اطلاعات می شود که با واکنش منفی بازار همراه است. پس از ارائه مجدد، مدیران به منظور ترمیم اعتبار خود، قصد دارند به سرمایه گذاران اطمینان بدهند که آنها همچنان در ارتباطی آشکار و صادقانه با یکدیگر هستند. از اینرو برای کاستن از این افزایش عدم تقارن و ریسک اطلاعات ، دست به افشای داوطلبانه بیشتری می زنند.( ایترگ و همکاران[۸]،۲۰۱۲)
شرکتهایی که بیش از یکبار تجدید ارائه میشوند، به احتمال زیاد انگیزه های قویتری برای مدیریت سود یا ایجاد محیط های کسب وکار پیچیده که ذاتاً حساب معاملات در آنها دشوارتر است و یا هر دو مورد دارند. پس از انتشار یک اعلامیه ارائه مجدد حسابداری، سرمایه گذاران انتظار دارند که شرکت برای حل مشکلات گزارشگری مالی خود تلاش کند. عدم انجام این کار، پس از تجدید ارائه های متعدد نمایان میشود و سیگنالی را منتشر میسازد مبنی بر اینکه ریسک اطلاعاتی این شرکتها بیش از شرکتهایی است که فقط یکبار تجدید ارائه شده اند.(کراوت و شولین[۹]،۲۰۰۹)
تعدیلات سنواتی
مطابق استاندارد حسابداری شماره ۶ ایران در تعریف تعدیلات سنواتی داریم:
“تعدیلات سنواتی یعنی اقلام مربوط به سنوات قبل که در تعدیل مانده سود(زیان) انباشته ی ابتدای دوره منظور می گردند و به اقلامی محدود می شود که از ” تغییر در رویه حسابداری” و” اصلاح اشتباه” ناشی گردند. اثر تعدیلات سنواتی باید از طریق اصلاح مانده ی سود(زیان) انباشته ی ابتدای دوره در صورتهای مالی منعکس گردد. اقلام مقایسه ای صورتهای مالی نیز باید ارائه مجدد شود. مگر آنکه این امر عملی نباشد، درچنین شرایطی موضوع باید در یادداشتهای توضیحی افشا شود. همچنین میزان وماهیت اقلام تشکیل دهنده ی تعدیلات سنواتی ودلایل توجیهی تغییر در رویه حسابداری و هم چنین این امر که اقلام مقایسه ای صورتهای مالی ارائه مجدد شده است ( یا عملی نبودن ارائه مجدد) باید در یادداشتهای توضیحی افشا گردد.”(کمیته تدوین استانداردهای حسابداری،۱۳۹۱)
تعدیلات سنواتی به تنهایی خبر نگران کننده ای نیست، بلکه آگاهی از دستکاری سود در صورتهای مالی دوره های گذشته است که موجب نگرانی استفاده کنندگان می شود. تجدید ارائه صورتهای مالی دوره های قبل که در پی تعدیلات سنواتی انجام میشود ،روشی برای اصلاح مانده سود(زیان) انباشته ابتدای دوره و ارائه مجدد صورتهای مالی دوره های گذشته به صورت صحیح است. برهمین اساس، تعدیلات سنواتی جزء اطلاعاتی است که سازمان بورس اوراق بهادار ، ناشران اوراق بهادار را موظف به افشای فوری آن نموده است. (ذکریایی ،۱۳۹۰)
علل تجدید ارائه صورت های مالی
ارقام مقایسه ای سال مالی قبل یا صورتهای مالی سال قبل در اثر وجود اشتباهات زیر با عبارت ” تجدید ارائه شده” در بالای آن ارائه می گردند. این اشتباهات شامل: (نجف تومرایی،۱۳۹۱)
الف) اشتباهات ریاضی ومحاسباتی
ب) اشتباه در اعمال رویه های حسابداری
ج) تغییر نادرست یا نادیده گرفتن واقعیتهای موجود در زمان تهیه صورتهای مالی
د) تغییر از یک رویه غیر استاندارد حسابداری به یک رویه استاندارد
ه) تقلب
- براساس تحقیق کراس وهمکاران مهمترین علل تجدید ارائه صورتهای مالی ، شامل موارد زیر هستند:
شناسایی درآمد: عمده موارد تجدید ارائه در شناسایی درآمدها مربوط به حوزه های پیمانکاری، فروش با حق برگشت ، قراردادهای خرید مجدد، شناسایی درآمد در هنگام تحویل کالا( انتقال مخاطرات)، فروش به شرط تایید مشتری و فروش دانش فنی است.
ذخایر عمومی: این ذخایر بعضاً به منظور هموارسازی سود در سالهای پر رونق جهت جبران ضعف عملیات در سالهایی که رونق عملیات در نظر گرفته می شوند و باعث انتقال سود از یک دوره مالی به دوره مالی دیگری می شوند.
بیش از اندازه گزارش نمودن دارایی : مانند اشتباه در ارزشگذاری موجودی کالا و یا دارایی های ثابت پایان دوره و در نتیجه در سرفصل بهای تمام شده ویا هزینه عملیات دوره.
سرمایه ای نمودن نادرست برخی مخارج: این نوع تجدید ارائه ها زمانی اتفاق می افتد که شرکت خواهان پاکسازی ترازنامه از اقلام راکد باشد. این عمل را اصطلاحا ” حساب شویی” می نامند. (کراس و همکاران[۱۰]،۲۰۰۴)
بخش های مختلف در محیط کار نیازهای ایمنی خاص خود را از لحاظ نوع پوشش حفاظتی کارکنان می طلبند. برای مثال کلاه ها وعینک های ایمنی و دیگر البسه محافظتی در بخشهای مختلف یک سایت نفتی مورد استفاده قرار می گیرند. پرسنل ممکن است به دلیل سختی شرایط کار و یا جدی نگرفتن مسائل ایمنی، پوشش ها را نادیده گرفته و بر اثر این سهل انگاری زیان های جبران ناپذیری به خود و کارفرما وارد سازند. کنترل پوشش کارکنان پیش از ورود به مناطق خاص احتمال به وقوع پیوستن تهدید ها راکاهش می دهد. در این کاربرد تجهیزات حفاظتی نظیر ماسک های اکسیژن، کفش و کلاه و لباس حفاظتی و عینک ها به برچسب های RFIDمجهزمی شوند. مأموران پس از کنترل سلامت و صحت کارکرد هر یک از وسایل امنیتی، اطلاعات مربوطه را دربرچسب ذخیره می کنند. این اطلاعات شامل کد شناسایی افراد و اطلاعات مربوط به کنترل کیفیت وسیله ایمنی می باشد.
همچنین سایت از نظر نیاز های ایمنی به نواحی مختلف تقسیم می شود و در ورودی هر یک از این نواحی، دروازه های ورود وخروج با بهره گرفتن از قرائتگر های RFIDمشخصات پوشش کارکنان را به هنگام ورود به سایت می خوانند و در صورت وجودنقصان با ارسال هشدار(آژیر، فرستادنsms،نمایش روی صفحهLCD) شخص مورد نظر و متصدیان مربوطه را آگاه می سازند.
۱۴-کنترل زمانبندی سرویس، نگهداری و تعمیرات ماشین آلات
اصولاً مباحث مربوط به سرویس و نگهداری از ابتدای کاربردی شدن فناوری RFIDمورد توجه بوده است. هر قطعه دارای طول عمر مشخصی است و در طول عمر خود در دور ه های معین نیاز به بازبینی و تعمیر و یا تعویض قطعات فرسوده دارد وممکن است به مراکز پشتیبانی ارسال شود.
همانند بحث مدیریت اموال در این کاربرد برچسب های RFID بر روی کالاها نصب می شوند، اطلاعات آنها در دور ه های معین باقرائتگر های دستی خوانده می شود و در مورد پشتیبانی و نگهداری اطلاعات لازم به متصدیان اعلام می شود.
۱۵-سیستم اطلاع رسانی قطعات حمل شونده جرثقیل ها (وزن، محل قرارگیری) به اپراتور ماشین
یکی از متداولترین خطراتی که در محیط های نفتی آسیب جدی به کارکنان وارد می سازد حوادث مرتبط با جرثقیل ها است، که نیازبه اپراتوری خبره دارد. فناوری RFIDدر این کاربرد نیز به کمکHSEآمده است. به همراه سیستم مدیریت تردد پرسنل،قطعاتی که با جرثقیل حمل می شوند برچسب های RFID دریافت می کنند. اطلاعاتی دقیقی از قطعات مانند اندازه و وزن و محل قرارگرفتن و اطلاعات پیرامون جرثقیل به صورت گرافیکی و بلادرنگ بر روی مانیتور در معرض دید اپراتور جرثقیل قرار می گیردتا با در نظر گرفتن کلیه شرایط قطعه و شرایط محیط و با حفظ نکات ایمنی اقدام به جابجایی آن نماید.
۳-۱۳-۲کاربرد نانوتکنولوژی در اینترنت اشیا صنایع نفت و گاز
۱-نانو سنسورها:
با توجه به دما و فشار زیاد در محیط های سخت زیرزمینی، سنسورهای قدیمی الکتریکی و الکترونیکی و سایر لوازم اندازه گیری قابل اعتماد نمی باشند و در نتیجه شرکت های استخراج کننده نفت در تهیۀ اطلاعات لازم و حساس جهت استخراج کامل ومؤثر نفت از مخازن از نانو سنسورها استفاده کنند]۵۰،۵۱[
در حال حاضر محققان در حال توسعۀ یک سری نانوسنسورهای قابل اعتماد و ارزان از فیبرهای نوری جهت اندازه گیری فشار،دما، جریان نفت و امواج آکوستیک در چاه های نفت می باشند. این نانو سنسورها به علت مزایایی نظیر اندازه کوچک ،ایمنی درقبال تداخل الکترومغناطیسی ، قابلیت کارآیی در فشار و دمای بالا و همچنین محیط های دشوار، مورد توجه بسیار قرارگرفته اند. از همه مهمتر اینکه امکان جایگزینی و تعویض این نانوسنسورها بدون دخالت در فرایند تولید نفت و باهزینه مناسب فراهم می باشد درحالی که عمل جایگزینی و تعویض سنسورهای قدیمی در چاه های نفت میلیون ها دلار هزینه در پی دارد نانوسنسورها از نظر تولید بسیار مقرون به صرفه بوده و اندازه گیری های دقیقتری ارائه می دهند]۵۲،۵۳[
۴-۱۳-۲مزایای استفاده از اینترنت اشیا در صنایع نفت و گاز
۱۴-۲نتیجه گیری
در ابتدا فصل به بررسی مفهوم اینترنت اشیا و اشیا پرداخته شد و سپس مفاهیم و فناوری های به کار رفته در اینترنت اشیا به صورت گسترده مورد کنکاش و بررسی قرار گرفت و عملکردو ساختار هریک از آنها به طور کامل بیان شد ودر ادامه به تلاش های صورت گرفته برای تعریف معماری و پیشنهاد های که برای آن صورت گرفته ارائه شدند و در نهایت به بررسی امنیت ،نیازمندی های امنیت ، ساختار های امنیت وسایر مباحثی پرداختیم که تاکنون برای امنیت در اینترنت اشیا صورت گرفته است. در این فصل همچنین به معرفی کاربردهای از فناوری های تشکیل دهنده اینترنت اشیا در صنعت نفت و گاز پرداختیم و با بررسی و آشنایی با این فناوری ها لزوم داشتن چارچوبی برای برقرار ساختن اینترنت اشیا که هم تضمین کننده امنیت به عنوان مهمترین نیاز غیر عملیاتی است را داشته باشد و هم اینکه فعالیت های موجود در صنعت نفت و گاز، در آن لحاظ شده باشد . در فصل بعدی به معرفی چارچوبی می پردازیم که مارا به اهداف ذکر شده برساند.
فصل سوم
طراحی وضعیت امن برای بکار گیری اینترنت اشیا
۱-۳مقدمه
در فصل قبل با بررسی به شناخت قابلیت ها و نقش ها از اینترنت اشیا در صنایع نفت و گاز دست پیدا کردیم در این فصل با توجه به امنیت به عنوان یک نیاز غیر عملیاتی مهم ،سعی بر طراحی وضعیت امن برای بکار گیری و اجرایی کردن استفاده از فناوری اینترنت اشیا در سطح صنایع نفت و گاز داریم.
۲-۳ مدل پیشنهادی
مکانیزم ها و روش های ارزیابی امنیت
مدریت امنیت
شکل۱-۳ مدل پیشنهادی
مدل پیشنهادی شامل ۶ بخش می باشد که عبارتند از:
۱-پیش شرط ها
۲-برنامه ریزی و ایجاد طرح
۳-تفکیک سازی
۴-پیاده سازی و اجرا
۵-مدیریت امنیت
۶- مکانیزم ها و روش های ارزیابی
۱-۲-۳پیش شرط ها
این پیش شرط ها شامل تعیین الزامات امنیتی،تعیین قلمرو و محدودیت های محیطی،تعیین اهداف راهبردها و سیاست های امنیتی،شناسایی اولویت های امنیتی و تعیین میزان هزینه امنیتی می باشد.
۱-۱-۲-۳الزامات امنیتی
در این پیش شرط به بررسی الزامات امنیتی مورد نیاز می پردازیم.برای این گام مراحل زیر پیشنهاد می گردد:
۱-اطلاع یابی از الزامات امنیتی ۲- ارتقا دانش امنیتی و شناسایی عناصر تاثیر گذار سیاست های امنیتی ۳- دسته بندی و طبقه بندی الزامات
۲-۱-۲-۳تعیین قلمرو و محدودیت های محیطی
قلمرو می تواند یک یا چند فرایند در استقرار اینترنت اشیا باشد . شناسایی محدودیت های محیطی یکی دیگر از فاکتور های مهم برای ایجاد امنیت اینترنت اشیا می باشد که در پیش شرط ها مورد بررسی قرار می گیرد.پیشنهاد می شود موارد زیر در این قسمت اجرا شود: ۱-هدف از ایجاد امنیت به صورت کلان تعیین و تدوین شود. ۲-ماهیت،نوع کارو ماموریت که ساختار اینترنت اشیا مورد نظر وظیف انجام آن را دارد به صورت بخش بندی و با جزئیات مشخص شود. ۳-شناسایی فاکتورها و عوامل که می تواند در امنیت تاثیر گذار باشند
۳-۱-۲-۳تعیین اهداف راهبردها و سیاست های امنیتی
این گام به سه بخش مهم و اصلی اهداف ، راهبردها و سیاست ها تقسیم می شود.این سه بخش براساس فرامین و دستورات تشکیل ساختار اینترنت اشیای مورد نظر تعریف می شوند.سیاست امنیت مبنای امنیت محسوب می شودضمن تبیین ضرورت و جایگاه اهداف و راهبردها، در سیاست های امنیتی محورهای اصلی که بایستی پوشش داده شوند تشریح می شوند.
۴-۱-۲-۳شناسایی اولویت های امنیتی
یکی از اقدامات الزام آور تعیین میزان و نرخ تهدیدات متصوری است که بر ساختار اینترنت اشیا وارد خواهد شد.در واقع هرچه قسمتی از ساختار اینترنت اشیا برای ما با ارزش بیشتر باشد تهدیدات بیشتری آن را احاطه می کند ارزش گذاری و اولویت های امنیت براساس اهمیت آن بخش صورت می گیرد .درجدول ۱-۳ سه دسته تهدید های شایع به نمایش گذاشته شده است.]۲[
ملول آمدن: ملول شدن . ” آمدن ” فعل ربط است .
حیات : ایهام است به دو معنا : الف) زندگی . ب) اسم حیات ( که نام معشوق است). ضمناً به نحو مضُمر ، یار را به حیات (زندگی) تشبیه کرده است ( تشبیه مفرد به مفرد محسوس به معقول)
۲-۲۷-تمثیل و ملفوف
گر آب دیده ز سیرت بگذشت خواجو را گمان مبر که به طوفان هلاک گردد نوح
(همان:۱۳۳)
در بیت بالا هم تشبیه تمثیل وجود دارد هم تشبیه ملفوف :
الف ) تشبیه تمثیل : مصراع دوّم ناظر به یک ضرب المثل و یا دستِ کم شبیه یک ضرب المثل است.
ب) تشبیه ملفوف : نخست مشبه ها (آبِ دیده و خواجو) را آورده است و سپس مشبه به ها (طوفان و نوح) را.
۲-۲۸-تشبیه تمثیل و کنایه
خواجو به زیر جامه نهان چون کند سرشک دریا شنیده ای که به دامن توان نهفت
(خاقانی،۱۳۷۷ :۱۲۹)
زیر دامن نهان کردن: کنایه ی قریب است از “پنهان کردن امری که بزودی آشکار می شود” چون دامن وسیله ی مطمئنی برای نهفتن نیست.
سرشک بر دامن می ریزد: “سرشک” را پدیده ای گرفته است که زیر دامن بتوان نهفت اگر چه سرشک بر دامن می ریزد.
مصراع دوّم یک تمثیل است (نمادهای مرکّب استعاره گون) که در جایگاه مشبهٌ به قرار گرفته و مصراع نخست، مشبه است (مشبه مرکّب) در تشبیه تمثیل مشبه و مشبهٌ به مرکّب اند.(دریا نماد اشک است) به در آمیختن کنایه و تشبیه و ساختار تشبیه بر اساس کنایات و استعارات، در کتب بیانی کمتر اشاره شده است، درحالی که در متن شعر، شاهد این رویداد هستیم.
۲-۲۹-تشبیه مفرد به مفرد و کنایه
کنون نشانه ی تیر ملامتم مکنید که رفته است غنائم ز دست و تیر از شست
(خاقانی،۱۳۷۷ :۱۳۰)
تیر ملامت (ملامت تیر) تشبیه محسوس به محسوس و مفرد به مفرد است.
نشانه کردن : هدف قرار دادن (کنایه)
“غنان از دست رفتن” و “تیر از شست رها شدن” کنایه ی قریب است از “نداشتن اراده و فوتِ فرصت”
بازآی که بازآید عمرِ شده ی حافظ هر چند که ناید باز تیری که بشد از شست (حافظ،۱۳۸۹ :۴۲)
معلوم است وقتی که عنان اسب از کف سوار بیرون رود، اسب به فراست درمیابد که او را در تاخت و تاز، آزاد گذاشته اند و یا درمیابد که سوار او در تک و تاز، ماهر نیست، بنابراین هرگونه که بخواهد می تازد و توجّهی به خواست و اراده ی سوار ندارد.
در مصراع دوم نیز کنایه ناظر به این است وقتی تیر از شست ( حلقه ی استخوانی نگهدارنده ی زه کمان ) رها شد، از چلّه ی کمان بیرون می رود و به سوی هدف گسیل می شود. بنابراین نمی توان زمان را بازگرداند وتیر را به شست برگرداند، تیر رها شده به شست بر نمی گردد یعنی کاریست که شده و آبی ست که از سبو ریخته وعلاج ندارد.
۲-۳۰-تشبیه تفضیل برمبنای استعاره
سحر که شاهد خاور ، نقاب بر می داشت حدیث روی ناهید با قمر می کرد
( حافظ،۱۳۸۹ :۱۶۰)
شاهد خاور: “شاهد” : زیبا روی.
شاهد خاور : خورشید رخشان ، استعاره ی محقّقه ی مطلقه ( با سه ملایم ” سحر” و خاور و نقاب برداشتن).
نقاب برمی داشت : استعاره تبعیّه (استعاره از فعل ) از “طلوع کردن ” ( مستعارمنه )
ناهید یا زهره که آوازه خوان فلک و مطرب فلک :
وآنگهم در داد جامی کز فروغش بر فلک زهره در رقص آمد و بربط زنان می گفت توش
( حافظ،۱۳۸۹ :۲۴۰)
در مصراع دوّم استعاره مکنیّه صورت گرفته است ناهید( مستعار و مستعارله ) حدیث کردن : ملایم مشبهٌ به یا مستعارمنه ضمناً استعاره ملایم مصراع دوّم کنایه از برتری ” چهره فروزان یار بر خورشید است . چرا که به هنگام طلوع خورشید ، زهره از فروغ روی تو با ماه ( که خود مظهر زیبایی است ) سخن می گفت . حافظ ، شبیه به این نکته را چنین آورده است :
بنفشه طرّه ی مفتول خود گره می زد صبا حکایت زلف تو در میان انداخت!
( حافظ،۱۳۸۹ :۱۴۲)
۲-۳۱-اضافه ی تشبیهی و ایهام
نقد دلِ مغشوش به بازار تو بردیم گفتند که کس قلب نیارد بر صرّاف
(همان :۳۰۳)
نقد دلِ: ( دل ← نقد ) دل : مفرد معقول ( وَجدانی ) به محسوس مفرد .
وجه شبه : ارزش وجه شبه اعتبار کم عیاری در نقد و تیرگی در دل.
” مغشوش ” از مادّه ی ” غِش” آشفته عیار ، درهم . صحیح آن ” نقد مغشو دل ” است که به جهت ضرورت وزن ، گفته است : نقد دلِ مغشوش .
“قلب ” ایهام دارد : الف ) سکّه ی قلب ( تقلّبی ). ب) دل ( از نظر عرفان )
برِ : نزد: در عاشقی، دل صاف پذیرفته می شود نه آشفته .
صرّاف : استعاره ی نمادین از ” محبوب ” که دل عاشق را به محک امتحان می زند و در بوته ی رنج می گذارد.
۲-۳۲-تشبیه تمثیل و ایهام
خواجو سرشک خونین بر چهره چند باری جایی که مِهر باشد، باران چه کار دارد؟
(همان:۱۴۴)
مصراع دوّم یک تمثیل است که مشبهٌ به واقع شده و مصراع نخست، مشبه آن است. و یک تشبیه مُضمر (فوق مُضمر) در بیت وجود دارد : بر چهره : الف) بر چهره ی خودت ای خواجو . ب)بر چهره ی یار(اشک خونین می ریزی بر چهره ی یار(بر هجران از چهره ی یار).
درمصراع دوّم “مهر” ایهام دارد به عشق و خورشید. “باران” هم ایهام دارد به باران و اشک خواجو.حال با این توضیحات به سراغ بیت می رویم :خواجو : چقدر سرشک خونین برای هجران یار (یا بر چهره ی خود) فرو می باری؟ آخر چرا چنین می کنی، رخسار درخشان محبوب که با اشک تو جور در نمی آید، مثلِ روز آفتابی که باران ببارد! ضمناً این معنا نیز به ذهن و ذوق فرا می آید که با مهر و محبّت تو به یار، که اشک بسیار نمی خواهد، اشک نمودار رنج است در حالیکه (محبوب، نمودار لطافت است) و تو هم به او مهرمی ورزی، مهر ودوستی که با اشک (که نمودار رنج است) جور در نمی آید!
۲-۳۳-تشبیه و کنایه
چو سوز سینه بَرَد با خود از جهان خواجو ز خاک او نتوان یافتن برون ز رماد
(همان:۱۳۷)
رماد : خاکستر. هر چیز سوختنی، نخست می سوزد و سپس خاکستر می شود.
بیت ناظر به یک معنای کنایی است که از دل آن یک معنای ظریف بیرون می آید :