وبلاگ

در پژوهشی که توسط آنجلو و کراس (۱۹۹۳) با بهره گرفتن از مقیاس اهداف تدریس در بین ۱۸۷۳عضو هیات علمی از ۱۵دانشکده محلی و۹۵۱ عضو هیات علمی از هفده دانشکده خصوصی تحت عنوان اهداف تدریس اعضای هیات علمی در کالج­های محلی چهار ساله انجام گرفت نتایج نشان داد که اولویت­های تدریس اعضای هیات علمی بیشتر از هر عامل دیگر مرتبط به رشته­ های دانشگاهی می­باشد به علاوه آن­ها به این نتیجه دست یافتند که معلمان از یک رشته مورد-نظر اعم از مرد یا زن، تمام وقت یا پاره­وقت، باتجربه یا بی­تجربه، مدرس در یک کالج عمومی یا خصوصی- یک نظام ارزشی با توجه به اهداف تدریس به اشتراک گذاشته­اند که به طور آشکاری با رشته آن­ها ارتباط دارد و متفاوت با همکارانشان در سایر رشته­ها می­باشد. علاوه بر این، محققان تفاوت­های قابل توجهی در نقش اولیه تدریس در بین رشته­ های مختلف مشاهده نمودند. اعضای هیات علمی علوم انسانی، انگلیسی و علوم اجتماعی، هدف اولیه تدریس خود را به “مهارت­ های سطح برتر تفکر” اختصاص دادند. تدریس “حقایق و اصول” نقش اولیه را در میان اعضای هیات علمی علوم و ریاضی ایفا می­کرد. در علم تجارت و پزشکی، اعضای هیات علمی نقش اولیه تدریس خود را “آماده کردن دانش ­آموزان برای شغل-حرفه” می­دانستند و در هنر عمدتا بر “رشد دانشجو” تمرکز داشتند. در پایان و به طور خلاصه تحقیقات نشان داد که اهداف تدریس اعضای هیات علمی در هر دو موسسات آموزشی و رشته­ های دانشگاهی متفاوت است و در بسیاری از مطالعات انجام شده، هدف اولیه اعضای هیات علمی “رشد فکری دانشجویان” است.

لیبرت و بایر^[۲۴۷] (۱۹۷۵) اهداف اعضای هیأت علمی در تدریس دانشجویان کارشناسی را مورد بررسی قرار دادند؛ نتایج نشان داد که اهداف تدریس اعضای هیأت علمی در کالج­ها و دانشگاه­ های چهار ساله بیشتر بر رشد فکری دانشجویان تمرکز دارد و اهداف رشد شخصی و اخلاقی از اهمیت کمتری برخوردارند.
۲-۲-۳-۲- پژوهش­های داخلی
در پژوهشی که توسط رجائی­زاده (۱۳۹۲) با عنوان بررسی رابطه بین ادراک اعضای هیأت علمی از نوع ساختار سازمانی دانشگاه و اهداف تدریس آنان در دانشگاه آزاد اسلامی واحد کازرون صورت گرفت نتایج نشان داد که ادراک اعضای هیأت علمی از نوع ساختار سازمانی غالب، ساختار بازدارنده است. هدف تدریس آموزش مهارت­ های تفکر برتر از بالاترین میانگین و هدف هنرهای آزاد و ارزش­های تحصیلی دارای پایین­ترین میانگین می­باشند. ادراک اعضای هیأت علمی از نوع ساختار پیش ­بینی کننده مثبت و معنادار اهداف مختلف تدریس می­باشد و همچنین ادراک اعضای هیأت علمی از نوع ساختار سازمانی بازدارنده پیش ­بینی کننده مثبت و معنادار اهداف تدریس آموزش مهارت­ های تفکر برتر می­باشد.
در پژوهشی که توسط نوذری (۱۳۹۲) با عنوان بررسی رابطه بین اهداف تدریس اعضای هیأت علمی و دستاوردهای تحصیلی دانشجویان دانشگاه شیراز صورت گرفت نتایج نشان داد که بین اهداف تدریس غالب اعضای هیأت علمی و دستاوردهای دانشجویان از تحصیل رابطه مثبت و معناداری وجود دارد، همچنین نتایج نشانگر آن بود که هدف تدریس غالب اعضای هیأت علمی دانشگاه شیراز، پرورش مهارت­ های سطح برتر تفکر دانشجویان می­باشد. بنابراین می­توان گفت که با توجه به اکثر تحقیقات انجام شده توسط پژوهشگران مختلف در زمینه متغیر اهداف تدریس؛ نتایج بیانگر این است که متغیر اهداف تدریس به طور کلی می ­تواند تاثیر معنادار و با اهمیتی برسایر متغیرهای پژوهشی داشته ­باشد. اگرچه پژوهش­های پیشین هر کدام به صورت جداگانه به بحث پیرامون عوامل کلیدی نوآوری دانشگاهی، دانش و اهداف تدریس پرداخته­اند ولی مطالعه جامعی که این متغیرها را در کنار یکدیگر مورد بحث و بررسی قرار دهد، صورت نگرفته است، بنابراین پژژوهشگر در صدد آن است که رابطه بین عوامل کلیدی نوآوری دانشگاهی، دانش و اهداف تدریس اعضای هیأت علمی دانشگاه فرهنگیان شیراز را مورد بررسی قرار دهد.
۲-۳- خلاصه و نتیجه ­گیری
بنابراین می­توان بیان کرد که عوامل کلیدی نوآوری دانشگاهی شامل ساختار، ذینفعان، ارتباطات بیرونی و قوانین و مقررات نقش اصلی را در ایجاد دانشگاه نوآور ایفا می­ کنند. پس بررسی هریک از این عوامل و تلاش برای تحقق آن­ها امری مهم و ضروری به حساب می ­آید. از طرفی دانش نیز برای اعضای هیأت علمی به عنوان موضوعی اساسی به حساب می ­آید که عدم توجه به آن دراعضای هیأت علمی دانشگاه­ها، موجب می­ شود که تدریس موثری صورت نگیرد. بنابراین دانشگاه باید زمینه خلق، توسعه و بسط دانش را برای اعضای هیأت علمی فراهم کرده تا آنان بتوانند مهم­ترین وظیفه خود یعنی تدریس را به بهترین وجه ممکن انجام دهند. در واقع تدریس به معنی ایجاد شرایط و محیط مناسب برای تعامل بین دانشجو و استادمی­باشد. هدف تدریس نیز به معنی حالت مطلوب مورد نظر اساتید و دانشجویان تعریف می­ شود که آنان انتظار دارند در پایان فرایند تدریس به آن دست­یابند.
بنابراین براساس مجموعه مبانی نظری و پیشینه تحقیقات انجام شده، مدل مفهومی تحقیق حاضر، در شکل شماره (۲-۱۱) نشان داده شده است. در این مدل عوامل کلیدی نوآوری دانشگاهی به عنوان متغیر پیش بین پنهان دارای متغیرهای آشکار ساختار؛ افراد ذینفع ؛ ارتباط بیرونی و قوانین و مقررات است و متغیر واسطه پنهان دانش دارای متغیرهای آشکار دانش محتوایی، تربیتی و فناورانه و متغیر ملاک پنهان اهداف تدریس دارای متغیرهای پنهان مهارت­ های سطح برتر تفکر، مهارتهای اساسی و بنیادی موفقیت تحصیلی، دانش و مهارت­ های یک رشته به صورت خاص (موضوعی)، هنرهای آزاد و ارزش­های تحصیلی، آمادگی حرفه­ای و شغلی و رشد فردی، می باشد.
اهداف تدریس

• • مهارت­ های سطح برتر تفکر

• • مهارت­ های اساسی و بنیادی موفقیت تحصیلی

• • دانش و مهارت­ های یک رشته به صورت موضوعی

• • هنرهای آزاد و ارزش­های تحصیلی

• • آمادگی حرفه­ای و شغلی

• • رشد فردی

دانش

• • محتوایی

• • تربیتی

• • فناورانه

عوامل کلیدی نوآوری دانشگاهی

• • ساختار

• • افراد ذینفع

• • ارتباط بیرونی

• • قوانین و مقررات

شکل ۲-۱۱: مدل مفهومی عوامل کلیدی نوآوری دانشگاهی،
دانش و اهداف تدریس اعضای هیأت علمی
فصل سوم
روش پژوهش
مقدمه
در این فصل از پژوهش، روش شناسی پژوهش شامل روش پژوهش، جامعه آماری و حجم نمونه مورد نیاز برای پژوهش، روش نمونه گیری، توضیح کامل ابزارهای پژوهش، شیوه گردآوری اطلاعات و در نهایت روش تجزیه و تحلیل مربوط به پرسش­های پژوهش مورد بررسی قرار گرفته شده است.
۳-۱- روش پژوهش
با توجه به این که پژوهش حاضر به بررسی رابطه بین عوامل کلیدی نوآوری دانشگاهی، دانش و اهداف تدریس اعضای هیأت علمی دانشگاه فرهنگیان پرداخته است؛ از نظر طرح جزء تحقیقات کاربردی و از نظر روش توصیفی از نوع همبستگی می باشد. در این تحقیق متغیر عوامل کلیدی نوآوری دانشگاهی به عنوان متغیر پیش بین، متغیر دانش اعضای هیأت علمی به عنوان متغیر واسطه و متغیر اهداف تدریس اعضای هیأت علمی به عنوان متغیر ملاک در نظر گرفته شده ­اند.
۳-۲- جامعه آماری و حجم نمونه
جامعه آماری پژوهش شامل کلیه اعضای هیأت علمی دانشگاه فرهنگیان شیراز شامل ۲۰۰ نفر می­باشد. که با توجه به جدول مورگان حجم مورد نیاز نمونه برای پژوهش تعیین و با بهره گرفتن از روش نمونه گیری تصادفی ساده، نمونه آماری مورد نیاز تعداد ۱۲۷ نفر برای این پژوهش انتخاب شدند.
جدول ۳-۱: تعداد و درصد پاسخ دهندگان به گویه ها براساس جنسیت

پایدار

جدول ۳-۲- نحوه به دست آوردن طبقات پایداری هوا بر اساس گرادیان حرارتی و سرعت باد
(International Atomic Nuclear Agency, 1980 )

(۳-۳) (International Atomic Nuclear Agency, 1980 )
در فرمول ۳-۳، T₁ و Z₁ به ترتیب دما و ارتفاع در فاصله ۲ متری از سطح زمین و T₂ و Z₂ به ترتیب دما و ارتفاع در فاصله ۱۰۰ متری از سطح زمین می باشد (International Atomic Nuclear Agency, 1980 ).
۳-۳-۷- اطلاعات مصرف مواد غذایی:
در این بخش با در نظر گرفتن میزان مصرف مواد غذایی (با منشاء زمین) برای هر نوع فرآوردۀ کشاورزی و دامی و در نظر گرفتن گرو های سنی هدف، ضرایبی جهت تعیین مقدار جذب غیر مستقیم اعمال می شود. میزان مصرف مواد غذایی در پیش فرض این نرم افزار بر اساس تحقیقات صورت گرفته بر رژیم غذایی کشورهای استرالیا، دانمارک، فنلاند، فرانسه، آلمان، یونان، ایرلند، ایتالیا، هلند، پرتغال، اسپانیا، سوئد و بریتانیا تعیین شده است. در این پژوهش جهت محاسبه میزان تأثیرپذیری، حداکثر میزان مصرف برای گروه های سنی مختلف در نظر گرفته شده است و این درحالی است که اطلاعات این بخش مربوط به مصرف تولیدات محلی اطراف سایت است و با توجه به شهری بودن مناطق اطراف سایت تهران، باید مقادیر ورودی صفر در نظر گرفته می شد (تصویر الف-۸ و تصویر الف-۹).

۳-۳-۸- میزان حضور فرد در منطقه و میزان استنشاق:
میزان حضور فرد در منطقه ۳۶۵ روز، یعنی ۸۷۶۰ ساعت در نظر گرفته شده است. بر اساس محاسبات صورت گرفته توسط Roy و Courtay در سال ۱۹۹۱، برای گروه های سنی مختلف، درصد حضور افراد در بیرون از ساختمان برآورد شده است (جدول ۳-۳). در این تحقیق درصد حضور افراد در درون ساختمان برای تمام گروه های سنی ۹۰% در نظر گرفته شده است؛ جهت تعیین دز دریافتی شاغلان در فضای باز نیز محاسبه جداگانه ای در فواصل ۳۰۰ و ۵۰۰ متری صورت گرفته که در آن فقط گروه سنی بالغ با درصد حضور ۷۰% در درون ساختمان منظور شده است. در این بخش میزان استنشاق گروه های سنی مختلف در طی یکسال نیز اعمال می گردد (تصویر الف-۱۰) که مطابق بر استاندارد ICRP (در سال ۱۹۹۴) می باشد و در جدول ۳-۴ آمده است (Health Protection Agency, 2006).
جدول ۳-۳- درصد حضور افراد در داخل ساختمان (Roy and Courtay, 1991)

گروه سنی

درصد حضور در داخل ساختمان

۱ ساله

۹۵

۱۰ ساله

۹۰

زن خانه دار

۹۵

شاغلان

۹۰

شاغل در فضای باز

۷۰

جدول ۳-۴- میزان استنشاق هوا توسط یک فرد در سال (ICRP, 1994)

گروه سنی

میزان استنشاق (m³/y)

۱ ساله^[۴۴]

۱۰^۶×۹/۱

شاوجون جی^[۲۰] (۲۰۱۱)

خرید، قیمت، هزینه­ها، حمل و نقل، مردم محلی، آب و هوا، اقامتگاه، جاذبه­ها،

شنگ و چن^[۲۱] (۲۰۱۲)

خرید، غذا و نوشیدنی، تجربه فرهنگ و آداب و رسوم متفاوت، جاذبه­های تاریخی،

لانگ و لیو^[۲۲] (۲۰۱۲)

غذاهای چینی، نوشیدنی­های محلی، پارک ملی، خرید، کیفیت اقامت، قیمت، غذاهای محلی،

دل بوسکه و همکاران^[۲۳] (۲۰۰۹)

زیرساختارها، تبلیغات دهان به دهان، تصویر مقصد، محیط، زیرساختارها، یادگیری فرهنگ محلی، دوستی مردم محلی، آب و هوا

وفاداری و کوپر^[۲۴](۲۰۰۷)

آب و هوا، غذاهای محلی،

ادجی و کلارک^[۲۵] (۲۰۱۰)

کیفیت ارتباط کارکنان، کیفیت

چنگ و همکاران^[۲۶] (۲۰۰۸)

حس اعتماد و رضایتمندی

اکسو و همکاران^[۲۷] (۲۰۱۰)

فرهنگ، خدمات اقامت، فرصتی برای تعطیلات خانوادگی، طبیعت، مکان­های تاریخی، خدمات غذا و نوشیدنی، مهمان­نوازی جامعه محلی، حمل و نقل محلی، تمیزی و بهداشت، ارتباط با جامعه محلی، امنیت شخصی، خرید

چی. گ^[۲۸] (۲۰۰۵)

کیفیت اقامتگاه، ایمنی و امنیت، دسترسی

پیچامون و پرونپیسانو^[۲۹] (۲۰۱۱)

طبیعت، امکانات و مراکز خرید، دسترسی، کیفیت خدمات اقامتی، کیفیت غذاهای محلی، اعتماد، کیفیت خدمات، مهمان­نوازی، دوستی مردم محلی، آب و هوا، امنیت شخصی، تمیزی و بهداشت، قیمت و هزینه­ها، منظره، جاذبه­های تاریخی– فرهنگی، حمل و نقل محلی،

۲-۶- مروری بر تحقیقات پیشین
مطالعات صورت گرفته در رابطه با موضوع این تحقیق در داخل کشور، نشان دهنده این مطلب است که کار تحقیقی معینی که به طور مستقیم به این موضوع پرداخته باشد وجود ندارد. بسیاری از پژوهش­های مربوط به انتظارات گردشگران که در ایران صورت گرفته است، به مباحث ادراکات و انتظارات گردشگران از مدیریت کیفیت خدمات به کمک مدل سروکوآل پرداخته است. البته برخی از پژوهش­هایی که در خارج از کشور، در این زمینه در قالب مقاله و پایان نامه صورت گرفته اند، که قسمت­ هایی از این تحقیق را پوشش داده و خطوط فکری اولیه را در ذهن محقق ایجاد نمود عبارتند از :
مدل پاراسورامان و همکارانش (۱۹۸۵،۱۹۸۸) کیفیت خدمات را به عنوان تفاوت­های بین انتظارات شخص از تامین کننده خدمات در مقایسه با ادراکات از پیامدهای عملکرد خدمات تعریف می­ کند (A. Parasuraman, Zeithaml, & V. and Berry, 1988).
ابراهیم پور و روشندل (۱۳۹۰) به بررسی عوامل موثر در گردشگری بر اساس انتظارات و ادراکات گردشگران و مدل تحلیل شکاف در منطقه گردشگری سرعین پرداخته­اند. یافته های این پژوهش نشان داد، بین عوامل سازمانی و رضایت گردشگران رابطه مثبت و معناداری وجود دارد (ابراهیم پور & روشندل, ۱۳۹۰).
ترنر و ریسینگر (۱۹۹۹) روابط بین اهمیت خصوصیات مقصد و انتظارات گردشگران ژاپنی در حین ورود را مشخص کردند. آنها معتقدند که مطالعه رضایت از خصوصیات مقصد باید براساس مقایسه انتظارات گردشگران در حین ورود در مقابل رضایت گردشگران در حال خروج انجام پذیرد (Turner & Reisinger, 1999).
اکثر محققان از جمله پاراسورامان و همکاران (۱۹۸۵) با این نظر موافق هستند که، رضایتمندی از تفاوت بین انتظارات و ادراکات حاصل می­ شود (A. Parasuraman, Zeithaml, V. A., & Berry, L. L., 1985). براساس نظر هوگ (۱۹۹۱)، تناسب بهینه بین انتظارات افراد و محیط زمانی روی می­دهد که خصوصیات محیط با نگرش­ها و ارزش­های اعتقادی افراد متجانس باشد (Hughes, 1991).
دل بوسکو و همکاران (۲۰۰۸)، در پژوهشی با عنوان چارچوبی برای انتظارات گردشگران، دریافتند که تجربه گذشته، تصویر ذهنی، ارتباطات خارجی و تبلیغات دهان به دهان عامل شکل گیری انتظارات از یک مقصد است و تصویر مهمترین عامل شکل گیری انتظارات از یک مقصد است (I. R. g. del Bosque, Martı´n, Collado, & de los Salmones, 2008).
آکسو و همکاران (۲۰۱۰) نیز به مقایسه انتظارات و رضایتمندی گردشگران در منظقه آنتالیا ترکیه پرداختند. به این نتیجه رسیدندکه ویژگی های آنتالیا، انتظارات گردشگران را برآورده کرده است. همچنین این منطقه برای گذران تعطیلات خانوادگی و تفریحی بسیار مناسب است و نتایج آن برای توسعه مناطق گردشگری ترکیه بسیار مهم تلقی گردید (Aksu, Tarcan İçigen, & Ehtiyar, 2010).
لانگ و لیو (۲۰۱۲)، در مطالعه انتظارات و اولویت­های گردشگران چینی در نیوزیلند به عنوان یک مقصد گردشگری، تاکید کردند که فهمیدن و درک انتظارات و اولویت­های گردشگران در برنامه ریزی و بازاریابی استراتژیک بسیار حائز اهمیت است و اولین مرحله در ارائه خدمات با کیفیت و فراهم کردن بهترین تجربه سفر برای گردشگران چینی است (Long & Liu, 2012).

بهبود عملکرد شغلی
باید همواره توجه داشت که بهره وری دارای یک مسیر تکامل است که طی آن شرکتها و موسسات تولیدی و خدماتی و کشورها از طریق کارایی و اثربخشی بسیار می کنند بهره وری را بالاتر ببرند. هنگامیکه افراد احساس کنند که می توانند کار را از طریق مشارکت، بروز خلاقیت و عملکرد شغلی تلاش برانگیز به انجام رسانند، بهره وری رو به شکوفایی خواهد گذاشت . باید توجه داشت تنا بالا رفتن بهره وری بستگی به خرید ماشین آلات جدید یا اجرای فنون جدید ندارد . در شرکت ها و موسسات کارفرمایان و کارکنان خود را باید ملزم و متعهد به رسیدن به بهبود در بهره وری بدون هیچ گونه درنگی نمایند. ممکن است از دیگران عقب بمانند و با آینده ای مبهم روبرو شوند. وقتی که موضوع برنامه های بهبود در بهره وری پیش می آید افراد از خود بی حوصلگی نشان می دهند، زیرا آنها به نتایج سریع کاری می اندیشند. انتظار نیل به نتایج سریع و مشهود امری غیرواقع بینانه است.چون برنامه به وقتی برای رشد سریع و به زمانی هم برای تثبیت شدن نیاز دارند.(طاهری، ۱۳۸۴ : ۲۰۳)

از این رو برای رسیدن به بهبود در بهره وری باید برنامه ریزی کرد . غالباً برنامه ها به دلیل اینکه به زبان افرادی که باید آنها را به اجرا در آورند نوشته نمی شود و دستورالعمل اجرایی مطلوبی ندارند، به شکست منتهی می شود. برای طراحی یک برنامه کامل و جامع به منظور نیل به بهبود در بهره وری باید مراحل و مراتب فوق را تعقیب کرد:
۱- تجزیه و تحلیل موقعیت سازمان یا شرکت
۲- طراحی برنامه بهبود در بهره وری
۳- ایجاد انگیزه و آگاهی لازم نسبت به بهره وری
۴- اجرای برنامه
۵- ارزیابی برنامه (طاهری ، ۱۳۸۴ : ۲۰۴)
یادگیری مستمر
یادگیری^[۹] را می توان یک تغییر نسبتاً دائمی رفتار یا رفتار بالقوه که نتیجه تجربه مستقیم یا غیرمستقیم باشد تعریف کرد. اجزای یادگیری شامل الف- یادگیری با تغییر همراه است . بعد از آنکه چیزی را آموختیم ، به نوعی با آنچه که در قبل بودیم تفاوت داریم. ب- تغییری که ناشی از یادگیری باشد مدت زمان طولانی دوام می آورد. پ- یادگیری بر رفتار و رفتار بالقوه اثر می گذارد.یعنی باید متکی بر مشاهده باشیم تا بفهمیم چه مقدار تغییری بوقوع پیوسته است. (گریفین، ۱۳۷۴ : ۱۵۰)
وضعیت شغلی زمانی بوجود می آید که بین شخصیت افراد و مسئولیت های واگذار شده به وی و دانش و توانایی انجام کار تناسب وجود داشته باشد و این زمانی اثبات می شود که توانایی های بالقوه افراد بالفعل درآیند و وظیفه نظام آموزشی بالفعل درآوردن این توانایی های بالقوه است .
پس یادگیری در افراد و کارکنان مستلزم آموزش های لازم می باشد . در هر برنامه آموزشی سه مرحله وجود دارد.
مرحله اول : نیاز سنجی آموزشی یعنی برآورد احتیاجات و تشخیص آموزش مورد نیاز در هر سطح مختلف در کارکنان سازمان است .
مرحله دوم : انتخاب روش اجرای برنامه آموزشی.
مرحله سوم : ارزیابی عملکرد برنامه آموزشی که شامل ارزیابی گروه آموزش دیده و آموزش ندیده با شاخص های ارزیابی می باشد.(سعیدی، ۱۳۸۶: ۱۴۰)
می دانیم داشتن کارکنان ورزیده ، یکی از مهم ترین عوامل در میزان کارآیی و کارآمدی سازمان است پس یکی از عوامل اصلی آموزش کارکنان می باشد کارکنان آموزش دیده شامل مزایای ریزی می باشند. این یادگیری جنبه های مختلف کار و حرفه مستلزم وقت است لذا آموزش با مربیان آگاه زمان یادگیری را حداقل می کند. ب- آموزش خاص افراد تازه وارد نیست پس تمام کارکنان در طول عمر کاری فرد باید بطور دائم و مستمر آموزش ببیند تا در سمتی که انجام وظیفه می نمایند، حداکثر کارآیی و اثر بخشی را داشته باشند. پ- آموزش کارکنان به حل مشکلات عملیاتی کمک می کند. ت- آموزش برای خود کارکنان مفید است زیرا هر چه سطح دانش و مهارت مرتبط با کار بالاتر رود ارزش و اعتبار و ارتقای کارمند عالی تر خواهد شد.(سعادت ، ۱۳۷۵ : ۱۷۴)
یادگیری دانشی پنهان است و نمی توان آنرا مشاهده کرد، بلکه فقط نتایج آن را می توان اندازه گیری کرد.اصول یادگیری روشهایی است که یادگیری افراد از طریق آنها کارآمدترین است. هر قدراین اصول بیشتر در دوره آموزشی منعکس شود،آموزش کارکنان کارآمدتر است.اصول یادگیری شامل مشارکت : زمانی که یادگیرنده بتوان در برنامه آموزشی فعالانه شرکت کند یادگیری سریع تر و پایدارت می باشد.
تکرار : اگر چه تکرار می تواند ملال آور باشد، اما سبب نقش بستن مطالب در حافظه می شود.
تناسب: اگر مطالبی که باید فرا گرفته شود با معنا باشد، یادگیری تقویت می شود.
انتقال : هرچه تطبیق خواسته های برنامه آموزشی با خواسته های شغلی بیشتر باشد، سرعت یادگیری شخص در تسلط به شغل بیشتر است .
بازخور: یادگیرندگان را از پیشرفت فعالیتهایشان آگاه می کنند، با داشتن بازخور آنها برانگیخته می شوند که رفتار خود را برای دست یابی به سریع ترین یادگیری تصحیح کنند. (جزنی، ۱۳۷۸: ۲۸۷)
حال به سومین مولفه یعنی رضایت مشتریان می پردازیم :
سرعت ، دقت و کیفیت از جمله ویژگی های رضایت مشتریان است که به شرح ذیل توضیح داده می شود.
بهبود در کیفیت خدمات
کیفیت : درجه ای که یک محصول با انتظارات مشتری و مشخصات ارائه شده تطبیق دارد.(ونوس، ۱۳۸۰ : ۲۶۵)
کیفیت خدمات ارائه شده به مشتریان دارای ابعاد گوناگونی می باشد این ابعاد شامل :
۱- قابلیت اطمینان : قابلیت انجام صحیح خدمات مورد نظر در زمان معین .
۲- پاسخگو بودن : تمایل برای کمک به مشتریان و فراهم آوردن خدمات سریع .
۳- اطمینان و اعتماد : کیفیت و شایستگی کارکنان و برخورداری از مهارت و دانش مناسب در جهت ارائه خدمات مناسب کارکنان و برخورد صمیمانه در ارائه خدمات به مشتریان.
۴- همدلی: قابلیت دسترسی ، نزدیکی و سهولت برقراری تماس با سازمان و بانک مورد نظر، مهارت ارتباطی و مطلع ساختن مشتریان و توجه به نظارت آنان ، درک و شناخت مشتریان و آگاهی از نیاز آنان .
۵- وضعیت ظاهری : شرایط ظاهری و شواهد فیزیکی خدمات ارائه شده به مشتریان .
بنابراین بانک ها و سازمان ها ابتدا باید ابعاد کیفیت خدمات را شناسایی کرده و خدمات با کیفیت به مشتریان ارائه دهند تا بتوانند در عرصه رقابت کنار گذاشته نشوند.(محمد کاوسی و متانی، ۱۳۸۴: ۱۰۶)
اگر خدمتی انتظارات مشتریان را برآورده سازد و یا فراتر از آن باشد دارای کیفیت است در بانک ها عوامل زیادی مانند نرخ بهره بانکی ، و سیستم رسیدگی به شکایات و اطلاع رسانی دقیق باعث جذب بیشتر منابع مالی می شود.(اکرامی، ۱۳۸۰ : ۲۷۵)
سرعت در انجام خدمات
در دنیای پر رقابت امروز سازمان هایی که نیازهای مشتریان را شناسایی می کند سعی بر آن دارند که تا در ارائه خدمات به آنان از هم پیشی گیرند استفاده از فنون تکنولوژی و ابزارهای تکنولوژی برای ارائه خدمات به مشتریان امری امکان ناپذیر شده است. بانک ها نیز مانند هر موسسه مالی سعی بر آن دارد که خود را از این قاعده جدا نداند پس سعی بر آن می شود از ابزارها و تکنولوژی هایی استفاده کند که این خدمات خود را با سرعت بیشتری به مشتریان ارائه کند. بدون شک یکی زا این راه های ارائه تسریع در خدمات استفاده از کارکنان متخصص و چابک و سریع می باشد که با تسلط کامل بر خدمات بانکی بتواند این خدمات را با سرعت بیشتری به مشتریان ارائه دهند تا مشتریان در مدت زمان کوتاهتری و با صرف زمان کمتری به خدمات خود دسترسی پیدا کنند.
دقت در انجام خدمات
بانک ها و موسسات مالی چون با بخش مالی افراد و مشتریان سرو کار دارند علاوه بر تسریع و سرعت بخشیدن به خدمات ارائه شده باید حداکثر دقت را در انجام خدمات داشته باشند. چه بسا یک اشتباه کوچک ممکن است عواقب مالی خطرناکی به دنبال داشته باشد.استفاده از کارکنان مجرب و آموزش دیده و با تجربه در بانک ها که کارهای محوله را با سرعت و دقت بیشتری انجام می دهند امری ضروری به نظر می رسد. بنابراین دقت در انجام خدمات از سوی کارکنان باعث صرفه جویی در هزینه های خدمات شده و موجب رضایت مشتریان و کارفرمایان می شود.
پاسخگویی به نیازهای مشتریان
برای پاسخگویی به نیازهای مشتریان ابتدا باید خود مشتریان و نیازهای آنان شناسایی شود. (کاوسی ، ۱۳۸۴: ۸۴)
شناسایی نیازهای مشتریان یک فرایند دو مرحله ای است که مرحله اول شامل مرحله پژوهش یا اکتشاف مرحله دوم مرحله تصویب یا تصدیق است .
مرحله پژوهش و اکتشاف با بهره گرفتن از روش بررسی سوابق(از استفاده از منابع اطلاعاتی متعددی که از مشتریان در دست است مانند شکایات و انتقادات و گزارش ها و خواسته های مشتریان)
مرحله روش پرسش از مشتری( شامل برگزاری گردهمایی ، ملاقات در سازمان یا بانک با مشتری، مصاحبه یک به یک با مشتری ، تخمین در مورد عللی که به هر طریق مشتریانی را از دست داده ایم) می باشد.
مرحله دوم تصویب یا تصدیق :در این مرحله از روش های کمی استفاده می شود و در واقع نیازمندی های مشتریان را طبق فرایند آماری دسته بندی و طبقه بندی می شود.(کاوسی، ۱۳۸۴ : ص ۹۵)
بانگ ها برای ارائه خدمات نوین و محصولات جدید یناز به بازاریابی علمی دارند شناسایی مشتریان و نیازهای متنوع آنها برای بازاریابی نوین امکان پذیر است . بانک ها برای شناسایی مشتریان و نیازهای آنها دست به بازاریابی تک تک و بازاریابی بر اسسا پایگاه داده می زنند. بازاریابی تک تک یعنی ایجاد و مدیریت رابطه فردی با تک تک مشتریان ، پایگاه داده به بانک این امکان را می دهد که تک تک مشتریان را دنبال کند. حال با شناسایی این نیازها باید برآئیم تا بتوانیم نیازهای شناخته شده را پاسخگو باشیم و بعبارت دیگر در مشتریان ایجاد نیاز کنیم سپس سعی کنیم نیازها و خواسته های آنان را برطرف کنیم که این مستلزم داشتن یک تیم خوب کاری از کارکنان و ابزارهای خدمات رسانی مناسب است.
کارآمدی فناوری اطلاعات
اتوماسیون اداری^[۱۰]
مکانیزمی است در راستای بهبود بهره وری سازمان از طریق اعمال مدیریت ثمر بخش و کارا بر مجموعه فعالیت های سازمان با بهره گیری از گردش الکترونیکی، مکاتبات در سطح سازمان، جستجوی آسان در اطلاعات ذخیره شده ، پاسخگویی سریع و به موقع به مراجعان، حذف کاغذ از چرخه مکاتبات اداری ، اعمال کنترل مناسب بر کاربران، ثبت و نگهداری بهینه اطلاعات ، بهبود ارتباطات درون سازمانی.

فخر رازی در تفسیر کبیر به رد این نظریه پرداخته است. از نظر وی دلالت الفاظ بر مدلولهایشان ذاتی و حقیقی نیست، چرا که الفاظ به اختلاف مکانها و زمانها تغییر کرده است حال آنکه ذاتی نمیتواند متغیر باشد. وی در جواب این اشکال که چنانچه بین الفاظ معین و معانی معین مناسبت وجود نداشته باشد، اختصاص هر لفظ بر مسمای خود ترجیح بلا مرجح خواهد بود، پاسخ میدهد که این اشکال با اختصاص حدوث عالم در یک زمان مشخص و نه قبل از آن و یا بعد نقض میشود، ضمنا مشکل دیگری که به وجود میآید اینکه در این صورت میبایست تمامی انسانها اسم علم مشخصی میداشتند. البته فخر رازی معتقد است که در برخی الفاظ میان لفظ (آوا و صوت آن) و معنای مورد نظر، مناسبت وجود دارد.
نکته شایان توجه آنکه خود فخررازی در ادامه مطالب قبلی اشکالی را بر نظریه عدم دلالت ذاتی الفاظ وارد نموده و بر آیه «عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها»^[۱۶۱] اشاره کرده و آن را شاهدی میگیرد که ممکن است توقیفی بودن دلالت الفاظ، به معنای دلالت ذاتی آنها را تأیید مینماید. بر این اساس خود او در پایان اینگونه بحث را جمعبندی مینماید: «از آنجا که تمامی این دلایل مطرح شده ضعیف هستند، بنابراین جایز است که تمامی الفاظ را توقیفی دانسته، یا تمامی آنها را اصطلاحی و یا اینکه برخی را توقیفی و برخی دیگر را اصطلاحی بدانیم.^[۱۶۲]

اما سخن امام خمینی(ره) در این رابطه صریحتر و برهانیتر است. از نظر ایشان جهت ترجیح لفظی خاص برای معنایی خاص، وجود ترجیح در اختیار واضع کافی است. این ترجیح میتواند برای برخی مناسبات و جهاتی باشد که در نظر واضع است نه اینکه میان لفظ و معنا دلالت ذاتی وجود داشته باشد.^[۱۶۳] اما در این مورد که برخی وجود ترجیح در انتخاب واژه را دلالت ذاتی دانستهاند امام(ره) بر خلاف آن اینگونه برهان اقامه نموده است که اگر معنایی را که از جمیع جهات بسیط است در نظر گرفته شود، در زبانهای مختلف الفاظ متعددی برای آن وضع شده است، مانند «الله» در زبان عربی و واژه «خدا» در فارسی و همچنین واژگان دیگر، حال سه احتمال وجود دارد، یا اینکه دلالت تمامی این واژگان ذاتی است، یا اینکه دلالت هیچکدام ذاتی نیست و یا اینکه دلالت برخی ذاتی بوده و دلالت برخی دیگر ذاتی نیست. در فرض اول لازم است به علت دلالت ذاتی الفاظ متفاوت، معنای مورد نظر دارای جهات مختلف باشد، حال آنکه این خلاف فرض است چرا که یک معنای بسیط را در نظر گرفته شده بود. پس تنها فرض دوم و سوم باقی میماند که در هر صورت مدعای دلالت ذاتی را نقض نموده است.^[۱۶۴]
سوالی که در اینجا مطرح است آنکه چنانچه دلالت الفاظ را امری اعتباری و قراردادی بدانیم که به دست بشر حاصل شده است، چگونه خداوند حقایق و معارف تکوینی خود را در قالب این واژگان اصطلاحی نازل فرموده است. استاد جوادی آملی در این خصوص میفرماید:
«در حلّ این اشکال میتوان گفت اگرچه هماهنگی حلقات سلسله‌ علل و درجات یک واقعیّت متنزّل، لازم است، ولی انسان همواره حقایق معقول را از نشئه‌ی‌ عقل به موطن مثال متصّل تنزل می دهد و از آنجا به صورت فعل یا قولی اعتباری در موطن طبیعت پیاده میکند. انسان به منزله‌ی‌ حلقه اتصال بین باید و بود و همچنین بین نباید و نبود و به مثابه حس مشترک بین تکوین و اعتبار است چه در قوس نزول که گفته شد و چه در قوس صعود که همواره از راه خواندن یا شنیدن و ارتباط با الفاظ اعتباری صعود می کند و به تکوین محض می رسد، ممکن است جریان تنزّل وحی از مقام بساطت تکوینی به موطن کثرت اعتباری از مسیری بگذرد که آن مَعبر، صلاحیّت جمع بین تکوین و اعتبار را داشته باشد که محتملاً انسان کامل است.
توضیح اینکه: ایجاد حقیقت وحی اختصاص به ذات اقدس اله دارد چنانکه تنزیل آن حقیقت به لباس عربی مبین و الفاظ اعتباری نیز کار خدای متعال است نه آنکه فقط معنای کلام و وحی الهی در قلب پیامبر۹ تنزّل یافته باشد و آن حضرت با انتخاب خود، الفاظی را به عنوان لباس آن معارف قرار داده باشد. الفاظ قرآن کریم نیز از سوی خداوند تعیین شده و لذا جنبه‌ اعجازی دارد ولی تنزّل حقیقت تکوینی قرآن باید مسیری داشته باشد تا در آن مسیر حقیقت قرآن تنزل یابد و با اعتبار پیوند بخورد که محتملاً آن مسیر ویژه نفس مبارک رسول اکرم۹ است؛ زیرا روح پاکی که از رنگ تعلّق به غیر حق آزاد گشته و به قرب نوافل و فرائض راه یافته است، سمع و بصر و نطق او مظاهر و نمودار سمع و بصر و نطق خدا است و تنزّل تکوین به اعتبار، در نفس مطهّر او صورت می گیرد و اگر مسیر دیگری همانند نفس معصوم پیامبر اکرم۹ تصور شود که به منزله‌ حسّ مشترک بین تکوین و اعتبار باشد، می تواند راه حل دیگری باشد.»^[۱۶۵]
دلالت ذاتی از منظر استاد مصطفوی
آقای حسن مصطفوی معتقد است که دلالت الفاظ ذاتی است؛ اگر چه فهم از ادراک تفصیلی آن عاجز باشد. همانطور که اختلاف اشکال و ظواهر بدنها دلالت میکند بر اختلاف باطنها و صفات، مواد الفاظ و هیأت آنها نیز موجب خصوصیت و امتیازی در معانی آنها میشود. در واقع دلالت ذاتی باعث میشود تا تناسب حقیقی بین حروف کلمه، ترکیب آنها، هیئت آنها و بین معنایی که از آن کلمه فهمیده میشود وجود داشته باشد. این تناسب ارتباطی است ویژه، مانند تناسب خاص بین روح و تن، و صفات نفسانیّه و صورت، و شکل و ظاهر بدن و حرکات آن و خصوصیّات صوت آن.^[۱۶۶]
آقای مصطفوی دلایلی را نیز در اثبات مدعای خود مطرح مینماید همچون وجود نظم در تمامی مراتب هستی^[۱۶۷] و اینکه چه واضع اولیه الفاظ خدا باشد و چه انسان خارج از حکمت الهی که بر همه وجود احاطه دارد نیست. نیز اینکه انتخاب یک لفظ برای معنایى خاص تنها پس از تصوّر آن معنى، سپس وضع لفظی مناسب و دارای برتری نسبت به سایر الفاظ برای آن معنا صورت میگیرد. در غیر این صورت انتخاب یک لفظ برای یک معنا ترجیح بلا مرجّح خواهد بود.^[۱۶۸]
ناگفته نماند که مرحوم مصطفوی وجود اشتقاق کبیر و اکبر در میان واژگان را نیز به عنوان دلیل دیگری برای اثبات دلالت ذاتی الفاظ مطرح نموده است که بحث پیرامون این نظریه به صورت مبنایی مستقل شرح و نقد شد.
جمعبندی موضوع دلالت ذاتی
در ذاتی دانستن دلالت الفاظ اشکالاتی طرح شد که برای آنها دلایل مورد قبولی از سوی استاد مصطفوی ارائه نشد بالاخص با توجه به اینکه واضع بشری تنها یک نفر نبوده و کلمات در سیر تطور زندگی انسان به وجود آمده و چه بسیار کلماتی که پس از یک سری تحولات عمرشان به پایان رسیده از عرصه ذهن بشر به کلی حذف میشود. علاوه بر اینکه وضع الفاظ و استفاده از حروف که بشر انجام داده به صورت ذهنی و قراردادی است. در اصطلاح وجود آنها اعتباری است و نه حقیقی در نتیجه از این منظر بحث از حکمت الهی به صورتی که مد نظر استاد مصطفوی است وارد نیست. در نتیجه از این حیث نمیتوان ذاتی بودن دلالت الفاظ را پذیرفت.
اما نکته قابل توجه آنکه قبول یا عدم قبول این مبنا تأثیر زیادی بر اثر گرانبهای التحقیق ندارد و فقط در مواردی که بر اساس معنای حروف به معنا کرده لغات پرداخته شده است محل بحث خواهد بود. که این موارد نیز محدود و هر یک در محل خود قابل بررسی است.
ششم) اعجاز الفاظ قرآن
در قسمت مبانی عام بحث اعجاز قرآن مطرح شد. در اینجا بحث اعجاز قرآن از منظر نگاه ویژه آقای مصطفوی به نحوه بهره گیری از الفاظ در قرآن مجید است. از این روی در این قسمت به عنوان مبنایی خاص از مبانی مورد نظر آقای مصطفوی در تألیف التحقیق فی کلمات القرآن الکریم مطرح میگردد.
علاوه بر تأکید مؤلف در مقدمه التحقیق، به صورت طبیعی با در نظر گرفتن نظراتی که در مبانی خاص از استاد طرح شد، در نظر گرفتن موضوع اعجاز لغوی قرآن مجید به عنوان یکی از مبانی ویژه استاد مصطفوی لازم به نظر میرسد. به عقیده ایشان، در کلمات خداوند و به خصوص در قرآن حکیم استعمال کلمات در معنا، بر اساس اعجاز صورت گرفته است. بدین معنی که کلمات دلالت بر حقیقت دارد در حالی که تعارضی با معنی کلمات عرب ندارد. در صورتی که مجاز در شعر و نثر عرب بسیار شایع بوده و آنها در اطلاق کلمات به هر صورت که بپسندند مسامحه میکنند.^[۱۶۹]
ایشان در جای دیگر در این رابطه میگوید: «از توصیف نحوه استعمال ألفاظ در قرآن آنچه آشکار میشود آنکه این روش خارج از عهده بشر و قدرت اوست، زیرا برای بشر إمکان إحاطه کامل و حضوری به تمام جزئیّات، به طوری که بتواند هر کلمه را در موارد استفاده ویژهاش و تنها در جایگاه حقیقیّ آن، بدون تجوّز به کار گیرد، نیست. این موضوع نشان دهنده اعجاز الهی از جهت به کارگیری ألفاظ است.»^[۱۷۰]
احتمالا منظور علامه در بحثی که پیرامون اعجاز در الفاظ مطرح نمودهاند توجه ویژهای به همان مباحث مطرح شده در قبل داشته است. اینکه واضع الفاظ در هر صورت خدای تعالی بوده و الفاظ دلالت ذاتی دارند و قرآن کریم در عین اینکه به زبان مردم زمان خود سخن گفته فاقد هرگونه مجاز است. حال آنکه همانطور که در بخشهای گذشته آمد مبانی مطرح شده از سوی آقای مصطفوی، پیرامون وضع الفاظ از جانب خداوند و همچنین دلالت ذاتی الفاظ اموری است که نمیتوان آن را مورد پذیرش قرار داد، چه اینکه دلایل و براهین اقامه شده درست بر خلاف ادعای مطرح شده است. با این توضیحات دیگر بحث اعجاز قرآن در الفاظ را اینگونه که صاحب التحقیق بیان میکند، نمیتوان قبول کرد، اگرچه بحث وضع الفاظ برای روح معانی با ادله بسیاری قابل اثبات است و میتوان بحث اعجاز در الفاظ را از این منظر مورد پذیرش قرار داد که خداوند باریتعالی از طریق توسعه معنا حقایق تکوینی و ناب هستی را با بهره گرفتن از الفاظ بشری بیان کرده و در اختیار او قرار داده است.
جمع بندی بحث مبانی استاد مصطفوی
در این بخش مبانی عام و خاص علامه مصطفوی پیرامون قرآن و زبان ویژه آن مورد بررسی و نقد قرار گرفت. با مروری بر مبانی عام و خاص مطرح شده به نظر میرسد اصل چالش مربوط است به مبانی خاص مرحوم مصطفوی. آنچه از مجموع این مبانی میتوان حاصل نمود اینکه اگرچه برخی مبانی خاص مورد استفاده ایشان درست به نظر نمیرسد، همچون وضع الفاظ از سوی خداوند و همچنین دلالت ذاتی الفاظ، لیکن این مسئله نمیتواند خدشهای به کار انجام شده در کتاب التحقیق وارد نماید.
حتی با این فرض که واضع الفاظ بشر بوده و میان الفاظ وضع کرده با معانی نیز رعایت هیچگونه دلالت ذاتی را ننموده است، با این وجود این حقیقت همچنان پابرجاست که این وضع الفاظ نیز در نهایت برای یک روح معنایی صورت گرفته که واضع بشری آن روح معنا را در مصداق مورد نظرش یافته است. پس خدواند به نحو توسعه و البته نه مجاز، واژه را اخذ نموده و به جای مصداق، همان معنای مورد نظر را اختیار نماید. بر این اساس شناسایی روح معنای واژگان مورد استفاده در قرآن کلید فهم اشارات قرآن را فراهم خواهد نمود.
در این راستا تلاش صورت گرفته از سوی مرحوم علامه مصطفوی نه تنها راه را به غلط نرفته، که گامی موثر و مفید را در این راستا برداشته است. چنانکه ایشان با بررسی تمامی موارد استفاده از واژه در کلام عرب و البته در خود آیات قرآن، سعی نموده تا اصل الواحد مشترک میان تمامی این موارد را کشف نماید. طبیعی است کشف این اصل الواحد گام مهم و موثری در رسیدن به روح معنای واژهی مورد نظر میباشد. البته به نظر میرسد که باور ایشان در خصوص وضع الهی الفاظ و همچنین دلالت ذاتی آن، باعث شده تا در تمامی موارد استعمال واژه به دنبال بررسی و اثبات اصل الواحد باشند که این اصرار در برخی موارد جنبه ذوق را بر استدلال برتری داده است.
فصل سوم
روش واژه​شناسی واژگان قرآن در کتاب
التحقیق فی کلمات القرآن الکریم
مقدمه
در فصل گذشته مبانی و اصولی که کتاب التحقیق فی کلمات القرآن الکریم نگاشته شده است ارائه و بررسی شد. بنابراین پس از آنکه اساس روش تحقیق استاد حسن مصطفوی در این اثر ماندگار مشخص شد، در این فصل روش و نحوه پیاده شدن مبانی مورد نظر در التحقیق مورد کنکاش قرار گرفته است. به بیان دیگر در این قسمت تلاش شده از زوایای مختلف عملکرد استاد را که طی آن منجر به حاصل شدن غرض نهایی از تألیف این کتاب که همان «تحقیق و کشف معانی حقیقی کلمات(و یا روح معنا)»‏^[۱۷۱] است، هویدا گردد.
آنطور که استاد مصطفوی در مقدمه التحقیق و سایر نوشته های خود بیان میدارد،^[۱۷۲] مراحل و نحوه تحقیق و تألیف این اثر از این قرار است:
مراجعه به کتب لغت درجه اوّل و کتبی که بر مبنای دقّت و تمییز معانی بر اساس تحقیق و ارائه مطالب صحیح‏ نگاشته شدهاند.
بر اساس آنچه از منابع در مورد معنای لغت بدست آمد، در این مرحله سعی شده موارد استعمال مجازی لغت از حقیقی آن تمییز داده شده به معنای حقیقی کلمه نزدیک شود. در این مرحله توجه به علاقه بین مجاز و حقیقت، عامل و وجه ارتباط معنای مجازی به حقیقی بسیار مفید و مؤثر است.
اگر در مرحله قبل در نهایت یک معنای جامع به عنوان اصل الواحد به دست نیاید و یا اطمنان از آن یقینی و صددرصد نباشد، معنا یا معانی که از مرحله قبل حاصل شده است در این مرتبه، تک به تک با استعمال آن واژه در قرآن کریم تطبیق داده میشود.
البته هر چه موارد استعمال یک لغت و مشتقات آن در قرآن مجید بیشتر باشد، کار را دشوارتر و لزوم دقت را نیز بیشتر میکند. در این میان توجه به خصوصیات معنای در هیأتها و صیغههای مختلف نیز الزامی است و نباید آنرا در مفهوم اصیل ماده دخیل کرد.
بعد از مشخص کردن معنای «أصل الواحد» برای هر ماده اشتقاق، حال نوبت به ذکر مفهوم و خصوصیات واژه در کلام الهی میرسد. پس از ذکر معنای در نظر گرفته شده برای اصل الواحد، صاحب التحقیق در ذیل هر لغت(در صورت لزوم) إشاره به کلمات به اصطلاح مترادف با آن کلمه، و فروق آنها نموده ، و امتیاز انتخاب آن مادّه را از میان موادّ مترادف آن، ذکر کرده است. همچنین در ضمن هر لغت، مشتقّات استفاده شده از آن درون قرآن در ادامه بحث آن لغت آورده شده (مجرّد و مزید و اسم و فعل و صفت)، در چندین جای از کتاب به خصوصیّات آن صیغهها نیز اشاره نموده است.
همچنین استاد مصطفوی سایر معانی که در کتب مربوطه برای آن لغت ذکر شده بیان و وجه استعمال آن را ذکر کرده است. البته در این زمینه مواردی که از نظر استاد ضعیف و سست بودهاند حذف گردیدهاند.
آنچه گفته شد روش کلی استاد برای استخراج اصل الواحد برای کلمات قرآن مجید است. اما علاوه بر اصل الواحدها مداخل دیگری نیز در التحقیق وجود دارد مانند اعلام، حروف مقطعه که روش بیان در این موارد مقداری متفاوت است. توضیح این موارد پس از شرح روش کلی مرحوم مصطفوی در همین فصل خواهد آمد.
در این فصل در توضیح موارد فوق سعی شده در هر بخش برای واضح شدن مطلب مثالهایی نیز آورده شود و برای وضوح بیشتر و عدم نیاز خواننده برای مراجعه به متن اصلی و در ضمن جلوگیری از اطاله مطلب، اصل متن التحقیق بدون دخل و تصرف در پاورقی آورده شدهاست.
منابع مورد استفاده در تألیف التحقیق
کیفیت بهره بردن از منابع موثق و متعدد در ایجاد یک اثر برجسته و ماندگار نقشی عمده را برعهده دارد. به طور کلی می توان منابع مورد استفادهی مرحوم علامه حسن مصطفوی را در اثر ماندگارش یعنی کتاب «التحقیق فی کلمات قرآن الکریم» را از منظری خاص به سه دسته تقسیم کرد.
دستهی نخست شامل آن گروه از منابعی است که معمولاً در تحلیل و تعریف هر واژه نقل میکند و جمع بندی و نقطه نظر خود را بعد از ذکر آنها اعلام میدارد. در واقع این فهرست را میتوان شامل کتبی دانست که بیشترین کاربرد را برای استاد داشتهاند. منابع یاد شده به ترتیب ذکر شده در مقدمه التحقیق شامل موارد ذیل میشوند:

کتاب العین، خلیل بن احمد فراهیدی(م۱۷۵)
تهذیب اللغه، ابو منصور، محمد بن احمد ازهرى(م۳۷۰)
معجم مقاییس اللغه، ابوالحسین احمد بن فارس بن زکریا(م۳۹۵)
الجمهره اللغه، ابوبکر محمد بن حسن بن درید(م۳۲۱)
الاشتقاق، ابن درید(م۳۲۱)
الصحاح اللغه، ابو نصر، اسماعیل بن حماد جوهرى(م۳۹۳)
المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر (مصباح اللغه)، احمد بن محمد مقرى‏ فیومى(م۷۷۰)
اساس البلاغه، أبو القاسم محمود بن عمر زمخشری (م۵۳۸)