وبلاگ

دانش: مخلوط سیالی از تجربیات،تخصص، ارزشها، اطلاعات موجود و نگرش های کارشناسی نظام یافته است که چارچوبی برای ارزشیابی و بهره گیری از تجربیات و اطلاعات جدید بدست می دهد. دانش در سازمانها نه تنها در مدارک و ذخایر پردازش، بلکه در رویه های کاری، فرآیندهای سازمانی، اعمال و هنجارها مجسم می شود. دانش با گذشت زمان از راه تجربیات کسب شده از دوره های آموزشی، مطالعه کتابها و آموزش غیر رسمی گسترش می یابد داونپورت^[۱۱](۱۹۹۸).

۱-۱۲) مشکلات و تنگناهای تحقیق
۱- تاکنون تحقیقات کمی با عنوان مشابه در دانشگاههای کشور انجام شده است .لذا در خصوص جمع آوری اطلاعاتی که بتواند به عنوان چراغ راهی ، راهنمای محقق باشد ، مشکلات زیادی وجود داشت.
۲- ناآشنا بودن کارکنان سازمان و گاهی سرپرستان با مفهوم توانمندسازی و حتی تصور اشتباه آنان و معادل فرض نمودن مفهوم توانمندسازی با عملکرد سازمانی
۳- عدم ارائه اطلاعات ،آمارها و داده های مورد نیاز محقق توسط مدیران سازمان و نیز نبود همزمان تیمها در یک روز و این کار محقق را در جمع آوری پرسشنامه و اطلاعات دیگر دچار مشکل می نمود.
۱-۱۳) خلاصه فصل
در این فصل ابتدا به بیان مساله تحقیق و بررسی ضرورت تحقیق پرداخته شد سپس اهداف تحقیق حاضر با توجه به مساله تحقیق بیان گردید. در مرحله بعد قلمرو و پیکربندی کلی تحقیق بررسی و به تعاریف واژگان کلیدی تحقیق پرداخته شد در نهایت مشکلات و تنگناهای تحقیق بررسی شد.
فصل دوم
مبانی نظری تحقیق
مقدمه
در فصل گذشته ابتدا به بیان مساله تحقیق و بررسی ضرورت تحقیق پرداخته شد سپس اهداف تحقیق حاضر با توجه به مساله تحقیق بیان گردید. در مرحله بعد قلمرو و پیکربندی کلی تحقیق بررسی و به تعاریف واژگان کلیدی تحقیق پرداخته شد در نهایت مشکلات و تنگناهای تحقیق بررسی شد.
۲-۱) بخش اول :تشریح فناوری اطلاعات و انواع سیستمهای اطلاعاتی
۲-۱-۱) داده
داده ها گروهی از نمادها (کلمات، اعداد، نمودارها و …) هستند، که رخداد را نشان می دهند. داده ها حقایقی هستند که از طریق مشاهده و تحقیق بدست می آیند و سرانجام مواد خام و اولیه ای هستند که پردازش نشده اند. داده ها از منابع خارجی و داخلی اخذ می شوند. داده های گرفته شده از منابع خارجی به آسانی قابل استفاده اند (صورت وضعیت بانکی، صورت حساب خرید). اما برای جمع آوری داده ها از منابع داخلی، نیاز به اندازه گیری مناسب فعالیتهایی است که در داخل جریان دارد و برای ثبت آنها سیستمهایی وجود دارد ثاقب تهرانی و تدین(۱۳۸۴).
به عبارت دیگر داده حقایق و پدیده هایی هستند که در رابطه با یک شیء و یا یک پدیده به طور عام مطرح می شوند و یک ویژگی از آن پدیده را به ما منتقل می کند، به خودی خود مفهوم دارند ولی کاربردی برای آنها متصور نیست، اما اگر مورد پردازش قرار گیرند و به اطلاعات تبدیل شوند دارای معنا می شوند صرافی زاده و پناهی(۱۳۸۱).
داده عبارتست از شرح و توصیف مقدماتی از اشیاء، حوادث، فعالیتها و تعاملاتی که ثبت و ضبط گردیده و نیز طبقه بندی و ذخیره شده است اما سازماندهی نشده اند و معنی خاصی از آن انتقال نمی یابد. داده می تواند شامل اعداد و ارقام، حروف، تصاویر، اصوات و … باشد توربان،مکلن،ودربه^[۱۲](۲۰۰۲) و یا داده چیزی است که برای تصمیم گیری، محاسبه و یا اندازه گیری مورد استفاده قرار می گیرد برای مثال داده ممکن است تعداد ساعات کارکرد هریک از کارکنان شرکت باشد بهشتیان و ابولحسنی(۱۳۷۳).
۲-۱-۲) اطلاعات
اطلاعات به داده هایی اطلاق می گردد که دارای مفهومی خاص باشند و استفاده کنندگان از آنها بتوانند به سهولت آنها را گردآوری، طبقه بندی و تلخیص نموده ودر موقع مناسب و ضروری پس از تجزیه و تحلیل و تفسیر مودر بهره برداری قرار دهند. اطلاعات عبارت است از داده هایی که در بافتی با معنی و مفید جای گرفته و در اختیار دریافت کننده قرار داده می شود تا از آنها برای تصمیم گیری استفاده کند. اطلاعات متضمن انتقال و دریافت آگاهی و دانش است. اطلاعات نیاز اولیه هرگونه تصمیم گیری است. هدف اطلاعات، در هر زمان باید انتقال داده ها به شخص یا ماشین باشد. اهداف اساسی اطلاعات عبارتند از: آگاهی دادن، ارزیابی کردن، ترغیب کردن، خلق مفاهیم جدید، تعریف مسئله، حل مسئله، تصمیم گیری، برنامه ریزی، آشناسازی، کنترل کردن و تحقیق مهدوی(۱۳۷۹).
اطلاعات برخلاف داده، اثر رفتاری دارند و برخلاف آن توانایی انتقال معنی و مفهومی خاص، قابلیت تفسیر و تبیین شدن داشته و می توانند مبنایی برای تصمیم گیری باشند. اطلاعات همان چیزی است که موجب تقویت و یا تغییر فرایند درک کردن می شود در حالیکه داده ها چیزی جز دروندادی نیستند که وارد یک کانال ارتباطی می شوند. مدیران خواستار اطلاعات هستند (و نه داده) و سیستم اطلاعاتی باید بتواند اطلاعات را به مدیران ارائه نماید.به عبارتی اطلاعات مجموعه ای از داده ها هستند که در ذهن دریافت کننده آنها ایجاد معنی می کنند اطلاعات واجد ارزش حال یا گذشته هستند که به استفاده کننده آنها معلوماتی اضافه می کند که تا به حال نداشته است و جزء دانش مورد نیاز او بوده است. اطلاعات باید به دریافت کننده چیزی را ارائه
نمایند که او تا بحال نمی دانست و نمی توانست پیش بینی نماید. به عبارت دیگر اطلاعات به دانش ما چیزی اضافه می کند تا در شرایط مشخص بتوانیم با کمک آنها تصمیم مقتضی اتخاد نماییم جیمز(۱۳۷۸). انواع اطلاعات سازمانی را می توان به دو گروه اطلاعات عملیاتی و اطلاعات مدیریتی تقسیم نمود البته نیازهای اطلاعاتی مدیریت در سطوح مختلف سازمان متفاوت هستند. سطوح بالای مدیریت به ۶ نوع اطلاعات نیاز دارند:
اطلاعات مشخص و خاص
که مدیران را از موقعیت فعلی مؤسسه یا میزان دستاوردهای مؤسسه با خبر می سازد.
اطلاعات موقعیت یا پیشرفت
مدیران را در جریان دائم مشکلات و نارسائی ها از یکطرف و از طرف دیگر در جریان پیشرفت کارها قرار می دهد تا مدیران بتوانند از فرصتهای بدست آمده بلافاصله استفاده نمایند.
اطلاعات اخطاری
مدیران را از تغییراتی که در حال وقوع است، مطلع می سازند که می تواند از دست رفتن یک موقعیت رقابتی باشد (مانند اینکه رقیب محصول جدیدی را وارد بازار کرده است) یا علائمی که شرکت را از مشکلاتی که در پیش روی دارد، مطلع می کند.
اطلاعات برنامه ریزی
برنامه های توسعه آتی مؤسسه براساس پیش فرصتها و پیش بینی ها استوار است، که تحقق آنها شرط موفقیت برنامه می باشند. معمولاً اطلاعات مربوط به این پیش بینی ها در توصیف برنامه قید می شوند.
اطلاعات مربوط به عملیات داخلی
شاخصهای اصلی که چگونه مؤسسه یا افراد آن پیشرفت کرده اند، اطلاعات خوبی را از چگونگی سلامتی کلی مؤسسه، دوایر، محصولات و افراد آن بدست می دهد. این گروه از اطلاعات بر روی فعالیتهای داخلی شرکت تأکید دارند.
اخبار خارجی
حساسسیت درباره اطلاعات، حرفها، عقایدی که درباره فعالیت شرکت مطرح می‌شوند از اهمیت زیادی برخوردار است. اطلاعات در زمینه رقبا، تغییرات در صنعت، حرکات مالی بازار، نوسانات اقتصادی و سیاسی یا پیش بینی تغییرات در آتیه برای شرکت بسیار مهم می باشند.
اطلاعاتی که باید به خارج از سازمان انتقال یابند.
و قبل از آنکه در اختیار سهامداران یا مطبوعات قرار گیرند باید توسط مدیرعامل دقیقاً بررسی گردند جیمز(۱۳۷۸).
اطلاعات ویژه مدیران عالی اطلاعات ویژه مدیران میانی و عملیاتی
اطلاعات اصلاحی Confort I.
اطلاعات وضعیتی Status I.
اطلاعات اخباری Warning I.
اطلاعات برنامه ای Planning I.
اطلاعات داخلی Internal I.
اطلاعات خارجی External I.
اطلاعات تفضیلی Detail I.
اطلاعات استثانایی(ویژه)Exception I.
اطلاعات پرسنلی Personel I.
اطلاعات حسابداری Accounting I.
اطلاعات امور جاری Transaction I.
جدول ۲-۱ ) انواع اطلاعات مدیریت برحسب نیاز مدیران سطوح مختلف
سازمان مهدوی(۱۳۷۹).
در طراحی سیستمهای عملیاتی باید سطوح مختلف مدیران را درنظر داشته باشیم زیرا این امر هم بر منابع اطلاعات و هم بر نحوه ارائه آن تأثیر می گذارد. جدول شماره یک- نشان می دهد که مدیران ارشد نسبت به مدیران سطوح پایین تر تأکید بیشتری براطلاعات بیرونی سازمان دارند، در حالیکه مدیران سطوح اجرایی بیشتر به اطلاعات داخلی توجه دارند. این شکل نشان می دهد که مدیران ارشد با توجه به ماهیت شغل آنها ترجیح می دهند که اطلاعات به صورت خلاصه باشد در حالیکه مدیران اجرایی به اطلاعات کامل و دقیق احتیاج دارند.
افق برنامه ریزی اطلاعات نیاز به اطلاعات خارجی نیاز به اطلاعات داخلی
بلند مدت خلاصه زیاد کم
کوتاه مدت دقیق کم زیاد
نمودار ۲-۱) سطوح مدیریت هم بر منبع اطلاعات تأثیر می گذارد و هم بر شکل ارائه آن صرافی زاده و پناهی(۱۳۸۳)
۲-۱-۲-۱) ویژگی های اطلاعات مناسب و مربوط
تجربه و تحقیق نشان داده است استفاده از اطلاعاتی مناسب است که دارای ویژگی های زیر باشد:

مدل نظری تحقیق(مدل الماس پورتر)
استراتژی، ساختار و وضع رقابتی شرکت
شرایط تقاضا
شرایط عوامل تولید
صنایع مرتبط و پشتیبان
شکل ۱-۱: مدل الماس ملی پورتر(حقیقی،۱۳۸۸)
متغییر وابسته متغییر مستقل
توسعه صادرات
شکل ۱-۲:مدل مفهومی تحقیق
۱-۸- قلمرو پژوهش
۱-۸-۱- قلمرو موضوعی پژوهش
قلمرو این پژوهش از نظر موضوعی، در محدوده تعیین و رتبه بندی موانع توسعه صادرات در شرکت های هلدینگ بر اساس مدل الماس رقابت ملی مایکل پورتر از دید گاه مدیران ارشد شرکت های زیر مجموعه است.در پژوهش ما به بررسی صادرات و نظریه های تجارت ،مزیت رقابتی و مدل های مربوط به آن و بررسی شرکت هلدینگ توکا فولاد می پردازیم.
۱-۸-۲- قلمرو مکانی پژوهش
قلمرو مکانی پژوهش، شرکتهای فعال درزیر مجموعه هلدینگ توکا فولاد اعم از شرکت های گروه حمل و نقل و پیمانکاری، شرکت های گروه تولیدی،شرکت های گروه مالی و بازرگانی می باشد که به نوعی یا صادرات انجام می دهند و یا با این موضوع مرتبط هستند.
۱-۸-۳- قلمرو زمانی پژوهش
قلمرو زمانی پژوهش ازمهر ۹۱ تا دی ۹۲ است.
۱-۹- تعاریف عملیاتی واژه ها
الماس ملی^[۲]
مایکل پورتر بر روی علل موفقیت بعضی از کشورها و ملت ها در رقابت بین الملل و عدم توفیق برخی از کشورهای دیگر نتایج یک پژوهش گسترده را انتشار داد. مطابق با پژوهش او در هر کشوری چهار عامل اصلی که عبارتند از: ۱- شرایط عوامل تولید ۲- شرایط تقاضا ۳- استراتژی و ساختار و وضع رقابتی شرکت ها ۴- صنایع مرتبط و پشتیبانی کننده محیطی را شکل می دهند که شرکت های محلی در آن به رقابت پرداخته و این عوامل موجب افزایش و کاهش مزیت های رقابتی کشور مورد نظر می‌گردند. پورتر این عوامل را عناصر تشکیل دهنده الماس یعنی مدل رقابتی مورد نظر خود می داند. پورتر همچنین بعدها در تکمیل مدل خود ۲ متغیر دیگر را به عنوان متغیرهای جانبی بسیار مهم به مدل افزود که می‌توانند در الماس رقابت ملی تأثیر زیاد بگذارد که عبارتند از:
(شانس و رخدادهای اتفاقی) و (دولت و حکومت)
پورتر معتقد است که این الماس یک سیستم خود تقویت کننده است یعنی اینکه موقعیت یا حالت هر عنصر در وضعیت سایر عناصر نیز تأثیر می گذارد (حقیقی، ۱۳۸۸: ۲۹).
دراین پژوهش پرسشنامه بر اساس این مدل و عناصر تشکیل دهنده آن بنا شده است.
شرایط عوامل تولید^[۳]
مجموعه‌ای از عوامل مؤثر در تولید کالا یا خدمات، مانند مواد اولیه، کیفیت و میزان دسترسی به آن، نیروی انسانی بدون مهارت و یا ماهرو آموزش دیده، بهره وری و خلاقیت و نوآوری نیروی انسانی، زیر ساختها، مسائل تکنولوژیک، میزان سرمایه و دسترسی به آن، توانمندیها و قابلیت‌های مدیریتی و … که برای رقابت در عرصه بازارهای رقابتی ضروری است، شرایط عوامل تولید را تشکیل می‌دهند.

به طور کلی میتوان عوامل تولید را در گروه های منابع انسانی، منابع فیزیکی، منابع دانش، منابع سرمایه و زیرساخت ها طبقه بندی کرد (پورتر^[۴]، ۱۹۹۸: ۷۳).
در این پژوهش شرایط عوامل تولید شامل نیروی کار ارزان قیمت نیروی کار متخصص و ماهر مواد اولیه و قیمت تمام شده آنانرژی و منابع طبیعیموقعیت جغرافیایی و میزان استفاده از تکنولوژی و ماشین الات پیشرفته و… می باشد که سوالات ۱تا۱۲ پرسشنامه به آن اختصاص دارد.
شرایط تقاضا^[۵]
شرایط تقاضا ماهیت و چگونگی تقاضا را در بازارهای داخلی برای محصولات یک صنعت مشخص می‌کند. اندازه و رشد تقاضا در رقابت‌پذیری صنایع تاثیر بسزایی دارد. پورتر معتقد است که وجود بازار داخلی بزرگ و در حال رشد موجب تشویق سرمایه گذاران برای توسعه فناوری و بهبود بهره‌وری گردیده و این مسئله به عنوان مزیت رقابتی برای آن ملت محسوب می‌گردد. در مقابل، بازارهای داخلی کوچک که دارای رشد پایینی هستند شرکتها و صنایع را به دنبال فرصتهای صادراتی می‌کشاند
پورتر با ارزیابی مزیت رقابتی ملی از طریق ذره بین استراتژی نتیجه میگیرد که یکی از چهار عامل اصلی تعیین کنده مزیت رقابتی کشورها، شرایط تقاضا است.
او می گوید: «در صورتی که خریداران داخلی در زمره خبره ترین و زیاده طلب ترین خریداران جهان برای محصول یا خدمت باشند، کشورهای یک کشور مزیت رقابتی کسب می کنند؛ چرا که چنین خریدارانی پنجره ای رو به نیازهای پیشرفته ترین خریداران مهیا می کنند».
در این پژوهش شرایط تقاضا شامل حجم و میزان تقاضای داخلی  میزان تمایل مصرف کنندگان یک کشور به برندهای وارداتی تنوع تقاضای بازار داخلی سطح انتظارات و توقعات مصرف کنندگان چشم انداز رشد تقاضای محصولات و… می باشد که سوالات ۱۳ تا ۱۸ پرسشنامه به آن اختصاص دارد.
صنایع مرتبط و پشتیبان^[۶]
صنایع مرتبط و حمایت کننده می تواند شامل تأمین کنندگان مواد اولیه یا تجهیزات و ابزارآلات، توزیع کنندگان و فروشندگان، سیستم‌های توزیع محصول، موسسات تحقیقاتی، سرویس‌های مالی مانند بانک‌ها و بورس اوراق بهادار، سیستم‌های حمل و نقل، دانشگاه‌ها، مراکز و مؤسس
ات تحقیقاتی و صنایعی باشد که از یک نوع فناوری، مواد اولیه و امکانات آزمایشگاهی استفاده می‌کنند. ارتباط و همکاری با این صنایع و مراکز در توسعه سطح محصولات و خدمات و بهبود آنها و در نهایت ارتقای رقابت‌پذیری مؤثر است.در این پژوهش صنایع مرتبط و پشتیبان شامل توان رقابتی صنایع مرتبط و پشتیبان، کیفیت روابط بین اجزای زنجیره ، ارزش و محصولات، تعداد شرکت ها و یا افراد فعال در زنجیره ارزش، محصولات و خدمات، شبکه توزیع، امکان دسترسی مستمر و پایدار به مواد اولیه تولید، فعالیت سازمان ها ونهادهای مربو ط به شرکت، میزان سرمایه گذاری صنایع و شرکت های مرتبط و پشتیبانی کننده شرکت در عوامل پیشرفته تولید و…می باشد که سوالات ۱۹تا۲۵ در پرسشنامه به آن اختصاص دارد.
استراتژی و ساختار و وضع رقابتی شرکت ها^[۷]
شرایطی که طبیعت و جوهره رقابت را در سطح کلان اجتماع تحت کنترل دارد و همچنین راه و روشی که بنگاه‌ها و سازمانها تأسیس، سازماندهی و مدیریت می‌شوند بر رقابت‌پذیری تأثیر بسزایی دارد. بنابراین، ساختار و استراتژی‌هایی که برای مدیریت و راهبری یک بنگاه یا صنعت تدوین و اجرا می‌گردد، تاثیری مستقیم بر عملکرد و رقابت‌پذیری آن دارد. پورتر به منظور ایجاد مزیتهای رقابتی، استراتژی‌های عمومی را پیشنهاد می کند. بر اساس این استراتژی‌ها یک کسب و کار از دو راه می‌تواند برای خود مزیت رقابتی ایجاد کرده و موقعیت رقابتی  خود را بهبود ببخشد:
۱-ارائه کالا و خدمات با هزینه کمتر(مزیت هزینه ای)
۲-ارائه کالا و خدمات متنوع با ویژگی های متمایز(مزیت تمایز)
هر یک از این استراتژی‌ها می‌تواند توسط بنگاه‌ها اعمال گردد و یا تنها بخشی از آن را پوشش دهند. هر یک از این استراتژی‌ها موقعیت رقابتی خاصی را برای بنگاه ایجاد می‌کند.
در این پژوهش استراتژی و ساختار و وضع رقابتی شرکت ها شامل میزان و فشردگی رقابت در بازارهای داخلی امکان فعالیت و رقابت محصولات و برندهای مطرح جهانی در یک کشور، نگرش راهبردی و استراتژیک مدیران ارشد شرکت به فعالیت در بازارهای جهانی، مهارت سازمانی و اعمال مدیریت مناسب، سرمایه گذاری شرکت مادر و شرکت های زیرمجموعه، توجه به عنصر خلاقیت و نوآوری در اتخاذ استراتژی های تولید محصولات، تأکید بر به کارگیری و پیشگیری اصول مدیریت در شرکت مادر و شرکتهای زیر مجموعه و…می باشد که سوالات ۲۶ تا ۳۲ پرسشنامه به آن اختصاص دارد.
دولت^[۸]
دولت به عنوان یک نیروی عمده، همواره در رقابت‌پذیری مؤثر است و با مداخله خود در امور مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و اعمال قوانین و مقررات بر رقابت‌پذیری تأثیر مثبت و حتی منفی داشته است. سیاستهای پولی، مالی و بازرگانی و قوانین مالیاتی، سیاستهای حمایتی، سیاستهای اداری و تشکیلاتی، قوانین مربوط به صادرات و واردات، نرخ ارز، حجم پول و نرخ بهره، تورم، هزینه‌های دولت و تصمیم‌گیریهای دیگر در سطح اقتصاد خرد و کلان، توافقهای رسمی و غیر رسمی مقامات سیاسی، برقراری یا توسعه روابط سیاسی تجاری و یا قطع روابط اقتصادی- تجاری با سایرکشورها از جمله بارزترین عوامل تأثیر گذار بر رقابت‌پذیری بنگاه‌ها، صنایع و کشورها هستند که به طور مستقیم با دولتها درارتباطند.
در این پژوهش به منظور در نظر گرفتن نقش سیاست های دولت بر توسعه صادرات عوامل زیر بررسی شده است. نگرش و دیدگاه دولت یک کشور در ارتباط با صادرات، سیاست های دولت یک کشور در ارتباط با دستورالعمل ها و قوانین مرتبط با تجارت بین‌الملل، روابط سیاسی دولت یک کشور با دیگر کشورهای جهان، میزان حمایت دولت یک کشور از طرح های اجرایی و عملیاتی، ثبات سیاسی و اقتصادی یک کشور جهت جذب سرمایه گذاری های خارجی و تشویق سرمایه های داخلی به تزریق در صنعت و تولید، ایجاد محیطی مناسب جهت رشد روزافزون بهره وری بنگاه های تولیدی توسط دولت و… می باشد که سوالات ۳۳تا۳۸ پرسشنامه به آن اختصاص دارد.
اتفاقات پیش‌بینی نشده^[۹]
اتفاقات پیش‌بینی نشده حوادث و مسائلی هستند که بر رقابت‌پذیری تأثیر- مثبت و یا منفی- داشته ولی به صورت تصادفی و خارج از کنترل بنگاه‌ها، صنایع و حتی دولتها رخ می‌دهند. حوادث غیر مترقبه، جنگ، تحریمهای اقتصادی، شوک‌های نفتی، بحرانهای اقتصادی- سیاسی و یا نوآوریهای عمیق تکنولوژیک نمونه‌ای از اتفاقات پیش‌بینی نشده هستند.
مزیت رقابتی^[۱۰]
به مفهوم ویژگی ها و منابعی است که یک سازمان را قادر می سازد تا در یک صنعت از سایر رقبا پیشی بگیرد (چهارباغی^[۱۱]، ۱۹۹۹: ۴۵).
مزیت رقابتی پایدار^[۱۲]
یک مزیت بادوام است که در نتیجه به کارگیری یک استراتژی منحصر به فرد خلق ارزش حاصل می‌شود که به طور همزمان توسط رقبای بالفعل و بالقوه به کار گرفته می شود و در عین حال امکان تقلید و کپی کردن منافع حاصل از این استراتژی توسط رقبا وجود نداشته باشد (هاتمن، ۲۰۰۰: ۲).
شرکت هلدینگ^[۱۳]

1. 1. سوابق مربوط

شبیه‌سازی رشد ژنتیکی در یک طرح هسته اصلاح نژاد امکان مقایسه سناریو‌های مختلف از طرح و تعیین بهترین ترکیب از عوامل تاثیرگذار از نظر نرخ انتقال حیوانات مولد از هسته به پایه و برعکس را فراهم می‌سازد. این کار با بهره گرفتن از معادلات اساسی مربوط به پیش بینی رشد ژنتیکی در سیستم اصلاح نژادی هسته انجام می‌شود.
سيستم اصلاح نژادي داراي هسته، به سيستمي مي گويند كه از يك گلّه ممتاز به عنوان هسته و يك يا چند گلّه غير ممتاز به عنوان پايه تشكيل شده است (جيمز و مولر، 1983). هسته به عنوان مركز پرورش دام هاي اصلاحي در رأس يك هرم قرار دارد كه قائده آن از گلّه هاي پايه، تشكيل مي شود (شفر و كينگهورن^[8]، 1992). در داخل هسته ركورد هاي شجره اي و عملكرد به طور دقيق ثبت مي شوند، از تكنيك هاي پيش بيني ژنتيكي دقيق استفاده شده و اغلب شدّت انتخاب نيز، بالا مي باشد (پينلي و همكاران^[9]، 2000). ساده ترین روش انتخاب در طرح هسته باز، انتخاب تک مرحله‌ای است. در این روش افراد جایگزین برای هسته در طی یک مرحله از میان دام‌های در دسترس انتخاب درون پایه، انتخاب شده و به هسته منتقل می‌شوند. اما روش دیگری هم می‌تواند برای این منظور استفاده شود که عبارت است از انتخاب دو مرحله‌ای (ون در ورف^[10]، 2000). در این روش ابتدا از میان افراد در دسترس انتخاب در پایه، تعدادی نر یا ماده که البته بیش از تعداد مورد نیاز برای جایگزینی است شناسایی می‌شوند. سپس بین این گروه انتخاب شده، یک بار دیگر انتخاب صورت می‌گیرد و سرنوشت نهایی افرادی که قرار است به هسته مهاجرت داده شوند، مشخص می‌شود. معمولاً انتخاب مرحله دوم با صحت بالاتری انجام می‌شود. علی رغم توسعه طرح‌های اصلاح نژادی دارای هسته در دنیا به ویژه برای گوسفند، در ایران تحقیقات منتشرشده‌ی بسیار اندکی در این زمینه وجود دارد. وطن خواه و همکاران (1383)، به این نتیجه رسیدند که باید یک ساختار مناسب برای استفاده از بهترین گوسفندان تهیه کرد که برای نیل به این مقصود، شبیه‌سازی رایانه‌ای می‌تواند یک گزینه مطلوب باشد. عباسی و همکاران (1386) با بهره گرفتن از شبیه‌سازی رایانه‌ای چند برنامه انتخاب را در گوسفند بلوچی براساس شاخص انتخاب 4 صفتی با هم مقایسه کردند. ابراهیمیان (1391)، به این نتیجه دست یافت که رشد ژنتیکی صفت وزن از شیرگیری در شرایط فعلی گوسفندان گیلان نیز 0.2955 کیلوگرم درسال است که با اجرای سیستم اصلاح نژادی هسته باز میتوان به رشد ژنتیکی بیشتری در این جمعیّت دست یافت که در حالت باز بودن هسته به روی ماده‌های پایه 25 درصد و تأمین 75 درصد افرادجایگزین نر پایه از هسته می‌توان به حداکثر رشد ژنتیکی دست یافت. ابراهیمیان (1391) انتخاب تک مرحله‌ای را در شبیه‌سازی خود در نظر گرفت. به این ترتیب لازم بود انتخاب دو مرحله‌ای شبیه‌سازی شود تا تفاوت نتایج حاصل از آن با انتخاب تک مرحله‌ای مورد بررسی قرار می‌گرفت.

1-2- اهداف تحقيق

• مقایسه رشد ژنتیکی حاصل از طرح اصلاح نژاد هسته باز در دو حالت انتخاب تک مرحله‌ای و دو مرحله‌ای.

• محاسبه ساختار بهینه طرح اصلاح نژاد هسته باز در دو حالت انتخاب تک مرحله‌ای و دو مرحله ای.

فصل دوم
مرورمنابع،ادبیات تحقیق، پیشینه تحقیق
2- طرح اصلاح نژادي داراي هسته
2-1- مشخصات طرح اصلاح نژاد دارای هسته
برنامه‌ی اصلاح نژاد دام مبتنی بر هسته ژنتیکی، یک سلسله مراتب ساختار هرمی از چند لایه است که در آن دام‌های برتر به ویژه نر تخمی در رأس هرم قرار می‌گیرند (شفر و كينگهورن، 1992). در چنین طرحی وقتی بهترین نرها و ماده‌ها وارد هسته می‌شوند می‌توان برنامه اصلاحی را با ثبت دقیق رکوردهای شجره‌ای و عملکردی آغاز نمود. در این روش پیش بینی ارزش اصلاحی دقیق بوده و اغلب شدت انتخاب در هسته نیز بالا می‌باشد، به طوری که میانگین شایستگی جمعیّت هسته به مراتب بیشتر از میانگین شایستگی جمعیّت گلّه‌های پایه است.
2-2- انواع طرح‌های اصلاح نژادی دارای هسته
2-2- 1- سیستم دو لایه
این سیستم متشکل از دو گلّه می‌باشد که در آن جایگزینی افراد گلّه بوسیله انتقال نتاج دام‌های نر بین دو لایه صورت می‌گیرد. انتخاب و ثبت رکورد و تعیین پیشرفت ژنتیکی در گلّه هسته انجام می‌شود و پیشرفت ژنتیکی حاصله به گلّه پایه منتقل می‌گردد (ون در ورف، 2000).
در سیستم دو لایه، معمولاً جایگزینی نر مورد نیاز برای گلّه‌های پایه بوسیله نرهای ممتاز هسته صورت می‌گیرد، ولی ماده‌های جایگزین مورد نیاز از خود گلّه‌های پایه تأمین می‌شوند. در این روش ممکن است در گلّه‌های پایه رکورد برداری و ثبت عملکرد یا انتخاب صورت نگیرد و در عین حال از نظر ژنتیکی بهبود یابند. هسته توسط مراکز پرورش دام‌های نر تخمی (مراکز اصلاح نژاد) تشکیل می‌شوند. برنامه رکورد گیری و انتخاب در گلّه‌های پایه، کمتر انجام می‌شود. روش آنها برای ایجاد رشد ژنتیکی به صورت خرید دام‌های نر تخمی و بهبود یافته ژنتیکی از لایه‌های بالاتر (هسته) می‌باشد که بطور مداوم ژن‌های بهبود یافته جدید از لایه هسته دریافت و وارد گلّه‌های پایه خود می‌کنند. به همین دلیل میانگین ژنتیکی لایه‌ی پایه (تجاری) تا حدودی پایین تر از لایه هسته می‌باشد، اما نرخ پیشرفت ژنتیکی برابر است. این تفاوت ژنتیکی بین هسته و پایه، به عنوان تأخیر ژنتیکی^[11] بیان می‌شود. تأخیر ژنتیکی ناشی از شدّت انتخاب و جایگزینی دام‌های ممتاز در هسته و انتقال مازاد بر نیاز به گلّه پایه جهت جایگزینی است. در صورتیکه پرورش دهندگان تجاری توانایی تأمین دام‌های اصلاح شده ژنتیکی از هسته را داشته باشند، ساختار دو لایه‌ای به بهترین نحو عمل خواهد کرد (ون در ورف، 2000).
2-2-2- سیستم چند لایه ای
یک برنامه اصلاحی می‌تواند ساختار چند لایه شامل اصلاح کنندگان و تولید کنندگان باشد. در چنین برنامه‌ای انتخاب و پیشرفت ژنتیکی ایجاد شده در هسته، به دام‌‌های چندین گله پایه منتقل می‌شود (ون در ورف، 2000).
2-3- بررسی سیستم‌های اصلاح نژادی مبتنی بر هسته
2-3-1- سیستم هسته‌ی بسته
در سیستم هسته‌ی بسته هیچ مهاجرتی از دام‌ها به سمت هسته صورت نمی‌گیرد (كاسگي^[12]، 2004). اجرای این سیستم به ساختار پیچیده‌ای نیاز ندارد، چون رکوردگیری‌ها با بهره گرفتن از منابع در دسترس به همراه کنترل متداول در سطح هسته محدود شده است (كاسگي، 2004). در این سیستم دام‌های نر تخمی مورد نیاز جمعیت پایه توسط هسته تأمین می‌گردد ( گيزا وهمكاران^[13]، 2008).
2-3-2- سیستم هسته‌ی باز
نظریه اصلاح نژادی هسته‌ی باز توسط جکسون و ترنر^[14] (1972)، راي^[15] (1974)، كلارك^[16] (1975) و جیمز (1977) مورد بحث و بررسی قرار گرفتند (هاپكينز و جيمز^[17]، 1978). در سیستم‌های هسته باز، انتقال حیوانات و مواد توارثی در دو جهت صورت می‌گیرد (مولر و جيمز، 1984). در این سیستم انتخاب و انتقال دام‌های ماده ممتاز شناسایی شده از لایه پایین تر به هسته امکان پذیر است و به همین جهت آن را سیستم هسته باز^[18]مي گویند (ون در ورف، 2000). ساده ترین سیستم اصلاحی هسته باز دارای جفت گیری بین دو گروه دام‌های ممتاز هسته و دام‌های پایه هستند (جيمز و مولر، 1984). از لحاظ نظری نشان داده شده است که طرح‌های هسته باز (ONBS)^[19] در مقایسه با سیستم هسته بسته به جهت مسیرهای انتخابی با شدت انتخاب بالاتر، می‌تواند نرخ پیشرفت ژنتیکی را افزایش داده و نرخ همخونی را کاهش دهد. طرح هسته‌های باز برای نشخوار کنندگان کوچک مثل گوسفند و بز توصیه شده است. این روش در مقایسه با سیستم هسته‌ی بسته 15-10% رشد ژنتیکی بیشتری ایجاد می‌کند. در هسته‌های باز با انتخاب هر دو حیوان نر و ماده به جهت مسیرهای انتخابی با شدت انتخاب بالاتر، می‌توان پیشرفت ژنتیکی بیشتری نسبت به انتخاب فقط نرها داشت (کاسکی و اوکیو، 2007).
2-4- عوامل اصلي مؤثّر بر رشد و پيشرفت ژنتيكي
مهمترین عوامل تعیین کننده‌ی نرخ رشد ژنتیکی (ون ولک و همکاران^[20]، 1988)، عبارتند از:

• صحت برآورد

• شدّت انتخاب

• انحراف معیار ارزش ژنتیکی افزایشی

• فاصله نسلی

اين عوامل كليدي به طور كلّی تصوير كاملي از پيشرفت ژنتيكي را ارائه كرده و با يكديگر اثر متقابلي دارند و ممكن است تحت تأثير شرايط محيط قرار گيرند. در كنار اين چهار عامل تعداد مناسب دام هاي انتخاب شده، براي جلوگيري از همخوني بايستي مورد توجه قرار گيرد (ون در ورف، 2000).
2-5- عوامل موثّر بر برتری میانگین ارزش اصلاحی دامهای انتخابی
برتری میانگین ارزش اصلاحی دام‌های انتخاب شده از میانگین ارزش اصلاحی کل دام‌های در دسترس برای انتخاب به چهار عامل بستگی دارد که عبارتند از:
2-5-1- تنوّع ژنتیکی^[21]
اصولاً تنوّع ژنتیکی به تغییرات ارزش اصلاحی صفت مورد انتخاب نسبت داده می‌شود. بنابراین دامنه ارزش‌های اصلاحی موجود برای صفت تحت انتخاب در یک جمعیّت، معیاری از تنوّع ژنتیکی است. هر چه تنوّع ژنتیکی بیشتر باشد، این دامنه بزرگتر خواهد بود و حیوانات بالا نسبت به حیوانات پایین ممتازتر خواهند بود.
2-5-2- شدّت انتخاب^[22]
تفاوت استاندارد شده میانگین گروه‌های انتخاب شده از جامعه مورد انتخاب را شدّت انتخاب گویند و با نشان داده می‌شود.
2-5-3- صحت انتخاب^[23]
صحت انتخاب یعنی همبستگی بین ارزش اصلاحی واقعی و مقدار پیش بینی شده آن است و بصورت نشان داده می‌شود. هر چه شایستگی ژنتیکی دام‌ها به نحو صحیح تر ارزیابی شوند، انتقال میزان شایستگی ژنتیکی به نسل بعد به میزان پیش بینی شده نزدیک تر خواهد بود.
2-5-4- فاصله نسلی^[24]
مدت زمان لازم برای جایگزینی یک نسل بوسیله نسل بعد را فاصله نسل گویند و با نشان داده می‌شود. فاصله نسل طولانی تر منجر به افزایش تعداد نتاج به ازای هر والد و صحت انتخاب می‌گردد، ولی کاهش رشد ژنتیکی سالیانه را در برخواهد داشت (ون ولک و همکاران، 1988).
برتری ژنتیکی افزایشی مورد انتظار دام‌های انتخاب شده از بین دام‌های موجود برای انتخاب به ازای هر نسل را با نشان می‌دهند و برابر است با :
(2-1)
پیش بینی رشد ژنتیکی سالیانه مورد انتظار را با نشان می‌دهند :
(2-2)

۱- مدیران دستگاه های اجرایی: مدیران می توانند با تدوین و اجرای کنترلهای داخلی مستمر بر نحوه استفاده، نگهداری، خرید و جایگزینی اموال نظارت داشته باشند. اما متاسفانه مدیران به این مقوله توجه چندانی نداشته و فقط به خرید و مصرف اعتبارات بخصوص در ماه های پایانی سال توجه می کنند چه بسا در ادارات اجناس زیادی به صورت کلی خریداری شده است که تا پایان تاریخ مصرف، استفاده نمی شود و یا به دلیل عدم نیاز  فقط در انبار خاک می خورد.
۲- ذیحسابان: ذیحسابان در اجرای تبصره ۴ ماده ۳۱ قانون محاسبات عمومی کشور مسئولیت نگهداری حساب اموال دولتی و نظارت بر اموال مذکور را بعهده دارند و باید براساس قوانین و آئین نامه های مربوطه وظیفه خود را به نحو احسن انجام دهد. اما متاسفانه ذیحسابان نیز در این وظیفه خود کوتاهی می کنند و صرف این کنترل را به ارسال صورتحساب شش ماهه به سازمان امور اقتصادی و دارائی می دانند و در بعضاً از قوانین و آئین نامه های مربوط نیز اطلاع چندانی ندارند.
۳- امین اموال: پست امین اموال یکی از مهمترین پستها در کنترل اموال دولتی محسوب می شود و زیر نظر ذیحساب انجام وظیفه می نماید و بر اساس آیین ‌نامه مربوط به شرایط و طرز انتخاب و حدود وظایف و مسولیتهای امین اموال‌ مصوب ۵ بهمن ۱۳۷۶ هیات وزیران باید دارای شرایط خاصی باشد این مقوله به حدی مهم می باشد که در مورد انتخاب و وظایف وی یک آئین نامه صادر شده است اما متاسفانه بسیاری از مدیران این پست را، پستی تنبیهی میدانند و هر کدام از کارمندان که مرتکب اشتباه و یا قصوری شوند به این پست فرستاده می شوند و همین امر باعث تضعیف روحیه کارمند و عدم اجرای قوانین و آئین نامه های مربوطه، و در نهایت موجب تضییع اموال دولت می شود.
۴- کارمندان: بدون وجود اموال و تجهیزات انجام وظایف سازمانی غیر ممکن می باشد و کارکنان به عنوان استفاده کنندگان از این اموال باید نهایت سعی و کوشش خود را در حفظ و نگهداری آن داشته باشند و هر کدام از آنها باید امین اموال در اختیار خود باشند. استفاده و نگهداری صحیح از اموال مستلزم تقویت این باور و فرهنگ است که اموال دولتی همان اموال بیت المال و حقوق عموم است که همگان باید خود را مسئول و ملزم به رعایت قوانین و مقررات مربوطه در این خصوص دانسته و آن را همانند اموال شخصی حفظ و نگهداری نمایند.
آموزش کارکنان در نحوه استفاده از وسایل در اختیار، مطالعه دفترچه راهنما و دستورالعمل استفاده از تجهیزات و پرهیز از جابجائی غیر ضروری اموال در استفاده بهینه از آن تاثیر بسزائی دارد.
دولت با توجه به ساختار و وظایف خود دارای اموال و دارایی‌های گوناگونی است. بخشی از این اموال و دارایی‌ها به موسسات عمومی و دولتی تعلق دارد و جزو اموال آن نهاد و سازمان است، مانند اموال متعلق به شهرداری‌ها‌. هرچند قانونگذار طبق قوانین و مقررات نسبت به تصرفات دولت در این‌گونه اموال محدودیت قائل شده است، قواعد تملک خصوصی در آن حاکمیت دارد. این گونه اموال، اموال دولتی محسوب می‌شود.
۳-۵-۱-۱- اموال و مشترکات عمومی
بعضی از اموال و دارایی‌های متعلق به دولت برای استفاده مستقیم عموم مردم یا مختص حفظ مصالح عمومی است و تنها دولت از باب اعمال حاکمیت بر آنها نظارت و اداره این اموال را بر عهده دارد. این‌گونه اموال بر عکس اموال دولتی مالک معین ندارند؛ مانند پل‌ها‌، موزه‌ها و معابر عمومی. در خصوص تشخیص اموال و مشترکات عمومی دو ضابطه کلی مورد استفاده قرار می‌گیرد، یکی اینکه آن مال دارای طبیعتی است که قابلیت تملیک خصوصی را ندارد و می‌بایست مورد استفاده عموم مردم قرار بگیرد‌. ضابطه دیگر این است که دولت آن اموال را برای چه کار اختصاص داده است؟ به عبارت دیگر باید دید اموال دولتی به چه منظور مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد؛ چنانچه برای مصرف عمومی و رفع نیازمندی‌های عمومی تخصیص یافته باشد، جزو اموال عمومی محسوب می‌شود.

به استناد ماده ۲۵ قانون مدنی، تملک اموال عمومی ممنوع است؛ زیرا قانونگذار در ماده فوق مقرر داشته است: «هیچکس نمی‌تواند اموالی را که مورد استفاده عموم است و مالک خاص ندارد، از قبیل پل‌ها و کاروانسراها و آب‌انبارهای عمومی و مدارس قدیمی و میدانگاه‌های عمومی‌ تملک کند و همچنین است قنوات و چاه‌هایی که مورد استفاده عموم است. باید در نظر داشت از آنجایی که اموال عمومی قابلیت تملک خصوصی را ندارند، توقیف آنها به نفع بستانکاران دولت نیز کاری عبث و پوچ است، بنابراین توقیف اموال عمومی توسط طلبکاران دولت امکان ندارد.» با عنایت به اینکه قانونگذار در ماده ۲۴ قانون مدنی بیان داشته است: «هیچکس نمی‌تواند طرق و شوارع عامه و کوچه‌هایی را که آخر آنها مسدود نیست، تملک نماید.» به نظر می‌رسد کوچه‌های بن‌بست ملک مشترک یا اختصاصی اشخاص است و جزو اموال عمومی محسوب نمی‌شود.
۳-۵-۱-۲- اموالی که ملک دولت است:
یکی از تمایزهای اساسی و مهم اموال عمومی و دولتی این است که اموال عمومی که از آن به عنوان مشترکات عمومی نیز نام برده شده است در مالکیت عموم قرار دارد مانند خیابان‌ها، میدان‌ها، پل‌ها و…قانونگذار از این اموال به عنوان اموالی که مالک خاص ندارد، نام برده و از ماده ۲۳ تا ۲۷ قانون مدنی نیز به این اموال اختصاص یافته است. اموال دولتی اموالی است که در تصرف و مالکیت دولت قرار دارد و فرقی بین مال منقول و غیرمنقول نیز در این زمینه وجود ندارد.( کاتوزیان، ناصر؛ اعمال حقوقی قرارداد-ایقاع، تهران، شرکت انتشار، ۱۳۷۱، چاپ دوم، ص ۱۰۱) قانونگذار از دولت به عنوان یک شخص حقوقی در حقوق عمومی نام برده و هیات وزیران در ماده ۲ آیین‌نامه اموال دولتی مصوب ۱۳۷۲ اموال دولتی را این ‌گونه تعریف کرده است: «اموال دولتی، اموالی است که توسط وزارتخانه‌ها و موسسات دولتی خریداری می‌شود و یا به هر طریق قانونی دیگری به تملک دولت درآمده و یا درمی‌آید یکی دیگر از تفاوت‌های اموال دولتی و عمومی در این است که اموال عمومی قابل تملک نیست.» مشترکات عمومی به لحاظ این که مالک خاصی ندارد قابل تملک به وسیله اشخاص از حقیقی یا حقوقی نیست و برای استفاده از مشترکات عمومی نیاز به تحصیل (به دست آوردن) اجازه از شخص یا اشخاص خاص وجود ندارد(ولیدی،محمد صالح؛ قنبری،مجید،جرم تصرف غیر قانونی در وجوه و اموال دولتی و عمومی،نشریه: حقوق » عدالت آرا »تابستان و پاییز ۱۳۸۵ - شماره ۴ و ۵،صص۳۵-۳۷.)؛ همان طور که برای استفاده از خیابان‌ها برای تردد نیاز به کسب اجازه نیست ولی استفاده از اموال دولتی حتما نیاز به تحصیل اجازه از مقام‌های ذی‌صلاح دارد.
اداره اموال عمومی یا مشترکات عمومی با دولت و موسسات عمومی غیردولتی است که با اجازه قانون به منظور انجام وظایف خدماتی که جنبه عمومی دارد، تشکیل شده‌اند یا می‌شوند؛ مانند شهرداری‌ها.
اموال عمومی چون متعلق به ساکنان یک شهر یا منطقه است، قابل تملک توسط اشخاص نیست؛ زیرا که اموال عمومی و مشترک مالک خاص ندارد که قابل تملک باشد. طلبکاران دولت نه‌تنها اموال عمومی را نمی‌توانند تصرف کنند، بلکه اجرای دادگستری، اداره‌های ثبت اسناد و املاک و سایر مراجع قانونی هم مطابق قانون «نحوه پرداخت محکوم‌به دولت و عدم تامین و توقیف اموال دولتی» مجاز به توقیف اموال منقول و غیر‌منقول وزارتخانه‌ها موسسات دولتی که اعتبار و بودجه لازم را برای پرداخت محکوم‌علیه ندارند؛ تا تصویب و ابلاغ بودجه یک‌سال و نیم بعد از سال صدور حکم نخواهند بود.
۳-۵-۱-۳- احکام اموال خصوصی
دراسلام ، فعالیتهای اقتصادی به هر شکلی که در چهارچوبه قوانین اقتصادی اسلام صورت بگیرد، علاوه براین محترم و دارای ثواب و فضلیت است ، موجب مالکیت و ثبوت حق نیز می گردد که براین اساس ، هر فردی که بر پایه ضوابط اسلامی- مالی ، را به دست بیاورد مالک آن محسوب می شود و تصرفات او در آن نافذ و صحیح است و روشن است که این موضوع ، علاوه بر تشویق افراد به کسب و کار وابتکار، دارای فوائد بسیاری است. (لنگرودی، محمد جعفر جعفری؛ مبسوط در ترمینولوژی حقوق، تهران، انتشارات گنج دانش، ۱۳۸۱،چاپ دوم، ۱۷۰)
فصل چهارم
مصارف اموال عمومی در فقه وحقوق
۴-۱- راه های مصرف انفال و تقسیم عطایا در فقه شیعه
۴-۱-۱- مصارف انفال و اموال دولتى که مورد توجّه پیامبر بود.
تبلیغ دین اسلام و آشنا ساختن مردم به حقایق آن: «یابنیَّ إنّ اللّه اصطفى لکُمُ الدینَ فلا تموتُنَّ إلاّ و أنتم مُسلمونَ پسرانم! همانا خداوند دین (حق) را براى شما برگزید، پس باید جز به مسلمانى از دنیا نروید. » (بقره آیه ۱۳۲) و «مَن یبتَغِ غیر الاسلام دیناً فلن یقبل منه و هو فى الآخره من الخاسرین هر کسى که به جز اسلام دین دیگرى را طلب نماید، از وى هرگز پذیرفته نمى شود، و او در آخرت از زیانکاران است»(آل عمران، آیه ۸۵). «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتى و رَضیتُ لکُمُ الاسلامَ دیناً امروز دین شما را کامل گردانیدم و نعمتم را بر شما به اتمام رسانیدم و براى شما دین اسلام را پسندیدم» (سوره مائده، آیه ۳۵) (رحمانی،محمد، انفال از نگاه فقه شیعی و سنی ، نشریه: ادیان و عرفان « طلوع » بهار و تابستان ۱۳۸۴ - شماره ۱۳ و ،ص۱۴۹).
۱-دفاع از اسلام و قلمرو اسلامى:«وأعدّوا لَهُم مااستَطعتُم من قُوّه و مِنْ رباطِ الخَیلِ تُرهِبونَ به عدوَاللّه وَ عَدوّکُمْ (براى کفّار و پیمان شکنان) آنچه در توان دارید نیرو، و اسبانِ بسته (و تازه نفس) آماده سازید، تا (بدان وسیله) دشمن خود و دشمن خدا را بترسانید.» (سوره انفال، آیه ۶۰).
۲-برقرار نمودن امنیّت و آرامش: « و ضَرَبَ اللّهُ مَثلا قَریه کانت آمِنهً مطمئنّهً یأتیها رزقُها رَغَداً مِن کلِّ مَکان فَکَفَرَت بأنعُمِ اللّه. … خداوند (درباره گروهى که قدر نعمت هاى الهى را نمى دانند و فساد مى کنند)، مثلى زده است (و آن مانند) قریه اى است که در امن (و امان) و بدون دغدغه بوده و روزى اش از هر جانب مى آمده، پس آن گاه نسبت به نعمت هاى خداوند ناسپاسى نموده (در نتیجه گرسنگى و خوف بر آنان عارض گردیده است» (سوره نحل، آیه ۱۱۲). « و اذ قال ابراهیم ربّ اجعل هذا بلداً آمناً». به یادآر هنگامى را که ابراهیم گفت: پروردگارا! این مکان (مکّه) را شهر امن قرار بده. «وَ قالَ ادْخُلُواْ مِصْرَ اِنْ شاءَاللّه آمِنینَ و یوسف گفت: به خواست خداوند با امنیّت (و آسودگى) به مصر درآیید».(سوره بقره، آیه ۱۲۶) (همان،ص۱۵۱).
۳-ایجاد عدالت و هماهنگى:«إنّ اللّه یأمرُکُم أن تُؤَدّوا الاماناتِ الى اهلِها و اذا حَکَمْتُم بینَ الناس ان تحکموا بالْعدل…» همانا خداوند به شما دستور مى دهد که امانت ها را به صاحبانش برگردانید و هنگامى که بین مردم حکم کنید، به عدل (و انصاف) حکم نمایید.«انَّ اللّهَ یأمُرُ بالعدلِ و الاحْسانِ و ایتاءِ ذِى القُربى» : «همانا خداوند به دادگرى و نیکى نمودن و دادن (مال) به خویشاوندان دستور مى دهد».(سوره یوسف، آیه ۹۹).
۴-آموزش و پرورش و بالا بردن سطح فرهنگ:«اِقرأْ بِاسْم رَبِّکَ الَّذى خَلَقَ، خَلَقَ الإنْسانَ مِنْ عَلَق، اِقْرَأْ وَ رَبّکَ اْلاَکْرَمُ، الَّذى عَلَّمَ بِالْقَلَمِ، عَلَّمَ الإنْسانَ مالَمْ یَعلَمْ. .. بخوان به نام پروردگارت که (جهان را) آفرید. انسان را از علق آفرید. بخوان و پروردگارت گرامى تر است، که به قلم تعلیم داد و به انسان آموخت آنچه را نمى دانست». (سوره نسا، آیه ۵۸).
۵-خدمات بهداشتى و پزشکى: «و إذا مَرِضتُ فَهُو یَشفین» و هنگامى که بیمار شوم او مرا شفا مى دهد«یَخرجُ مِن بُطُونها شَرابٌ مختلفٌ الوانُه فیهِ شفاءٌ، للناسِ» از شکم زنبور عسل، شرابى که رنگ هاى گوناگون دارد، بیرون مى شود که در آن براى مردم شفا است.»
۶-کشاورزى و آباد کردن زمین: «هو أنشأکُم مِنَ الارضِ وَ استعَمرَکُم فیها»: او شما را از زمین به وجود آورد و از شما خواست که در آن آبادى ایجاد کنید».«یُنْبتُ لکُم به الزَرعَ و الزَّیتُونَ و النخَیل وَ الأَعنابَ وَ مِن کُلّ الثَمرات به توسط باران براى شما زراعت و زیتون و درختان خرما و انگور و همه گونه ثمره مى رویاند».(سوره نحل، آیه ۹۰) .
۷-تأسیس کارخانه و ترویج صنعت: «فأوحینا اِلیهِ انِ اصنَعِ الفُلکَ بِاَعْیُنِنا وَ وَحینا» : به نوح وحى نمودیم که کشتى را به حفظ و تعلیم ما بساز».«وَ عَلَّمْناه صَنْعَهَ لَبُوس لَکُمْ لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَأْسِکُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شاکِرُونَ»: و به داود ساختن زره را یاد دادیم، تا شما را از عذاب (و جراحت) حفظ کند. آیا سپاسگزارى مى کنید؟« وَ اَنْزَلْنا الْحَدیدَ فیهِ بَأْسٌ شَدیدٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ ..» : «و فرو فرستادیم آهن را که در آن براى مردم عذاب شدید و منافعى است». (سوره علق، آیه ۱-۵).
۸-تجارت و بازرگانى: «فاذا قُضیتِ الصلاهُ فانتشِروا فى الارضِ و ابتغُوا مِن فَضلِ اللّهِ» : هنگامى که نماز به اتمام برسد، در زمین پراکنده شوید و از فضل (و بخشش) خداوند (روزى) طلب کنید.(سوره شعرا، آیه۸۰)
سوره قریش نیز که بر مسافرت زمستانى و تابستانى قریش دلالت دارد، این موضوع را اثبات مى کند.
۹-حمل و نقل و ارتباطات: «و تَحمِلُ أثقالکَمُ إلى بَلَد لم تکونوا بالغیهِ الاّ بِشقِ الأَنفُسِک: و چهارپایان بارهاى شما را به شهرى حمل مى کنند که در صورت نبودن چهارپایان جز بسختى نمى توانید به آن برسید»(سوره نحل، آیه ۶۹).«وَ تَرَى الْفُلْکَ مَواخِرَ فیهِ : و کشتى را مى بینى که شکافنده (آب) دریا است».(سوره هود، آیه ۶۱)
ایجاد بنا و سکنى: «و اللّهُ جَعَلَ لکُم من بُیوتِکُم سَکَناً و جَعَلَ لکُم مِن جُلُود الانعامِ بُیُوتاً. . و خداوند براى شما از خانه هایتان آرامشگاهى قرار داد و (نیز) از پوست هاى چهارپایان خانه هایى به وجود آورد».(سوره نحل، آیه ۱۱) وزیری فرد،سیدمحمدجواد،حدود و مالکیت انفال در پرتو آیات حکیم،حقوق » فقه و مبانی حقوق اسلامی » زمستان ۱۳۸۲ - شماره ۲،ص۱۲۸.
۱۰- سیاحت و سیر و سفر: «قُل سیروا فى الأرضِ»۸); بگو در زمین به سیر (و سفر) بپردازید». و «فامشوا فى مَناکبِهِا و کُلُوا مِن رزقِهِ پس راه بروید در اطراف زمین و از روزى خدا بخورید» (سوره مومن، آیه۲۷)
موارد فوق اهمّ اهداف و مواردى است که اسلام به آنها توجّه خاصى مبذول داشته و از مردم خواسته است که به آن موضوع ها اهمیّت دهند، تا به اهداف مورد نظر برسند که به طور اختصار به آنها اشاره شد و شرح هر یک از آنها بحث هاى فراوانى مى طلبد.
اسلام تمام اموال و دارایى ها را از آن خدا مى داند و مالکیّت افراد را در طول مالکیّت او محسوب مى دارد. در قرآن آمده است: «و آتوهُم منِ مالِ اللّه الذى آتاکُم; به بینوایان از مالى که خداوند به شما داده، بدهید» (سوره انبیا، آیه۸۰). در آیه دیگر آمده است: «وَ أنفِقُوا مِمّا جَعَلَکُم مُستَخلِفینَ فیهِ فالّذین آمنوا منکُم وَ أنفقُوا لهم اجرٌ کبیرٌ: و انفاق کنید از آنچه خداوند در آن مورد شما را جایگزین خود قرار داده، پس براى کسانى از شما که ایمان آورده اند و انفاق مى کنند، پاداش بزرگى است»(سوره حدید، آیه۲۵). و نیز خداوند فرموده است: «وَ ما أفاءَاللُّه على رَسولهِ منِ اهلِ القُرى فَلِلّهِ و للرّسولِ ولِذِى القُربى و الیَتامَى و المَساکینِ و ابنِ السبیلِ کَى لایکونَ دُولهً بینَ الاغنیاِء. ..: خداوند آنچه را از اهل قرى به پیامبرش برگردانید، براى خدا و براى رسولش و براى خویشانش و بى پدران و بینوایان و در راه ماندگان است، تا بین توانگران شما دست به دست در گردش نباشد»(سوره جمعه، آیه۱۰).(همان ،ص۱۳۰).
پیامبر گرامى اسلام براى رفاه و آسایش مردم و جهت پیاده کردن برنامه هاى عالى و ثمربخش، در نظر داشت آمارى از مسلمانان گرفته شود، تا وضع آنان برطبق نظم خاصّى روبراه و مرتب شود. براى انجام این امر مهم «معیقیب بن فاطمه الدوسى» براى نوشتن غنایم و عبداللّه بن ارقم براى یادداشت نمودن، در بین آبادى ها و قبایل مأمور بودند. پیامبر(صلى الله علیه وآله)خواست تعداد مسلمانان بدین وسیله معیّن شود. از هزار و پانصد مرد آمارگیرى نمودند، امّا نظم خاصّى در این باره برقرار نشد (سوره نحل، آیه۷). علامه حلی( ۱۴۱۵، ه.ق)، «مختلف الشیعه»،جلد دوم(۹جلدی)، قم: چاپ یکم،موسسه نشر اسلامی،ص۳۲۳علامه حلی(۱۳۷۰)،«تبصره المتعلمین»،ج ۱،تهران:چ سوم،ناشر کتابفروشی اسلامیه،ص۶۳۲.
بدون شک این کار براى آن بوده است که آمار کاملى از وضع مسلمانان تهیّه شود، تا زمامداران به افراد نیازمند کمک ومساعدت نمایند. اصولا از اسلام ودستورهاى مترقّى آن جز این انتظار نمى رود که در جامعه اسلامى عدل و مساوات برقرار گردد و تمام بندگان خدا در نعمت و رفاه به سر برند; با توجّه به این هدف از پیشوایان معصوم و پیامبر(صلى الله علیه وآله)دستورهایى صادر شده است.
از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نقل است: «کسى که متصدّى امرى از امور ما بشود و بدون همسر است، (از مال ما) همسر بگیرد. و کسى که منزل نداشته باشد، منزل بگیرد. و کسى که وسیله سوارى یا خدمتگزار ندارد، وسیله سوارى و خدمتگزار تهیّه نماید. و کسى که در غیر این موارد گنجینه یا شترى براى خود اتّخاذ نماید، به صورت خائن دزد، در روز قیامت (به صحنه محشر) مى آید»(سوره نحل، آیه ۱۴) ر-ک: طباطبایی ، محمدحسین،« ترجمه تفسیر المیزان»، مترجم:موسوی، محمد باقرقم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم،۱۳۷۴ش،ص۱۷۸.و نیز پیامبر(صلى الله علیه وآله) فرمود: «کسى که از خود ثروتى بر جاى گذارد، از آنِ وارث او است. و اگر از کسى وامى باقى بماند (و مالى نداشته باشد که از آن قرضش ادا شود)، بر عهده خدا و رسول است که آن را پرداخت کنند».(سوره نحل، آیه ۸۰) انس بن مالک هم این موضوع و مضمون را از نبى اکرم(صلى الله علیه وآله) نقل کرده است.(سوره انعام، آیه۱۱) در روایت دیگر از آن حضرت چنین بازگو شده است: «کسى که پس از خود عایله اى واگذارد (و مالى نداشته باشد که زندگانى خود را تأمین کنند)، تکفّل آن عایله بر ما است. و اگر کسى مالى بر جاى گذارد، به وارثش اختصاص دارد».(سوره ملک، آیه۱۵) اخبار و روایاتى که از طریق اهل بیت در این باره به ما رسیده است، نیز بر همین مضمون دلالت دارد.
على بن ابى طالب در نامه اى که به مالک اشتر نوشت، چنین توصیه کرد: «خدا را، خدا را نسبت به طبقه (تهیدست و) پایین اجتماع! همان بینوایان و نیازمندان و گرفتاران در سختى و رنجورى، که هیچ چاره اى ندارند; زیرا در این طبقه نیازمندانى هستند که نیاز خود را اظهار مى کنند و برخى از ایشان اظهار فقر نمى نمایند (و فقر خود را پوشیده مى دارند). حق خدا را که تو را نگهبان حق خودش قرار داده، درباره ایشان مراعات کن. قسمتى از بیت المال و قسمتى از بهره هاى املاک خالصه (دولتى) را، در هر شهر (و دیار) براى ایشان قرار بده. … و به یتیمان و سالخوردگان که چاره اى ندارند و خویشتن را در معرض درخواست واقع نمى سازند، رسیدگى کن. این کارها بر حکمرانان گران (و دشوار) است و حق در همه موارد (تلخ و) گران است»(سوره نور، آیه ۳۳) و در صحیحه حمّاد آمده است:«امام وارث کسى است که وارث نداشته باشد، (چون) مخارج کسى را که راهى براى اعاشه ندارد، برعهده مى گیرد»(سوره حدید، آیه۷) طوسی، محمد بن حسن بن علی،«المبسوط فی فقه الامامیه»، جلد ۳ ،ترجمه محمدرضا ضمیری، انتشارات المکتبه المرتضویه،ص۱۸۰.
اصولا مبناى مقرّرات اسلامى بر طرفدارى از نیازمندان و بینوایان و رفع احتیاجات ایشان است، و مانع از آن است که اختلافات طبقاتى به وجود آید و یک طبقه از بندگان خدا در محرومیّت و رنج به سر برند; لذا پیامبر(صلى الله علیه وآله)، در هنگام تقسیم غنایم فرمود: «کسانى که بى نیازند، غنایم را به ضعیفان (و نیازمندان) برگردانند».(سوره حشر، آیه۷۱) ابوصالح سمّان گفت: «على(علیه السلام) را دیدم که وارد بیت المال شد و در آن جا مالى را مشاهده کرد. آن گاه فرمود: این مال این جا است و حال آن که مردم نیازمندند! بلافاصله دستور داد که آن را بین مردم تقسیم کنند. پس از آن فرمود که بیت المال را جارو کنند و آب بپاشند. و در آن (به شکرانه این عمل شایسته) نماز گزارد»^[۵۷].
ابوبکر عطایاى بیت المال را به طور مساوى بر مردم تقسیم مى کرد و مى گفت: «کسى که در اسلام فضیلت و امتیازى دارد، از خداوند پاداش خواهد گرفت و ما را به آن کارى نیست و ما باید در تقسیم عطایا نسبت به همه روش یکسان داشته باشیم». خلیفه دوم این رویه را تغییر داد و بر وفق فضیلت و سابقه اسلام و خویشاوندى رسول خدا عطایا را تقسیم مى نمود. امّا هنگامى که على(علیه السلام) زمام امور را به دست گرفت، سنّت رسول خدا را احیا فرمود و همه نیازمندان را به گونه اى یکسان از عطایا بهره مند ساخت. و این راه و روشى بود که رسول خدا آن را ترسیم کرده بود. و قرآن مجید نیز مردم را به همین امر توجّه داده است. اکنون ذیلا به ذکر اَدلّه اى در این زمینه مى پردازیم:
در سوره «حشر» پس از آن که فىء بنى النضیر ذکر شده، فرموده است: «للفُقَراءِ المُهاجرینَ الّذینَ أُخرِجُوا من دیارِهِم. ….از این آیه فهمیده مى شود که فىء و اموال دولت به نیازمندان اختصاص دارد.
مبناى اسلام و سیره مسلمانان براین قرار گرفته که ثروت نزد عدّه اى انباشته نشود و دیگران در مضیقه به سر برند.(الاموال،ص ۲۶۵).
رسول خدا فىء بنى النضیر را بر مهاجران تقسیم نمود، چون در فقر و عسرت به سر مى بردند و فقط، دو نفر از انصار را که اظهار تنگدستى نمودند، از آن مال برخوردار نمود.(الاموال، ص۲۲۰).
گفتار و کردار امیرالمؤمنین بزرگترین دلیل مدّعا است و ذکر آن در صفحه قبل گذشت.
از صحیح بخارى و مسلم روایت شده است: پیامبر(صلى الله علیه وآله) نزدیک وفاتش به مردى از انصار در مقام دلجویى فرمود: «پس از من بزودى به نابرابرى (و تفضیل برخى بر برخى) مواجه خواهید شد. در این صورت شکیبایى پیشه کنید تا این که بر حوض (کوثر) مرا ملاقات کنید».(الاموال، ص۲۲۱) آیا این تفضیل غیر از این است که مهاجران بر انصار در برخوردارى از عطایا برترى داده شدند؟
رسول خدا غنایم جنگ بدر را على السویّه بر جهادگران تقسیم نمود.. (الاموال، ص۲۲۶).
تقسیم ثروت برحسب مزیّت و فضیلت موجب انباشته شدن اموال در نزد برخى از افراد مى شود و این امر همان طور که عواقب ناگوار آن در زمان خلیفه سوم آشکار شد، برخلاف اهداف اسلامى است و مفاسد فراوانى در پى مى آورد و باعث مى گردد که شکاف طبقاتى به وجود آید.
۴-۲- انفال و نحوه احکام آن در جمهوری اسلامی ایران
با پیروزی انقلاب اسلامی ایران ضرورت تعیین تکلیف نسبت به اموال به جا مانده از وابستگان رژیم گذشته و افرادی که به نحوی با آن رژیم در ارتباط بودند امری اجتناب‌ ناپذیر بود در این میان اولویت تعیین تکلیف اموال،متوجه خاندان سلطنتی و افراد نزدیک‌ و خویشان وابسته به رژیم گذشته بود بر این اساس ضرورت داشت که دادگاه‌های ویژه‌ای، مسؤولیت صدور حکم راجع به این عده را بر عهده بگیرند.در مقام عینیت بخشیدن به این‌ هدف شعب ویژه دادگاه انقلاب در همان بدو پیروزی انقلاب اسلامی تشکیل گردید.
با تصویب قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در آذر ماه ۵۸اصل ۴۹ قانون اساسی‌ چنین مقرر نمود:«دولت موظف است ثروت‌های ناشی از ربا، غصب، رشوه، اختلاس، سرقت، قمار، سوءاستفاده از موقوفات، سوءاستفاده از مقاطعه کاری‌ها و معاملات دولتی، فروش زمین‌های موات و مباحات اصلی دایر کردن اماکن فساد و سایر موارد غیر مشروع‌ را گرفته و به صاحبان حق رد کند و در صورت معلوم نبودن او به بیت‌المال بدهد این‌ حکم باید با رسیدگی و تحقیق و ثبوت شرعی به وسیله دولت اجرا شود.»
پس از این تاریخ مقررات قانونی دیگری در مقام تحقق بخشیدن به اصل مذکور به‌ تصویب مجلس شورای اسلامی رسید این مقررات عبارت بودند از: قانون الزام دولت‌ جهت تهیه لایحه پیاده کردن اصل ۴۹ در مدت چهار ماه، مصوب۲۰/۵/۱۳۶۰ مجلس‌ شورای اسلامی قانون نحوه اجرای اصل ۴۹ قانون اساسی مصوب۱۷/۵/۱۳۶۳ مجلس، قانون تمدید مهلت مقرر در تبصره ماده ۴ قانون نحوه اجرای اصل ۴۹ قانون اساسی‌ مصوب۱۴/۵/۱۳۶۴ و قانون شمول اجرای قانون نحوه اجرای اصل ۴۹ قانون اساسی در مورد ثروت‌های ناشی از احتکار و گرانفروشی و قاچاق مصوب۲۹/۱۱/۱۳۶۸ مجلس‌ شورای اسلامی.

پوتنام اعتقاد دارد که در پیوستگی ، روابط میان گروه های منسجم مطرح است،مانند روابطی که در قلمروهای نژادی وجود دارد. او پیوندهای قوی موجود در شبکه های همگرای متراکم را به “چسب قوی اجتماعی” تشبیه می کند واعتقاد دارد که آنها ،مناسب ترین حمایت های اجتماعی درونی را برای اعضای خود فراهم می کنند.از طرف دیگر،پوتنام، تاکید دارد که سرمایه اجتماعی گسسته بسیار واگرا است. از نظر او این شکل از سرمایه اجتماعی برای بهره مندی از امتیازهای خارجی و توزیع اطلاعات مفید است.

۵-۲-۲- ابعاد سرمایه اجتماعی:
تعاریف ارائه شده ازسرمایه اجتماعی دلالت بر چند بعدی بودن این مفهوم دارد. یکی ازپژوهشگران چنین اشاره میکند که مفهوم سازی ابعاد سرمایه اجتماعی در واژگان جداگانه( بدون در نظر گرفتن ارتباط و تعامل میان این ابعاد) منجر به شکست پژوهش های تجربی خواهد شد. ناتوانی در تبیین و طراحی سوالات تجربی در ارتباط با تعامل میان این ابعاد موجب ایجاد محدودیت در شناخت مفهوم واحدی از سرمایه اجتماعی خواهد شد.
از سوی دیگر، برخی از پژوهش های سرمایه اجتماعی مبتنی بر اندازه گیری “یک بعد واحد” از مفهوم سرمایه اجتماعی است، بدون آنکه توجه زیادی به ارتباط میان ابعاد داشته باشند و یا ابعاد اساسی را مد نظر قرار دهند که در واقع تحقیق “معرف گونه “نخواهد داشت. برخی از این تحقیقات در زمینه “اعتماد” است که عمدتا از سوی “موسسه بررسی ارزشی های جهانی^[۵۲]” انجام می شود. و در آن ها اعتماد دراین زمینه به عنوان سرمایه اجتماعی گرفته می شود، در واقع اعتماد به عنوان یکی از عناصر اساسی سرمایه اجتماعی در درون مفهوم آن قرار گرفته است علیرغم اینکه اعتماد را اندازه گیری می کنیم لازم است که نحوه ارتباط اعتماد را با شبکه که عنصر دیگر سرمایه اجتماعی است، مد نظر قرار دهیم. همین طور ارتباط این دو را با عامل هنجار ارتباط متقابل نیز مد نظر داشته باشیم.(سید نقوی: ۲، ۱۳۸۴).
در اینجا به بررسی ابعاد سرمایه اجتماعی پرداخته می شود.در ابتدا بعد شناختی سرمایه اجتماعی مطرح می شود. این بعد بر ارزش ها و فرهنگ اشاره دارد. زبان مشترک و روایت های مشترک از مولفه های این بعد محسوب می شود. بعد دیگر سرمایه اجتماعی مخصوصا در بعد سازمان- بررسی شبکه و خواص آن می باشد. این بعد به عنوان بعد ساختاری سرمایه اجتماعی مطرح است.سومین بعد سرمایه اجتماعی بر بعد روابطی یا هنجارهای موجود در شبکه اشاره دارد. یکی از مولفه های این بعد “اعتماد” است که از دیرباز مورد توجه پژوهشگران سرمایه اجتماعی بوده است. اما مولفه دیگری که کمتر مورد توجه قرار گرفته است مولفه “روابط متقابل” است که بر شاخص هایی مانند تعهد و تعاون اشاره دارد. در این مقاله ابعاد فوق مورد مطالعه قرار گرفته و سعی در معرفی سرمایه اجتماعی به عنوان مفهوم چند بعدی است تا محققین سرمایه اجتماعی با در نطر گرفتن این ابعاد به پژوهش بپردازند.(سید نقوی: ۲، ۱۳۸۵).
ابعاد سرمایه اجتماعی سازمانی از دیدگاه لینا و وان بورن به شرح زیر است:
۱- وابستگی^[۵۳]: اولین جزء سرمایه اجتماعی سازمانی، وابستگی است که به منزله تمایل و توانایی افراد در سازمان، برای اینکه هدف‌های فردی را تابع هدف‌ها و اعمال جمعی نمایند، تعریف می‌شود. تمایل افراد برای مشارکت در اعمال جمعی بستگی به این امر دارد که آنها تا چه حد معتقدند که کوشش‌های فردی که به کل به طور مستقیم، سود می‌رساند، باعث بهره‌مندی افراد به طور غیر مستقیم نیز می‌گردد.(Leana & Van Buren, 1999: 541)
۲- اعتماد: دومین بعد سرمایه اجتماعی سازمانی اعتماد است؛ که از نظر محققان سازمانی هم به عنوان مقدمه‌ای برای عمل جمعی موفقیت آمیز است و هم می‌تواند به منزله نتیجه اعمال جمعی موفق قلمداد گردد. این بعد برای اینکه افراد بتوانند در کنار یکدیگر، بر روی پروژه‌های مشترک کار کنند لازم است (Leana & Van Buren,1999:542).
اعتماد عمومی یکی از سرمایه‌های اجتماعی است که وحدت را در سیستم‌های اجتماعی، ایجاد و حفظ نموده و ارزش‌های دموکراتیک را پرورش می‌دهد. اعتماد، شهروندان را به نهادها و سازمان‌هایی که نمایندگان آنها هستند، پیوند می‌دهد و بدین طریق مشروعیت و اثر بخشی دولت دموکراتیک افزایش می‌یابد. بنابراین اعتماد یکی از ارزشمندترین سرمایه‌های اجتماعی است که مخدوش شدن آن، هزینه بسیار سنگینی بر نظام سیاسی تحمیل خواهد کرد (الوانی و دانایی فرد،۵- ۷ :۱۳۸۰).
ذوکر^[۵۴] سه شیوه ایجاد اعتماد را مشخص نموده است: اعتماد مبتنی بر خصیصه‌های فردی که با ویژگی‌های شخصی نظیر پیشینه خانوادگی، نژاد و جنسیت، پیوند می‌خورد؛ اعتماد مبتنی بر فرایند که از طریق مبادله‌های مکرر شکل می‌گیرد و اعتماد نهادی که از طریق فرایند‌هایی نهادی نظیر گواهی نامه‌های حرفه‌ای و مقررات دولت ایجاد می شود. بر اساس این سنخ‏شناسی، به موازاتی که جامعه به طور روز افزونی پیچیده‌تر می‌گردد، اعتماد نهادی به تدریج جایگزین اعتماد مبتنی بر خصیصه‌های فردی و اعتماد مبتنی بر فرایند می‌شود (Zucker,1986:53).
ناهاپیت و گوشال سه بعد زیر را برای سرمایه اجتماعی در نظر می‌گیرند:
۱- بعد ساختاری سرمایه اجتماعی: این بعد الگوی کلی روابطی را که در سازمان‌ها یافت می‌شود، در نظر دارد. بدین معنا که این بعد، حدی را که افراد در سازمان به یکدیگر متصل می‌گردند، در بر می‌گیرد (Bolino & et al, 2002: 506) . بعد ساختاری سرمایه اجتماعی شامل پیوندهای موجود در شبکه، شکل و ترکیب شبکه و تناسب سازمانی می‌شود (Nahapiet & Ghoshal , 1998: 25).
۲- بعد ارتباطی سرمایه اجتماعی: این بعد ماهیت روابط در یک سازمان را در بر می‌گیرد. به عبارت دیگر، در حالیکه بعد ساختاری بر این امر متمرکز می‌گردد که آیا کارکنان در یک سازمان، اصلاً به هم متصل هستند یا خیر، بعد ارتباطی بر ماهیت و کیفیت این ارتباطات متمرکر می‌گردد (به طور مثال آیا این روابط به وسیله اعتماد، صمیمیت، عشق و مانند آن مشخص می‌شود یا خیر؟ (Bolino et al, 2002:506) این بعد شامل اعتماد^[۵۵]، هنجارها^[۵۶]، تعهدات^[۵۷]، هویت^[۵۸] می‌شود (Nahapiet & Ghoshal ,1998:251).
۳- بعد شناختی سرمایه اجتماعی: این بعد در برگیرنده میزان اشتراک کارکنان درون یک شبکه اجتماعی در یک دیدگاه، یا درک مشترک میان آنان است؛ و مانند بعد ارتباطاتی به ماهیت ارتباطات میان افراد در یک سازمان، می‌پردازد (Bolino et al ,2002:506). و شامل موارد زیر می‌گردد: زبان و کدهای مشترک و روایت‌های مشترک(Nahapiet & Ghoshal,1998:251) .علاوه بر ناهاپیت و گوشال، محققان دیگری نیز، چارچوب‌های جایگزینی را برای معرفی ابعاد سرمایه اجتماعی ارائه داده‌اند. برای مثال، بوردیو (۱۹۸۶) ابعاد سرمایه اجتماعی را به صورت زیر، پیشنهاد نموده است:
۱- اندازه گروه یا شبکه؛
۲- حجم سرمایه‌ای که هر کدام از اعضای شبکه دارای آن هستند.
همچنین کلمن (۱۹۹۰)، سه بعد زیر را برای سرمایه اجتماعی در نظر می‌گیرد:
۱- تعهدات، انتظارات و اعتماد متقابل؛
۲- کانال‌های ارتباطی؛
۳- هنجارها و ضمانت‌های اجرایی مؤثر (Bolin et al, 2002:506).
اما در تحقیق حاضر مبنای کار همان مدل ناهاپیت و گوشال می باشد.
۶-۲-۲- نظریه‌های سرمایه اجتماعی:
۱-۶-۲-۲- نظریه پیوندهای ضعیف^[۵۹]
نخستین تئوری برای مفهوم‌سازی سرمایه اجتماعی، نظریه پیوندهای ضعیف استمطابق این نظریه، هر چه شدت و استحکام روابط میان اعضای یک شبکه بیشتر باشد، ارزش سرمایه اجتماعی کمتر و برعکس هر چه شدت و استحکام این روابط ضعیف‌تر باشد نشان‌دهنده سرمایه اجتماعی بیشتر است(Seibert & Linden,2001:27).
۲-۶-۲-۲- نظریه شکاف ساختاری^[۶۰]
مطابق نظریه شکاف ساختاری، اگر یک فرد در شبکه اجتماعی خود با همکارانی که با هم در ارتباط نیستند یا حداقل ارتباط اندکی با هم دارند، ارتباط برقرار کند، نهایت استفاده را خواهد برد. منظور از شکاف در این نظریه، فقدان ارتباط میان۲ فرد در یک شبکه اجتماعی است،که مزیتی برای سازمان تلقی می‌شود(Burt, 1997:42).
۳-۶-۲-۲- نظریه منابع اجتماعی ^[۶۱]
این نظریه که ریشه‌های آن به مطالعات «لین و کاتور» در سال۱۹۸۱ می‌رسد، پیوندهای موجود در شبکه را بدون وجود منابع داخل آن کارآمد نمی‌داند. از دیدگاه این نظریه فقط منابع موجود درون شبکه است که می‌تواند به‌عنوان یک سرمایه قلمداد شود. به عبارتی، نظریه پیوندهای ضعیف و شکاف ساختاری هر دو بر «ساختار» شبکه‌ها معطوف هستند در حالی‌که نظریه منابع اجتماعی به “محتوای شبکه “توجه دارد(الوانی و سیدنقوی،۱۳۸۱).
۷-۲-۲- الگوهایی برای تبیین مفهوم سرمایه اجتماعی
الگوهایی، برای تبیین سرمایه اجتماعی ظهور نموده‌اند. در الگوی اول، محققان بر جنبه منفعت عمومی سرمایه اجتماعی تأکید می‌نمایند. این محققان تمایل دارند تا این پدیده را در سطح کلان مطالعه نموده و بر ماهیت ثانویه مزایای فردی آن تاکید می‌کنند. آنها سرمایه اجتماعی را ویژگی واحد اجتماعی به جای عامل فردی، در نظر می‌گیرند و مزایای فردی حاصل از وجود سرمایه اجتماعی و مشکلات فردی ایجاد شده، ناشی از عدم وجود آن را در درجه دوم اهمیت قرار می‌دهند.
به علاوه، این محققان معتقدند که نتایج ناشی از اعمال افراد که در ارتقای سرمایه اجتماعی، موثر است به طور مستقیم به کل واحد اجتماع سود رسانده و مزیت‌های ناشی از آن به طور غیرمستقیم به افراد بر می‌گردد. الگوی دیگر که توسط محققان مورد استفاده قرار می‌گیرد، مدل منفعت شخصی از سرمایه اجتماعی است. در بعضی از تعاریف با در نظر گرفتن این دیدگاه از سرمایه اجتماعی، به طور آشکاری بر افراد و دارایی‌های اجتماعی شان از قبیل منزلت و جایگاه اجتماعی، گواهی‌نامه‌های تحصیلی و غیره تمرکز می کند. مدل منفعت شخصی در سطوح تحلیل فردی، گروهی و حتی صنعتی و سازمانی نیز به کار گرفته می‌شود اما تمرکز بر نتایج حاصل برای اشخاص یا واحد فردی است(Leana & Van Buren ,1999:540).
در مدل سوم برای تبیین سرمایه اجتماعی دو تن از محققان، معتقدند که گرچه پوتنام (۱۹۹۳) و کلمن (۱۹۹۰) سرمایه اجتماعی را به منزله دارایی جوامع در نظر می‌گیرند به طوریکه مشارکت بیشتر در جامعه منجر به شبکه محکم‌تری از تعاملات اجتماعی و اعتماد بیشتر به یکدیگر می‌شود، اما همان اثرات باید در افرادی هم که در آن جوامع زندگی می‌کنند، قابل مشاهده باشد. یعنی سرمایه اجتماعی به صورت یک رابطه دو جانبه محکم، بین سطوح مشارکت مدنی و اعتماد بین فردی، خود را نشان می‌دهد؛ به طوریکه هر چه مشارکت شهروندان در جوامعشان بیشتر باشد، آنها بیشتر می‌آموزند تا به همدیگر اعتماد نمایند و هر چه اعتماد بین آنها بیشتر باشد، احتمال بیشتری وجود دارد تا در امور جوامع خود مشارکت نمایند و هم چنین افرادی که به یکدیگر اعتماد می‌کنند به نهادهای دولتی نیز اعتماد بیشتری دارند. آنها این مدل را مدل ساختاری سرمایه اجتماعی، نام نهاده‌اند و به صورت زیر آن را نشان می‌دهند (Brehn & Rahn , 1997: 102- 103).
اعتماد به دولت
اعتماد بین فردی
مشارکت مدنی
در مورد مدل ساختاری سرمایه اجتماعی، این نکته قابل ذکر است که رابطه دو جانبه بین اعتماد بین فردی و مشارکت مدنی، کاملاً غیرمتقارن است؛ یعنی اثر مشارکت مدنی بر اعتماد فردی، بسیار قوی‌تر از حالت معکوس آن است (Brehn & Rahn,1997 :1017).
۸-۲-۲- ویژگی‌های سرمایه‌اجتماعی
۱- قابلیت انتقال پذیری^[۶۲]: سرمایه اجتماعی یک فرد نمی‌تواند به طور مستقیم به دیگری انتقال داده شود. افراد نمی‌توانند، شبکه روابط پرورش یافته خود را، انتقال داده، بخرند یا بفروشند. یک فرد می‌تواند به ایجاد شبکه روابط فرد دیگر کمک نماید، اما انتقال مستقیم رابطه فرد، مانند آنچه که در سرمایه فیزیکی یا مالی، صورت می‌گیرد، غیر ممکن است. این امر بیانگر این است که قدرت و موفقیت افراد در سازمانهای دانشی و خدماتی، تا حدی وابسته به وسعت، عمق و انتقال ناپذیری سرمایه اجتماعی‌شان است. همچنین توانایی افراد برای توسعه سرمایه اجتماعی، به ظرفیت آنها در ایجاد اعتماد بین خود و دیگران در شبکه، وابسته می‌باشد.
۲- قابلیت کنترل پذیری^[۶۳]: سرمایه اجتماعی از طریق تماسهای دیجیتالی و شخصی توسعه می‌یابد؛ از اینرو سرمایه اجتماعی نسبت به سایر سرمایه‌ها کمترین قابلیت کنترل را دارا است. از آنجایی که فرد باید سرمایه اجتماعی را طی سالها، کسب نماید و نمی‌توان آن را در مدت زمان کوتاه ایجاد کرد، بنابراین دسترسی راحت و فوری به سرمایه اجتماعی کارکنان، امکان پذیر نیست.
۳- انعطاف پذیری^[۶۴]: انعطاف پذیری به حدی اشاره دارد که شکلی از سرمایه می‌تواند به طور مستقیم، جانشین شکل دیگری از سرمایه گردد. سرمایه اجتماعی هم انتقال آن دشوار بوده و هم استفاده از آن به عنوان یک جایگزین مستقیم، برای دیگر اشکال سرمایه مشکل است. بنابراین افرادی که دارای سرمایه اجتماعی هستند، یک دارایی مجزاتر و با انعطاف‌پذیری کمتر، نسبت به کسانی که دارای سرمایه مالی هستند، دارند.
۴- آنتروپی: سرمایه اجتماعی، مانند سرمایه انسانی، آنتروپی بالایی دارد. هر دو نوع سرمایه برای ایجاد، حفظ و ارتقای ارزش شان، مستلزم میزان زیادی سرمایه‌گذاری هستند.
در سرمایه اجتماعی، اگر به طور متناوب، انرژی به روابط تزریق نگردد، روابط به تدریج محو شده و ممکن است توسط افراد به فراموشی سپرده شود. برای حفظ موقعیت کنونی، تعامل دوره‌ای با سایر افراد در شبکه باید اتفاق بیفتد. عامل پیوند دهنده‌ای که روابط را مستحکم می کند افزایش اعتماد است؛ وقتی اعتماد افزایش می‌یابد، روابط استحکام بیشتری خواهد یافت و به مراقبت کمتری نیاز خواهند داشت.
۵- هم افزایی: آخرین ویژگی سرمایه اجتماعی، خصوصیت سینرژیک آن است. از بین انواع سرمایه‌ها، سرمایه اجتماعی بیشترین ظرفیت را برای هم افزایی با شکلهای دیگر سرمایه دارد. افراد دانشی با مهارت، با یک شبکه گسترده، متنوع و قوی از تعاملات از جمله عوامل کلیدی در توسعه سازمان به شمار می‌روند (Tymon & stumpf,2003:14-17).
۹-۲-۲- راه های ایجاد و حفظ سرمایه اجتماعی در سازمان
با توجه به اهمیت سرمایه اجتماعی در توسعه اجتماعی و سازمانی، لازم است برای افزایش ذخیره این سرمایه، برنامه‌های مختلفی ایجاد گیرد. برخی از این اقدامات در سطح سازمانی عبارتند از:
۱- تشویق و تقویت نهادهای اجتماعی، صنفی و حرفه‌ای: تشویق به ایجاد و تقویت نهادهای اجتماعی یکی از راه‌ حلهای ساختاری برای افزایش سرمایه اجتماعی است. افراد در قالب نهادهای اجتماعی دارای هویت مشترکی گردیده و زمینه همکاری های گروهی در آنها تقویت می‌شود. نتیجه فعالیت گروهی موفق نیز تقویت شبکه‌های اعتماد است. ایجاد چنین نهادهایی در سطوح سازمانی نیز امکان پذیر است، تشکیل گروه‌ها و انجمن‌های حرفه‌ای و تخصصی در سازمان‌ها، با مشارکت داوطلبانه کارشناسان و متخصصان، می‌تواند موجب افزایش سرمایه اجتماعی در سازمان‌ها گردد.
۲- توجه به ارتقای سرمایه اجتماعی در آموزش‌های عمومی و آموزش کارکنان: یکی از مهمترین فراگردهای موجود در جوامع برای ایجاد سرمایه اجتماعی، نظام‌های آموزشی است. گذر افراد از آموزش های عمومی در تمامی سطوح و نیز آموزش‌های دانشگاهی، نقش اصلی را در ایجاد سرمایه اجتماعی ایفا می‌کند (علوی، ۱۳۸۰: ۴۰-۳۹).