وبلاگ

فصل اول
کلیات پژوهش
مقدمه
امروزه در پی فرایند شهرنشینی ، توسعه یافتگی جوامع و گستردگی رسانه های جمعی و نهایتا پدیده جهانی شدن در بسیاری از کشورهای پیشرفته و در حال توسعه میزان موالید با توجه به نرخ باروری در سطح جایگزینی و حتی پایین تر از آن تنزل پیدا کرده است . ایران نیز از جمله کشورهایی می باشد که در سه دهه اخیر دچار افت شدید در نرخ باروری گردیده و روند پیری جمعیت آهنگ خود را به صدا آورده است . رشد شتابان جمعیت خصوصا در کشورهای در حال توسعه در دهه های گذشته، تحولات و دگرگونیهای در حال حاضر برای باروری ایجاد کرده که محققان و پژوهشگران علوم اجتماعی و انسانی این موضوع را محور مطالعات و بررسیهای خود قرار داده اند تا عوامل تاثیر گذار اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی بر فرزندآوری در حفظ حیات بشری و در راستای جمعیت با کیفیت بشناسند .

تغییرات باروری و کاهش فرزندآوری که عنوان گذار جمعیتی برای آن لحاظ شده است در موازات صنعتی شدن ، افزایش کیفیت سطح زندگی و بهبودی شرایط بهداشت و در نتیجه کاهش مرگ و میر بوده است. کاهش باروری تحت تاثیر این تغییرات ، اندکی پس از کاهش مرگ و میر رخ داده که این کاهش مربوط به تغییر در شیوه زندگی می باشد . زیرا پرورش فرزند در سبک زندگی شهری و صنعتی هزینه آور بوده و به تدریج ارزشهای مربوط به داشتن فرزند زیاد را از بین می برد .
فرزندآوری پدیده مهمی در حرکات جمعیتی و محور توسعه پایدار برای کشورهایی که سطح جانشینی پایینی دارند ، محسوب می شود . هر چند فرزندآوری و تولد ظاهرا امر ساده ای به نظر می رسد اما مساله پیچیده ای است که عوامل کمی و کیفی متعددی بر آن موثر است . آگاهی از تمایل به فرزندآوری بین زنان و مردان متاهل و عوامل موثر بر آن شناخت قابل توجهی در جریان تحولات جمعیتی بوجود خواهد آورد (بربیان،۱۳۸۰: ۱۲-۱۰ ). بعلاوه با شناخت مجموعه عوامل اثر گذار تدوین برنامه ها و سیاستگذاریهای کلان را تحت الشعاع قرار می گیرد . لذا عدم شناخت این مهم تحولات نامطلوب جمعیتی پدید می آورد که مستقیما بر بخشهای سیاسی ، فرهنگی و اقتصادی اثرگذار می باشد و منجر به عدم تعادل اجتماعی می گردد .
بازار تبلیغات ، قوانین سخت و تبصره های کارا در راستای افزایش جمعیت گرم است و نخبگان سیاسی و سیاستمداران پر تلاش در پی روند افزایش جمعیت می باشند . با توصیف کارگزاران نظام سیاسی سالمندی زود هنگام جمعیتی و افزایش بار تکفل و کاهش جمعیت فعال در آینده قطعی است و الزام در افزایش جمعیت مبرهن است . قاعدتا برخوردی علمی و به دور از سلیقه گرایی اهل اندیشه را بر آن می دارد تا موضوع را به شیوه علمی بررسی کنند و ماحصل آن به جامعه علمی ارزانی دارد . لذا در این پژوهش با بررسی عوامل متعدد اجتماعی سعی در تبیین تمایل به فرزندآوری بین زنان و مردان متاهل می شود .
بیان مساله
امروزه دگرگونی و تغییرات ساختار جمعیتی و فرزند آوری محور توجه پژوهشگران و اندیشمندان می باشد . عمده ترین دلایل توجه روزافزون به این پدیده استفاده گسترده در تدوین برنامه ها و سیاستگذاری کلان جوامع است . زیرا تحولات نامطلوب جمعیتی مستقیما بر بخشهای اقتصادی ، سیاسی و فرهنگی جوامع اثر گذار است و باعث عدم تعادل اجتماعی می گردد . زیرا جمعیت همیشه رابطه تنگاتنگی با توسعه در ابعاد مختلف آن داشته است .
کاهش سطح مرگ و میر و ثبات نسبی فرزندآوری پس از جنگ جهانی دوم در کشورهای کمتر توسعه یافته با افزایش سریع و بی سابقه جمعیت همراه بود و به دنبال آن سیاستهای جمعیتی برای مقابله با افزایش جمعیت در سطح جهانی و ملی اتخاذ شد . در چند دهه اخیر فرزندآوری در بیشتر کشورهای در حال توسعه از جمله ایران سیر نزولی داشته و حتی در تعدادی از این کشورها به سطح جانشینی نزدیک شده و در بعضی از کشورها به زیر سطح جانشینی رسیده است . بنابراین نگرانیهای شدیدی در خصوص افزایش جمعیت و پیامدهای منفی آن کاهش یافته اما دغدغه اساسی که در دوره دوم گذار جمعیتی به جای افزایش جمعیت اهمیت مضاعف یافته ، ترکیب سنی است و پیامدهای آن برای سیاستگذاران و برنامه ریزان قابل ملاحظه است (سرایی ،۱۳۸۵، میرزایی ،۱۳۹۲،حسینی ،۱۳۸۹) .
باروری و فرزند آوری پدیده مهمی در حرکات جمعیتی و محور توسعه پایدار برای کشورهایی که سطح جانشینی پایینی دارند ، است . هر چند فرزند آوری و تولد ظاهرا امر ساده ای به نظر می رسد اما مساله ای پیچیده ای است که عوامل کمی و کیفی متعددی بر آن موثر است . آگاهی از تمایل به فرزندآوری بین زنان و مردان متاهل و عوامل موثر بر آن شناخت قابل توجهی در جریان تحولات جمعیتی بوجود خواهد آورد (بربیان ،۱۳۸۰).
کاهش سریع باروری همراه با بهبود شرایط زیست و افزایش امید به زندگی در ایران در دهه های آینده به تغییرات سریع ساختارهای سنی و ساخوردگی جمعیت می انجامد . در حال حاضر جامعه ایران در مرحله انتقال ساختار سنی از جوانی به سالخوردگی است . فزونی سرعت رشد جمعیت سالمندان در دهه های آینده موجب افزایش بار تکفل و گسترش نیازهای سالمندان گردیده است . آمارها نشان می دهد که در سال ۱۳۹۰ در بیشتر استانهای کشور میزان باروری کل در حد زیر سطح جانشینی بوده است . حال آنکه سیاست های جمعیتی در صدد ثابت نگه داشتن جمعیت بود ،قاعدتا می بایست به طور متوسط هر زن ۱/۲فرزند می داشت تا پس از مرگ پدر و مادر حداقل دو فرزند جانشین آنها گردد . با توجه به کاهش نرخ باروری کنونی در چهار دهه آینده ایران به کشوری سالخورده تبدیل شده و از درون دچار فروپاشی جمعیت می گردد . بی شک تداوم نرخ باروری با سیر کنونی باعث کاهش جمعیت فعال و بالا رفتن هزینه های سالمندی می شود . لازم به ذکر است در مقایسه با سایر کشورها ، نرخ باروری در ایران در سال ۲۰۱۰ از بیشتر کشورهای اسیایی ، اروپایی و آمریکای لاتین کمتر بوده است (آیت اللهی۲۰۱۲ ، به نقل از مباشری و همکاران ، ۱۳۹۲).
طی بیست سال آینده از سال ۲۰۲۵ رشد جمعیت ایران به زیر یک درصد کاهش خواهد یافت . براین اساس رشد جمعیت طی سالهای اخیر با کاهش محسوس همراه بوده است و انتظار می رود این رقم در دو دهه آینده نیز همچنان ادامه یابد . طبق اعلام بانک جهانی نرخ رشد جمعیت ایران از سال ۲۰۲۵ به زیر یک درصد خواهد رسید و جمعیت ایران در سال ۲۰۲۵ به ۹۹/. درصد کاهش خواهد یافت (کلانتری و همکاران ۱۳۸۹: ۱۰۴-۸۳).
میزان فرزند آوری در ایران در همه گروه های سنی با نوعی کاهش محسوس همراه است . بطوریکه برخی زوجین ترجیح می دهند فرزند آوری را دیرتر آغاز کنند و برخی زنان متاهل بین موالیدشان فاصله می گذارند و زنان مسن تر فرزند آوری خود را متوقف می سازند . حال سئوالاتی به ذهن متبادر می شود که علیرغم تمایل واقعی انسان به داشتن فرزند چه عواملی زمینه ساز کاهش فرزندآوری در جامعه ایران شده است ؟ یا چه عواملی بر تمایل به فرزندآوری زنان و مردان متاهل اثر گذار است ؟ (ژان تامکلود شستلند و ژان کلود شنه،۱۳۷۸) .
بنابراین هر گونه اقدام جهت ممانعت از کاهش فرزند آوری در میان خانواده ها مستلزم بررسی تمایلات فرزند آوری زنان و مردان و عوامل تعیین کننده آن است . همواره شناخت زمینه های تمایل به فرزند آوری می تواند ضمن آگاهی خانواده ها و بویژه زنان که قدرت باروری دارند مهم ارزیابی شود . فرزندآوری که ناشی از عوامل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی است در رابطه عمیق با آگاهیها و نگرش های زنان و مردان به مسئله فرزندآوری می باشد . آنچه که محقق را بر آن داشته تا این موضوع را انتخاب کند کاهش فرزند آوری که به عمده ترین مسئله اجتماعی ایران مبدل شده و بسیاری از سیاستمردان و نخبگان سیاسی و اجتماعی به شدت پیرامون این موضوع بحث می کنند هرچند انتقاداتی از طرف بعضی از جمعیت شناسان بر این پدیده می شود .
بطوریکه برخی از جمعیت شناسان معتقدند که به دلیل وجود پسران و دختران جوان و آماده ازدواج کاهش موالید موقتی و به سطح زیر جایگزینی فرو نخواهد کاست بلکه اگر شرایط مناسب برای ازدواج جوانان از جمله اشتغال ، مسکن مهیا شود بدون هیچ تبلیغ و تشویقی موج جدید و فراوانی از جمعیت بوجود خواهد آمد و مشکل جمعیتی حل خواهد شد .
بدون تردید ساختار سنی جامعه با توجه به کاهش موالید در حال تغییر به سالمندی است و به تدریج بار تکفل افزایش می یابد و با کاهش جمعیت فعال و مولد بر فرایند توسعه اجتماعی ـ اقتصادی جامعه اثر می گذارد و همچنین مسائل متعدد درمانی ، اقتصادی و مسائل خاص سالخوردگی فزونی می یابد توجه به این مسئله و مطالعه با رویکرد جامعه شناسی مهم ارزیابی می شود .
اهمیت و ضرورت پژوهش
کاهش فرزندآوری در جامعه امروز ایران یکی از عمده ترین مسائل جمعیتی کشور است . بطوریکه میزان باروری از دهه ۷۰ به بعد با سرعت زیادی کاهش یافته است . از آنجا که باروری به عنوان مهمترین عامل افزایش جمعیت محسوب می شود و کاهش سریع آن ساختار سنی جمعیت را در جهت سالخوردگی تغیر می یابد و منجر به کاهش جمعیت فعال و مولد می شود و بار تکفل را نیز افزایش می دهد . هر چند در حال حاضر جمعیت سالمند سهم کمی از جمعیت را به خود اختصاص داده است اما جامعه ایران با کاهش فرزندآوری و تغیر ناشی از ساختار سنی گروه ۲۰ تا ۳۰ ساله در آینده فزونی سالخوردگان را تجربه خواهد کرد . تغیرات ناشی از کاهش فرزندآوری در آینده و سالخورده شدن جمعیت مسائلی چون افزایش بار تکفل ، مسائل مربوط به سالخوردگان ، عدم تناسب نیروی کار فعال و مسایلی از این نوع برای جامعه آینده ایجاد می کند لذا بررسی علمی این موضوع برای جامعه ضرورت دارد . با توجه به اینکه پدیده کاهش فرزندآوری مشکلاتی را برای ساختار سنی و در نهایت توسعه و پیشرفت پایدار و همه جانبه جامعه ایجاد می کند لذا تحقیق حاضر در شناخت عوامل موثر به تمایل فرزندآوری می پردازد تا برنامه ریزان از نتایج و یافته ها ی این پژوهش بهره گیرند و منشاء تحولاتی در حل مسئله شود .
اهداف پژوهش
هدف اصلی:
در این پژوهش محقق با اتخاذ رویکرد جامعه شناختی به دنبال بررسی شناخت عوامل موثر بر تمایل به فرزندآوری زنان و مردان متاهل شهر جهرم می باشد و در صورت امکان دستیابی به یک تئوری ترکیبی است .
اهداف فرعی:
بررسی رابطه بین پایگاه اقتصادی ـ اجتماعی و گرایش به فرزندآوری
شناخت رابطه بین مشارکت اجتماعی و گرایش به دینداری
بررسی رابطه بین مدگرایی و گرایش به فرزندآوری
شناخت بین تقدیر گرایی و گرایش به فرزندآوری
بررسی رابطه بین گرایش دینی و گرایش به فرزندآوری
بررسی رابطه بین رضایت زناشویی و گرایش به فرزندآوری
بررسی رابطه بین جامعه پذیری جنسیتی و گرایش به فرزندآوری
بررسی رابطه بین ترجیحات جنسیتی و گرایش به فرزندآوری
سوالات پژوهش
عوامل موثر بر تمایل به فرزندآوری در زنان و مردان متاهل ۴۵-۲۵ سال کدام است؟
آیا بین پایگاه اقتصادی ـ اجتماعی پاسخگویان و تمایل به فرزندآوری رابطه وجود دارد؟
آیا بین مشارکت اجتماعی و تمایل به فرزندآوری رابطه وجود دارد؟
آیا بین جامعه پذیری جنسیتی و تمایل به فرزندآوری رابطه وجود دارد؟
آیا بین ترجیحات جنسیتی و تمایل به فرزندآوری رابطه وجود دارد؟
آیا بین گرایش دینی و تمایل به فرزندآوری رابطه وجود دارد؟
آیا بین مدگرایی و تمایل به فرزندآوری رابطه وجود دارد؟
آیا بین رضایت زناشویی و تمایل به فرزندآوری رابطه وجود دارد؟
آیا بین تقدیر گرایی و تمایل به فرزندآوری رابطه وجود دارد؟
فصل دوم
مبانی نظری و پیشینه تحقیق
در علم جمعیت شناسی بررسی سیر تحولات و تغییرات یک جمعیت در طول زمان را با توجه به پدیده های باروری، مرگ و میر و مهاجرت تعیین می کنند . میزان باروری متاثر از عوامل اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی ، جمعیت شناختی ، بیولوژیک و حتی جغرافیایی است. با وجود کاهش باروری در کل کشور و تلاش برای جلوگیری از کاهش بیشتر آن شناخت دقیق عوامل موثر بر باروری ضرورت دارد. با وجود پژوهش های گوناگون که در گوشه و کنار جهان در جهت نیل به هدف فوق صورت گرفته هنوز بسیاری از این عوامل و یا میزان اثر گذاری آن ها به طور کامل مشخص نیست و این نشان دهنده ضرورت انجام مطالعات و بررسی های بیشتر در این زمینه است(حسینی،۱۳۹۲) .
بحث در خصوص رابطه جمعیت و توسعه مبحثی قدیمی و دامنه دار است . موضع مسط در این باره پس از مالتوس این بوده است که افزایش جمعیت به خصوص اگر سریع باشد تاثیر منفی بر توسعه به خصوص توسعه اقتصادی دارد . پس از جنگ جهانی دوم با کاهش سطح مرگ و میر و ثبات نسبی باروری و در نتیجه افزایش سریع و بی سابقه جمعیت کشورهای کمتر توسعه یافته موضوع مزبور تقویت شد . و با توجه به سیاست های جمعیتی مقابله با افزایش جمعیت در سطح جهانی و ملی اتخاذ شد . در چند دهه اخیر باروری در بیشتر کشورهای در حال توسعه سیر نزولی داشته و در تعدادی از این کشورها به سطح جانشینی نزدیک شده است و در بعضی به زیر سطح جانشینی افتاده است ( سرایی ،۱۳۸۳ ). گرچه به دلیل بالا بودن نرخ باروری در اکثر کشورهای در حال توسعه کوشش در تقلیل باروری معمولاً مطلوب و مفید به نظر می رسد . کاهش بسیار سریع باروری ممکن است ساختار سنی جمعیت را در جهت سالخوردگی تغییر دهد و به این ترتیب علاوه بر کاستن از نسبت جمعیت فعال و مولد ، جامعه را با هزینه های مالی و بهداشتی برای یک جمعیت سریعا رو به سالخوردگی مواجه سازد . بنابراین مطلوب است که هر کشور با توجه به شرایط اقتصادی و اجتماعی آن در مقطعی خاص از زمان به این موضوع توجه کند( زنجانی و همکاران ،۱۳۸۴) . بنابراین در سالهای اخیر ، تحولات جمعیت شناختی چشمگیری در دنیا رخ داده است می توان گفت یکی از مهمترین این تغییرات کاهش بی سابقه باروری در تمام مناطق دنیا بوده است (برید^[۱]، ۲۰۰۱۱) که به موازات این تحولات جمهوری اسلامی ایران نیز تغییرات گسترده ای را تجربه کرده است . بطوریکه طی سه دهه گذشته میزان باروری در ایران به طرز حیرت انگیزی کاهش یافته است . باروری کل یا تعداد فرزندان زنده ای که انتظار می رود هر زن در طول دوران باروری خود به دنیا آورد از حدود ۳/۶ در سال ۱۳۶۵ به ۶/۲ در سال ۱۳۷۵ رسیده است که نشان دهنده بیش از ۵۰ درصد کاهش است . کاهش رشد جمعیت کشور طی سالهای اخیر همچنان ادامه خواهد یافت به طوری که نرخ رشد جمعیت از ۶۲/۱ در سال ۱۳۸۵ به ۲۹/۱ در سال ۱۳۹۰ رسید. در واقع از سال ۱۳۸۵ به بعد میزان باروری کل به زیر سطح جایگزینی نسل نزول یافت ( مرکز آمار ایران، ۲۰۱۲).
بر اساس اظهارات متعدد از سوی مسئولین طی ۲۰ سال آینده از سال ۲۰۲۵ رشد جمعیت ایران به زیر یک درصد کاهش خواهد یافت . بر این اساس رشد جمعیت طی سالهای اخیر با کاهش محسوسی همراه بوده است و انتظار می رود این رقم در دو دهه آینده نیز همچنان ادامه یابد . طبق اعلام بانک جهانی نرخ رشد جمعیت ایران از سال ۲۰۲۵ به زیر یک درصد خواهد رسید و جمعیت ایران در سال ۲۰۲۵ به ۹۹/ درصد کاهش خواهد یافت . این گزارش حاکی است رشد اقتصادی ایران طی سالهای ۲۰۰۵ تا ۲۰۰۹ بطور متوسط ۶۷/۱ درصد خواهد بود که طی دو سال اخیر این رقم ۵۸/۱ درصد بود . بانک جهانی تخمین می زند رشد جمعیت ایران طی سالهای ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۴ به ۵۹/۱ درصد کاهش یابد . افزون بر این رشد جمعیت طی سالهای ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ نیز به ۳۲/۱ درصد طی سالهای ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ به ۱۳/۱ درصد کاهش خواهد یافت ( کلانتری و همکاران ،۱۳۸۹: ۱۰۴-۸۳) .
آمارها نشان می دهد که در سال ۱۳۹۰ در بیشتر استانهای کشور میزان باروری کل در حد زیر سطح جانشینی بوده است . حال آنکه سیاست های جمعیتی در صدد ثابت نگه داشتن جمعیت بود ، به طور متوسط بایستی هر زن ۱/۲ فرزند می داشت تا پس از مرگ پدر و مادر حداقل دو فرزند جانشین آنها گردد . با توجه به کاهش نرخ باروری کنونی در چهار دهه آینده ایران به کشوری سالخورده تبدیل شده و از درون دچار فروپاشی جمعیت می گردد . بی شک تداوم نرخ باروری با سیر کنونی باعث کاهش جمعیت فعال و بالا رفتن هزینه های سالمندی می شود . لازم به ذکر است در مقایسه با سایر کشورها نرخ باروری در ایران در سال ۲۰۱۰ از بیشتر کشورهای اسیایی، اروپایی و آمریکای لاتین کمتر بوده است ( آیت اللهی،۱۳۹۱؛به نقل از مباشری و همکاران،۱۳۹۲ ).
مروری بر تحقیقات پیشین
بررسی پیشینه تحقیق به تعریف و تحدید مسئله کمک می کند و یافته های تحقیق را به پژوهش های قبلی متصل می سازد . در هر تحقیق با بررسی تحقیقات انجام شده توسط دیگران از اهمیت خاصی برخوردار است . زیرا راه گشای کار پژوهشگر در امور پژوهشی هستند و می توان از نقاط قوت یافته های تازه مطالعاتشان استفاده کرد و از نقاط ضعف و معایب آنها پرهیز کرد . هم چنین می توان در ساختن فرضیات و متغیر ها از آنها استفاده نمود . هرچند در زمینه گرایش به باروری تحقیات کمی خصوصاً در کشورهای خارجی صورت گرفته است اما با توجه به سیاست های جدید دولت مبنی بر افزایش فرزند آوری لزوم تحقیق بررسی در این زمینه احساس می گردد . در ایران تحقیقاتی محدودی مبنی بر گرایش به فرزند آوری و باروری و عوامل دخیل در آن انجام گرفته است که در پژوهش حاضر به طور جامع تر به این مهم پرداخته می شود .
تحقیقات داخلی
از آنجا که در سالهای اخیر افزایش موالید به عنوان برنامه سیاستمداران شناخته شده بعضا تحقیقاتی در کشور صورت گرفته که به برخی از آنها در اینجا اشاره می شود .