وبلاگ

عکس(۲-۱۳)هرم های پله مانند تخت جمشید
(بهار ۱۳۷۷،ص۱۸۰)در مورد نقش و کارکرد ستون های تخت جمشید می گوید:«ستون ها،از پایه تا جانور سر ستون مظهر برکت الهی است و ستون ها خود نماد درختان مقدس اند (نگاره نمایی از چند ستون و سرستون تخت جمشید)در واقع ستون ها نماد باغی مقدس بودند.سر ستون ها به شکل سر گاو و گاهی سر شیر و عقاب دیده شده است.گاو مظهری از ماه و برکت بخشی است،شیر مظهر مهر و خورشید است و عقاب که به ظاهربر درفش هخامنشی نیز نقش شده بود،مظهر سلطنت و قدرت بوده است».البته عقاب در بسیاری از موارد به خصوص در ادوار بعدی از نماد های همراه با ایزدبانو آناهیتا بوده و بر روی ظروف سیمین هخامنشی(عکس ظرف سیمین هخامنشی با نقش عقاب)و نیز ظروف سیمین دوره ساسانی حک شده است.برخی از این ظروف در نیایشگاه های منصوب به آناهیتا یافت شده است(عکس ظرف سیمین ساسانی با نقش آناهیتاو عقاب)
گل های نیلوفرکه تعداد آن ها در تخت جمشید بسیار زیادند علاوه بر نماد تکرار و تداوم وازدیاد وبرکت،مظهرایزدمهر وایزدبانوآناهیتا می باشد
۲-۱۶ آب و پالایش در تخت جمشید:
اطلاعات موجود درباره ی چگونگی تامین آب برای بهره برداری در روی صفحه ی تخت جمشید کامل و جامع نیست،اما عناصر و تاسیساتی وجود دارد که تا حدودی به آگاهی از چگونگی تاسیسات آبی کمک می کند،از جمله یک چاه عظیم سنگی در عرصه ای واقع در شمال شرقی بخش خزانه و در دامنه کوه در ارتفاعی حدود ۲۲ متر بالاتر از سطح صفه ی تخت وجود دارد….در اطراف این چاه جوی هایی وجود دارد که آب را از کوه به این چاه هدایت می کند.از درون این چاه هیچ مجرایی که به آبروهای زیر زمینی صفه ی تخت جمشید متصل باشد یافت نشده است.(سلطان زاده،۱۳۸۰،صفحه ۶۴)

حجم این چاه سنگی ۵۷۴ هزار لیتر می باشد… علاوه بر تامین آب شرب شاید برای جلوگیری از ورود سیلاب کوهستان به دوره کاخ استفاده داشته.آب اضافی از این چاه نیز توسط خندقی از راه جنوب شرقی تخت جمشید به بیرون می رفته است(خواجه عبداللهی ۱۳۸۰،راهنمای اختصاصی تخت جمشید).
هخامنشیان با درک عمیق و دقت بسیار علاوه بر این که مسایل ذخیره سازی و نیز حفاظت از سیلاب را برای ساخت این چاه سنگی بزرگ در نظر داشته اند،بلکه پالوده بودن و تقدس آب را نیز در نظر داشته اند.آب این مخزن از کوه مقدس مهر یا رحمت می آید و پس از گذشتن از جوی های آب و ته نشین شدن گل و لای موجود در آن در ته مخزن آب پالوده وقابل شرب می گشته و به احتمال زیاد برای مراسم مذهبی و آیینی مانند تطهیر قابل استفاده بوده است.
از دیگر موارد کاربرد آیینی آب در تخت جمشید قطعه سنگ عظیم و حوض مانندی که اضلاع آن ۶۸/۵ در ۸۵/۴ و عمق آن حدود ۲ متر است،در جنوب شرقی دروازه های ملل در شمال آپادانا یافت شده است،برخی حدس زده اند که این حوضی بوده که برای انجام مراسم آیینی و مذهبی استفاده می شده است.
(سلطان زاده ،۱۳۸۰،ص۶۴)محمودی بختیاری(۱۳۷۵،ص۱۴)به نقل از امستد می گوید:«در این جا دیدار کننده ای که طرف توجه بود پیاده،به سوی جنوب «سنگابی »که از سنگ یکپارچه تراشیده بودند،راهنمایی می شد و ار آن جا خود را شستشو و پاکیزه می نمود و جامه سفید تن می کرد تا بتواند به پیشگاه شاه بزرگ راه یابد.
هم چنین وجود مخازن مخازن سنگی بزرگ در کنار تالار آیینه می توانسته مصارف آیینی و مذهبی از جمله تطهیر و پاک سازی روح و روان دارا بوده است.
نقوش دیواری تالار آیینه بسیار راز گونه است تصویر شاه با چوبدستی و گل نیلوفر و پیشکاران با مگس پران و دستمال و در درگاه دیگر پسری بسیار زیبا که در یک دست عطر دان و در دست دیگر دستمالی دارد.(تصویر)و آن طرف درگاه روبروی این نقش اتشدان و ظرفی مخصوص در دست داردو جدال شاه با موجود افسانه ای و نیز با شیر ،همه این نقوش با فکری رمزی و به صورت نمادین حک شده است.شاید این تالار مکانی بوده برای تطهیر جسم و جان و یا این که قبل از ورود به آن هرکسی حتی شاه باید این تطهیر مذهبی را انجام می داده تا بتواند بر نیروهای اهریمنی فایق شود(خواجه عبداللهی،۱۳۸۰،راهنمای اختصاصی تخت جمشید)
عکس(۲-۱۴) پسر با عطر دان در دست تالار آیینه
۲-۱۷ فرهنگ اشکانی
بعد از شکست هخامنشی ها ،یونانی ها به سراسر نجد ایران وارد می شوند ولی قادر نیستند در بخش غربی نجد ایران،تقریبا برابر مرزهای امروزی ایران تاثیر بگذارندو دوام بیاورند….می توان گفت که بنابر مدارک تاریخی ارتشتاران ایرانی که در بخش غربی و مرکزی ایران مالک اراضی بودند،با یونانی ها همکاری نمی کردندنظام قنات ها در این جا امکان می داد که آن ها اراضی شان را به استقلال آبیاریو حفظ کنند و در شرق نجد ایران یعنی در حدود جیحون،هری رود و هیرمند،این رودخانه ای عظیم،نظام عظیم آبیاری وجود داشت و نظام های عظیم آبیاری به دولت های مرکزی محتاج بود،بنابراین،در شرق ایران در بلخ،دولت یونانی باختر از سوی ارتشتاران ایرانی،که مکان بزرگ بودند حمایت می شد. (بهار ۱۳۷۷،ص۲۳۲)
«کشاورزی و بازرگانی دو عامل تعیین کننده اقتصاد دوران اشکانی بود.صنایع بخش کوچکی از اقتصاد را تشکیل می داد و اکثریت جمعیت کشور از راه کشاورزی معاش می کرد….»(ص۸۵)
….می توان تصور کرد که از ۵۰ پ.م تا ۱۵ م سطح زندگی در ایران بسیار بالا بوده است.نجبا و بازرگانان که در آمدشان از کشاورزی و بازرگانی به دست می آمد از سطح بسیار بالای زندگی بهره مند بودند…از سال ۲۰۰م به بعدبه علت صدمات بزرگی که رومیان بر میاندرود وارد آوردند،فقر در شهر ها،از جمله بابل،و سلوکیه و شوش گسترش یافت…در راس جامعه اشکانی شاه قرار داشت که معمولاًاز حرمتی آسمانی برخوردار بود….آزادگان شاهان محلی بودند،…در شهر ها گروه کوچک نجبا و گروه وسیع پیشه وران و در روستاها دهقانان وابسته به زمین به سر می بردند…(ص۸۹)
۲-۱۷-۲ دین و باورهای مقدس خاندان اشکانی
…به علت اندک بودن مدارک،دادن نظر قطعی در این مورد مشکل است.معمولاًشاه را برادر خورشید و ماه می خواندند.واین بر بعضی سکه های اشکانی نقش یافته است.چه بسا این بدان معنی بود که شاه را«مهر»متجسد می انگاشتند،یعنی معتقد بودند که ایزد مهر در وجود شاهان حلول می کند.شاید هم در نظر ایشان شاه پس از مرگ در اعدادخدایان در می آمدکه با اعتقادات اقوام ابتدایی در مورد خدا شدن بزرگان قوم پس از مزگ همانند است.ایشان احتمالا ً با آیین زروانی ربط داشتند…(ص۱۰۱).
آناهیتا و مهر در دوره اشکانیان:
در زمان اشکانیان آناهیتا ومهر به اوج قدرت می رسند و با اهورامزدا تشکیل یک تثلیث می دهند.
نفوذ مهر در زمان اشکانیان به مغرب زمین و حضور ویرانه های پر صلابت معبد آناهیتا در کنگاور گواه این قدرت است.آناهیتا در مقام ایزد آب و باروری رونقی بی سابقه گرفت و حتی پرستش او مقدم بر دیگر ایزدان و شاید مقدم بر اهورامزدا شد.البته چنین نیز می توان انگاشت که اهورامزدا در مقام خدای بزرگ نیازی به معبد نداشت.در دیگر دین ها نیز اغلب چنین است که بارگاه قدیسان و اولیا با شکوه تر ازعبادتگاه ویژه ی خداوند است…از نقش سکه های اشکانی چنین برمی آیدکه از نخستین سده ی پیش از میلاد ایزد بانوان برای اشکانیان برترین مقام را داشتند….نقش ایزد بانو آناهیتا بر روی این سکه ها با تاج مشعشع تصویر شده است.(رجبی،۱۳۸۱،ح۴،ص۱۹۰). عکس(۲-۱۵) تندیس ایزد بانو آناهیتادروه اشکانی
تمام معابد ایرانی این دوره به آناهیتا هدیه شده اندوآن میان معبدشیز(تخت سلیمان کنونی)و معبد آناهیتا کنگاور و معبد آناهیتای استخر،از مرکزهای بزرگ مذهبی بوده اند.رواج ساخت تندیس های کوچک آناهیتا،که اغلب برهنه و در حال نگه داشتن سینه ای خود است یا به پهلو دراز کشیده است از مشخصات این دوره است. عکس(۲-۱۶) معبد آناهیتا تخت سلیمان
۲-۱۸ معبد آناهیتای کنگاور(خانه ی آناهیتا)
معبد آناهیتای کنگاور در فاصله بین کرمانشاه همدان در غرب ایران،یکی ازبزرگترین و بی نظیرترین معابد بزرگ آسیایی غربی است که شاید بدون هیچ اغراقی عظیم ترین،با شکوه ترین و پر اهمیت ترین،نیایشگاه آناهیتا باشد و ساختار بنای آن چنان گسترده است که بررسی عناصر تشکیل دهنده آن بسیار دشوار می باشدو بنا آن به عنوان پرستشگاه از زمان هخامنشی تا اواخر ساسانی دایر بوده و به عنوان سرا و محل سکونت تا آخر دوره سلجوقی مسکون بوده است.این نیایشگاه به صورت نمادین و مطبق طراحی شده و پلکان دو طرفه ایوان ستون دار آن به طرز بسیار جالبی رمز پردازی شده است.سنگ های بدون تراش و پرداخت،با نمادهای رمزی فراوان تمامی حجم داخلی دیوار های اصلی این نیایشگاه راپر کرده است و این سنگ ها که تعداد آن ها قابل شمارش نیست و هم چنین نقوش نمادین بر روی آن ها ارتباط ناگسستنی باکارکردهای ایزد بانو آناهیتا داردو همه جا گستر بودن آیین ستایش او را به طرز با شکوهی جلوه گر می سازد.
نیایشگاه کنگاور در دامنه کوه که منشاء اصلی ذخیره آب و تراوش چشمه ها می باشد قرار گرفته است.نقاط بلند و صخره ها هم برای زندگی و هم بنیادهای مذهبی مناسب اند ولی آب مسئله حیاتی بود….مناطق کوهستانی و جلگه هایی که در دل کوه ها واقع بودند،از برکت برف های ذوب شده در تابستان و زمستان و زیر اشعه خورشید،از چشمه های جوشنده،سرزنده و شاداب می شوند و هستی و زندگی به اب این چشمه ها ولو باریک و چاه ها و سرب ها بستگی داشت که اگر دگرگون و ناپایدار می شدند،زندگی در خطر انهدام و نابودی و یا مهاجرت قرار می گرفت.برای زنده ماندن بایستی پنجه درپنجه طبیعت خشن و بی رحم افکند تا از قهر آنان در امان ماند.راه دیگرآن بود که با نیازو فدیه وقربانی و پرستش عناصر طبیعت،از خشم آن آسوده زیست،اندیشیدن به ایزد و الهه ای در ذهن و فراهم آوردن مظهری ازوی و توسل به قدرت ملائک وارد مقوله مذهب شد.این شیوه،تجربه ی بس طولانی را درازنای تاریخی که بشر زیست نموده،پشت سر نهاده است.(کامبخش فرد،۱۳۷۴،ب،ص۲۹)
۲-۱۸ فرهنگ ساسانی
ساسانیان طرفدار دولت مرکزی بودند و در واقع سنت کهن دولت مقتدر هخامنشی را به ارث بردند….و از اولین کارهایی که انجام می دهند این است که قدرت متمرکز فئودال را از بین ببرند…املاک فئودال را در سراسر کشور پخش و …در نتیجه فئودال های اشرافی و دربارهای محلی ایشان به شهر ها منتقل می شوند…و ثروت روستاها به شهرها منتقل می شوند…سرانجام تجارت و امنیت ملی بر باطن محیط زراعی ایران غلبه کرد و دوره ی ساسانی ها یک بار برای همیشه،ایران سیستم مرکزی را به صورت یک سیستم دراز مدت حکومتی پذیرفت.
روستاها فقیر وفقیر تر شده ودر شهر ها طبقه ی پر جمعیت و پر ثروت پیشه وران به وجود آمد…در دوره ساسانی بعضی از این مراکز[شهر های تجاری شکل گرفته در کنار جاده های بازرگانی]تبدیل به شهر های تولیدکننده کالاهای مصرفی شهری هم می شدند(بهار،۱۳۷۶،ب،ص۲۴۷.)
۲-۱۸-۱ دین ساسانیان:
بابک در کنار قدرت سیاسی خود نگهبان پرستشگاه آناهیتا در استخر است و دارای شخصیتی روحانی و فرمانروا است و ساسان … شبانی است،و این چنین اردشیر بابکان در واقع مظهر سه نیروی اجتماعی روحانیت،فرمانروایی و تولیدات است و اهمیت آیین زرتشتی به عنوان دین رسمی در دوره ساسانی روشن می شود.در دین زرتشتی این دوره به جای تثلیث گاهانی هرمزد سپند مینو اهریمن و ثنویت اوستای جدید،هرمزد(سپند مینو)اهریمن،به تثلیث تازه ای می رسیم که زروان هرمزد اهریمن است…(بهار،۱۳۷۵،ص۵۵)
۲-۱۸-۲ اصول دین زرتشتی در دوران ساسانی:
۱-در آغاز فقط زروان بود .او همه هستی و همه جوانب هستی را در خود داشت…
۲-او زمان درازی (یک هزار سال)آرزوی فرزند کرد تا او را فرمانروای جهان سازد اما دارای فرزند نشد تا آن که در امکان داشتن فرزند تردید ورزید.و آن گاه از آن آرزوی مقدس او هرمزد و از آن تردید نا مقدس اهریمن در زهدان او پدید آمدند…(ص۵۷)
۳- ماده موجودی هرمزدی و مقدس است.
۴-نه هزار سال نبرد،سه هزار سال نخستین همه به کام هرمزد خواهد بود،سه هزار سال دوم در آمیختگی…و سه هزار سال پایانی به اهریمن شکست خواهد رسید(ص۵۸).
۵-آفرینش از سطح لطیف به زمخت توسط هرمزد انجام می شود.
۶-اهریمن مخالف هر آفرینش هرمزدی را می آفریند که همه مینویی اند.
۷-نجوم بسیار مهم است.
۸-زمان کرانه مند دوازده هزار سال به چهار بخش سه هزار ساله تقسیم شده است.
۹-مذاهب بی شمار زرتشتی در کنار هم در ایران وجود دارد.
۱۰-آتش مقدس است
«در زمان ساسانیان شاه چهره ی ایزدان داشت و از جانب خدا،اورمزد مهر یا آناهیتا به شاهی منصوب می شد»(گیمن،۱۳۷۵،ص۱۲۶)
«در دین زرتشتی مهر نقش مهمی در آیین دینی بر عهده دارد.همه روحانیون در «دمهر»در طی مراسمی رسماً به حلقه روحانیون تشرف می یابند…مقدس ترین آیین ها همه در تحت حمایت مهر اجرا می شود»
«معابد مهر را در کنار یا نزدیک آب جاری»(بهار ۱۳۷۷،ص۳۶)«یا بر روی قنات و آب انبار می ساختند»(ص۹۸).
«در کنار در ورودی معابد مهری آبدانی وجود داشته است»(ص۳۶)«که پیروان مهر به احتمال پیش از ورود به معابد یا در معبد تن و روان را می پالودند تازه واردپس از طی مراحلی به مرتبه ی پیر می رسید که خود مقامی روحانی و پهلوانی بود»(ص۹۸)
حرمت ستایش آناهیتا در قدیم ترین سنت خود هم چنان تا دوره ی ساسانیان پا بر جا بوده است.در کتیبه ها و نقش برجسته های عهد ساسانی آثاری باقی مانده که نشان دهنده ی مقام ارجمند اناهیتا و حضور وی در مراسم مذهبی و سیاسی است(گویری،۱۳۷۵،ص۷۵)
از جمله این نقوش برجسته یکی نقش رستم نزدیک تخت جمشید است که در آن «نرسی»شاه ساسانی حلقه ی سلطنت را از آناهیتا دریافت می کند(عکس نقش برجسته نرسی و ایزد بانو آناهیتا در نقش رستم)
عکس (۲-۱۷)نقش برجسته نرسی و ایزد بانو آناهیتا در نقش رستم
در نقش برجسته دیگری واقع در کرمانشاه که آناهیتا در کنار خسرو پرویز و اهورامزدا به چشم می خورد(عکس نقش برجسته آناهیتا و خسرو پرویزدر طاق بستان)هم چنین بر روی سر ستون های واقع در طاق بستان کرمانشاه این ایزد بانو به طرز زیبایی نقش بسته است.(عکس سر ستون اصفهان با نقش آناهیتا)و در نقش برجسته سر مشهد کرتیر موبد بزرگ در کنار بهرام و زنی شبیه به آناهیتا به تصویر کشیده شده است هم چنین در کتیبه های پهلوی کعبه زرتشت و سر مشهد که به سه زبان پارتی(پهلوی اشکانی)،فارسی میانه و یونانی است از پادشاهان و موبد مشهور ساسانی «کرتیر»که در زمان سلطنت شش پادشاه(اردشیر تا نرسه)می زیسته است آثاری بر جای عکس(۲-۱۸) نقش برجسته آناهیتا و خسرو پرویزدر طاق بستان مانده که اهمیت آناهیتا را به نوعی نشان می دهد.
در این دوران یکی از مهم ترین معابد آناهیتا در استخر قرار داشت که حتی اردشیر پسر بابک موبد معبد آناهیتا،نیز مدت ها نگهبان آن بود و هم چنین معبد آناهیتای شهر شیز(تخت سلیمان)از اهمیت بسیار زیادی برخوردار بود.بیشتر معابد آناهیتا تحت عنوان «آذر آناهیتا»یا «آتور اناهیتا»با شکوه و جلال بر پا بود.در این زمان اناهیتا رابطه ناگسستنی با آتش عکس(۲-۱۹) سر ستون اصفهان با نقش آناهیتا داشت و آتش و آب به عنوان دو عنصر مقدس از احترام به سزایی برخوردار بود و هم چنین به مزرعه و درختان احترام خاص می گذاشتند.
۲-۱۹ نیایشگاه آناهیتای بیشاپور:
نیایشگاه آناهیتای شهر بیشاپور در استان فارس نزدیکی کازرون،یکی از نادرترین معابد اناهیتا است که نسبتاً تمامی ساختار اصلی آن سالم مانده است و گویای اعتقاد ساسانیان به آناهیتا و نیز چگونگی و نوع مراسم نیایش او می باشد.بنا به آبان یشت مراسم نیایش آناهیتا همراه با اهدای «زور»(آب زور)و نذر و فدیه بوده است و گردش آب در آبراه های نیایشگاه همراه با برات آتش از ارکان اصلی این نیایش به شمار می رفته است.گردش آب در نیایشگاه بیشاپور با دقت و با توجه به تقدس آب و آناهیتا طراحی شده است.این نیایشگاه سرشاراز رمز پردازی مقدس و برکت زا می باشد.