مرحومه علامه طباطبا ئی& در مقدمه کوتاهی که برای تفسیر خود نوشته‌است ضمن بر شمردن روش های تفسیری دیگر و نقد و بررسی و ردّ همهء آنها و البته تایید روش تفسیری پیامبر | و ائمه‌اطهار×که همان روش تفسیری قرآن به قرآن است می‌گوید:
«ما نیز به یاری خدای سبحان روش تفسیری خود را به همین طرز قرار می‌دهیم و از آیات قرآن در ضمن بیاناتی بحث می‌کنیم.»
و سپس بر این عقیده خوداستدلال نیز می‌کند.[۹۵]
وی در جای جای تفسیر خود با توجه به مقتضای بحث اهمیت این روش تفسیری را خاطر نشان نموده‌است.از جمله تاکید نموده‌است که:
تنها راه صحیح در فهم کلام الهی آن است که در هر موضوعی، تمام آیات مناسبه را ملاحظه نموده و با
کوشش مخصوص در تدبر جمیع آنها مقصود آن را استفاده کرد.[۹۶]
اما توضیح نداده که نظیر یا نظائر یک آیه را چگونه می‌توان پیدا کرد.
« اما شاید ضابطه پیدا کردن هر آیه‌این است که عین کلمات و یا کلمات هم خانواده را در آیات دیگر بیابیم.»[۹۷]
پس اینکه علامه& به‌این نوع روش تفسیری عنایت داشته و تاکید فرموده شکی نیست، اماآیا درعمل نیزبه‌این مساله پای‌بند بوده‌است یا خیر؟
در پاسخ باید گفت که: چنین استنباط می‌شود که وی در مقام عمل نیز توانسته‌است به خوبی از عهده‌این کار برآید و تا حدّ امکان از این روش استفاده نماید.
برخی از موارد استفاده‌از این روش را در تفسیر المیزان بطور اجمالی اشاره می‌کنیم:
برای شناخت و تبیین واژه‌ها[۹۸]، تفسیر آیات مجمل[۹۹]، تفسیر اصطلاحات خاص[۱۰۰] انتخاب یک نظریه تفسیری.[۱۰۱]
سید قطب نیز با اعتقاد به‌اینکه صحیح‌ترین و مطمئن‌ترین روش برای تفسیر قرآن، استفاده‌از خود آیات قرآن است، مهم ترین منبع تقسیر را خود آیات قرآن می‌داند.
البته‌ایشان گرچه بصورت گذرا و پراکنده به‌این مساله‌اشاره نموده،[۱۰۲] اما در عمل نیز به آن پای‌بند بوده و در موارد گوناگون از آن استفاده نموده‌است. سید در جای دیگر با صراحت بیشتری به‌این مساله اشاره نموده و می‌گوید:
روش ما در تفسیر و فهم قرآن این است که قرآن را از خود قرآن فهم نماییم و به‌هیچ وجه پیش فرضی دیگری نیاز نداریم.[۱۰۳]
بنابراین اگر چه سید قطب در تفسیر فی ظلال به طور صحیح به روش تفسیری خود اشاره نکرده اما در
عمل همین شیوه را دنبال نموده‌است.او حتی در تفسیر آیات نیز به طور آشکار به‌این روش اشاره نکرده‌امّا از فحوای کلامش می‌توان پی به‌این مساله برد.[۱۰۴]
با توجه به‌اینکه لازمه‌استفاده‌از این روش تسلط کامل به قرآن است، و سید قطب نیز حافظ کل قرآن بوده، پس می‌توان گفت که؛ شیوه وروش غالب او در تفسیر روش تفسیر قرآن به قرآن بوده‌اگر چه به آن اشاره صریحی نکرده‌است.برخی از موارداستفاده وی ازروش فوق: برای شناخت و تبیین واژه‌ها [۱۰۵] تفسیر آیات مجمل[۱۰۶]و…. بوده است.
فصل دوم
مروری بر تاریخ نگارش و جمع قرآن کریم
. مروری برتاریخ نگارش و جمع قرآن
از آنجایی که برای ورود به بحث تناسب آیات وسور ابتدا لازم است چگونگی نزول آیات وسوره ها ونیز نحوۀ چینش آیات وسور در قرآن وهمچنین توقیفی واجتهادی بودن این ترتیب مشخص شود ، بنابراین آگرچه از بحثهای فرعی این تحقیق به حساب می آید اما نخست به این موضوع پرداختیم تا تمهیدی برای ورود به بحث اصلی ( تناسب آیات وسور ) باشد.
یکی از مهمترین و حساس‌ترین و در عین حال پیچیده‌ترین مباحث علوم قرآنی موضوع تاریخ نگارش و تدوین قرآن است.مهمترین موضوع است، چون با حل آن، موضوعات دیگری از قبیل تحریف قرآن، ترتیب وچینش آیات در سوره‌ها و ترتیب سوره‌ها در قرآن و…. نیز حل خواهد شد.
پیچیده‌ترین است، چون با نگاهی به کتب تاریخ قرآن و قلم فرسایی پژوهشگران و دانشمندان علوم قرآنی مشاهده می‌شود که به جهت کثرت شواهد روایی، تاریخی و قرآنی که‌ارائه شده، نه تنها مساله حل نشده؛ بلکه روز به روز بر پیچیدگی آن افزوده شده‌است به طوری که گروهی از اندیشمندان اسلامی‌تا آنجا پیش رفته‌اند که در اصل روایات موجود، شبهه‌ایجاد کنند و درباره تفسیر، مراد و مقصود از آیاتِ شاهد، نیز نظرات مختلفی داده شود به طوری که حتی در بین علمای شیعه نیز اتفاق نظر کاملی وجود ندارد.
درباه چگونگی ترتیب آیات وسوره ها باید بگوییم که قرآن عبارت است از مجموعه آیات وسوره ها یی که قبل از بعثت وبعد از آن از طرف خدا وند بر پیامبر اسلام| نازل شده است
آنچه که در این زمینه مطرح می شود این است که قرآن دو نوع نزول داشته است , یک نوع نزول دفعی بوده به این معنا که مجموع آیات قرآن دفعتا در شب قدر از لوح محفوظ به آسمان دنیا نازل شده وسپس جبرائیل آنرا قسمت قسمت بر پیامبر| نازل می نمود که در خصوص این نوع نزول از طرف بزرگان توجیهاتی نیز نقل شده است.[۱۰۷]
اما آنچه مسلم است این است که قرآن علاوه بر نزول دفعی آیاتش بطور پراکنده وبه مناسبتهای مختلفی
(اسباب النزول – شأن نزول ) در طی ۲۳ سال وتا آخرین سال حیات پیامبر | ادامه داشت (درادامه دلایلی ارائه خواهیم کرد) وحکمت این نزول را نیز خود قرآن این گونه فرموده است که:{لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِیلاً} تا قلب تو را به آن استوارى دهیم، و آن را به نظمى دقیق منظم کردیم. ویا در آیه ای دیگر می فرماید:{وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى مُکْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِیلا }و قرآن را به تدریج فرستادیم تا آن را به تدریج براى مردم بخوانى و آن را نازل کردیم نازل کردنى کامل. وحکمتهای دیگری که از طرف دانشمندان علوم قرانی مطرح شده است. [۱۰۸]
آغاز نزول قرآن ( وحی رسالی ) در ۲۷ رجب , ۱۳ سال پیش از هجرت ( ۶۰۹ م ) بوده وبعد از آن ۳ سال تأخیر داشت وسپس در اوقات مختلف آیات نجوماَ بر پیامبر اسلام| نازل می شد.
بنا براین این سوال پیش می آید که: اگر بعثت پیامبر در ۲۷ رجب با نزول پنج آیه اول سوره علق بوده پس چگونه نزول قرآن در شب قدر انجام گرفته است.
واینکه چگونه نزول آن در شب قدر بوده در حالی که گفتیم در مدت ۲۳ سال وبه طور پراکنده ودر مناسبتهای مختلف نازل شده است ؟
در پاسخ باید گفت که؛ اگر چه پیامبر در ۲۷ ماه رجب با نزول ۵ آیه اول سوره علق به پیامبری رسید اما نزول قرآن قطع شده وپیامبر مامور به تبلیغ سرّی شد. اما با نزول آیه{فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِین}[۱۰۹] , آنچه را دستور دارى آشکار کن و از مشرکان روى بگردان , پیامبر مأمور شد دعوت خود را علنی کند واز آن به بعد آیات بطور پراکنده نازل می‌شد.
اما در پاسخ سوال دوم نظرات مختلفی مطرح شده است از جمله؛
آغاز نزول قرآن در شب قدر بوده است چنانکه از ظاهر آیه{ شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآن}[۱۱۰] بدست می‌آید وبیشتر محققین نیز همین نظر را پذیرفته اند چون معاصرین نزول آیه از واژه قرآن , قرآن کامل را نمی‌فهمیدند که تدریجأ نازل شده است. پس ظاهر آیه آغاز نزول را می‌رساند. وبر این مسأله استدلال آورده شده است که: در قرآن آیاتی هست که از گذشته خبر داده که نسبت به اولین شب قدر آیندۀ دور محسوب می شود مثلا آیه ۱۲۳ آل عمران ـ وآیات ۲۵و ۲۶ سوره مبارکه توبه.
واینکه در قرآن آیات ناسخ ومنسوخ ـ عام وخاص و… هست ونیز آیاتی که که ارتباط تام به قصص وحوادثی دارد که هرگز در یک زمان جمع نمی‌شود تا آیات مربوط به آنها یکجا نازل شده و دربارۀ آنها به گفتگو بپردازد.[۱۱۱]
بنابراین می‌توان گفت؛ طبق آیۀ{ إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فىِ لَیْلَهِ الْقَدْر} بدون تردید قرآن در شب قدر نازل شده واینکه به عقیده اکثر دانشمندان شب قدر در یکی از شبهای ماه رمضان قرار دارد که بظن قوی وشهادت روایات فراوان باید شب ۲۳ ماه رمضان , آغاز نزول قرآن باشد.[۱۱۲]
البته در مورد اولین وآخرین آیات وسوره ها نیز بین دانشمندان علوم قرآنی اختلاف نظر هست بطوری که در بارۀ اولین آیه چهار نظر وجود دارد وآنچه به واقعیت نزدیکتر است این است که پنج آیه اول سوره علق نخستین آیات نازله می باشد. [۱۱۳]
درباره آخرین آیه نیز دانشمندان نظرواحدی را ارائه نکردند. دکتر محمد باقر حجتی ضمن آوردن نظرات مختلف , به توجیه آنها پرداخته و بعد از جمع بندی نتیجه گرفته است که آیه: { وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُون} [۱۱۴]و بترسید از روزى که در آن روز به سوى خدا بر مىگردید، و آن وقت تمامى اعمالتان به شما برگردانده مىشود، بدون اینکه به احدى ظلم شود آخرین آیه است. [۱۱۵]اما آیت اله معرفت معتقد است که این آیه ممکن است به اعتبار آیات الاحکام آخرین آیه باشد پس آخرین آیه که پایان کار رسالت را خبر می‌دهد آیه اکمال است. [۱۱۶] آ خرین سوره نیز مطابق با روایات سوره مبارکه نصر است که در آن به پیروزی شریعت بشارت داده شده است.
قبل از ورود به مبحث، واژه جمع را در لغت و در اصطلاح علوم قرآنی بررسی می‌کنیم ونظرات ودید گاه‌هایی که در این زمینه مطرح است را به بحث می‌نشینیم:
معنای جمع در لغت و در اصطلاح علوم قرآنی
برخی گفته‌اند: جمع ضم الشی بتقریب بعضه من بعض یقال جمعته فاجمتع و قال عزوجل: و جمع الشمس والقمر (قیامت ۹)[۱۱۷]
جمع عبارت است از ضمیمه کردن اجزای شی به‌هم با نزدیک ساختن برخی از آنها به برخی دیگر را می‌گویند.
برخی: الجمع مصدر جمعت الشی، والجمع أیضا: اسم لجماعه الناس ـ المجموع: اسم[۱۱۸]
جمع قرآن، دراصطلاح علوم قرآنی به معنای تالیف و جمع آوری آیات وسوره‌های قرآن می‌باشد.
ودر بحث تاریخ و تدوین قرآن، اهمیت زیادی دارد از یک طرف، روشن شدن معانی آن کمک شایانی در فهم احادیث و روایات مربوطه خواهد داشت؛واز طرف دیگر نوع برداشت از این اصطلاح در بحث توقیفی یا عدم توقیفی بودن ترتیب آیات و سور قرآن نیز نقش بسزائی دارد خصوصاً با توجه به‌این نکته که بر حسب گذشت زمان و اقتضای کلام معانی مختلفی را در بر گرفته‌است وبالاخره در بحث مورد نظر ما یعنی تناسب بین آیات وسور قرآن تأثیر گذار خواهد بود.
فرم در حال بارگذاری ...
