وبلاگ

تنوع گیاهان دارویی در طبیعت بهحدی است که دستهبندی علمی آنها را به کاری مهم و در عین حال دشوار بدل کرده است. یکی از روش های طبقهبندی گیاهان دارویی بر اساس خواص آنهاست که به اختصار به آن اشاره میشود:
گیاهان مقوی
این گیاهان در شرایط خاصی برای بیمار تجویز میشود که عمدتاً میتوان به دوران پس از بیماری حاد اشاره کرد. برخی از این گیاهان حاوی انواع ویتامینها، مواد معدنی و ترکیباتی هستند که در تامین انرژی مورد نیاز بدن متعاقب بیماری و برقراری تعادل در عملکرد اندامها نقش مهمی دارند.

گیاهان مدر
مقدار آب موجود در بافتهای بدن تحت تاثیر عوامل مختلفی دچار تغییر میشود. مثال واضح در این زمینه اختلال عملکرد قلب، ریه و کلیه ها است. علاوه بر این مواردی مثل عادت ماهیانه در خانمها، تجمع مایعات را به همراه دارد. یکی از موثرترین راه های تعدیل آب موجود در فضای بین سلولی و بافتهای مختلف بدن استفاده از گیاهان مدر است که موجب تسکین عوارض ناشی از این بیماریها میشود.
گیاهان مسهل و ملین
این گروه از گیاهان برای رفع یبوست و تسهیل دفع سموم به کار گرفته میشوند. گیاهان مسهل از طرق مختلفی موجب بر طرف شدن یبوست میشوند. برخی از این گیاهان نظیر ریشه ریوند از طریق افزایش ترشح صفرا و تحریک حرکات دودی روده این کار را انجام میدهند و بعضی دیگر مثل ریشه شیرینبیان و روغن زیتون با تحریک جدار روده موجب بر طرف شدن یبوست میشوند. دربارهی سایر گروه های گیاهان دارویی باید به گیاهان عرق آور جهت سرماخوردگی و تب، آرام بخشها و گیاهان مدفوع و قی آور برای تخلیه سریع محتویات معده اشاره کرد که همگی با مشورت و تحت نظر پزشک تجویز و استفاده میشوند، زیرا داروی طبیعی هم گاهی مضر است [۳۰].
در پیکر گیاهان دارویی مواد خاصی ساخته و ذخیره میشود به نام مواد موثره یا مواد فعال که این مواد تاثیر فیزیولوژیک بر پیکر موجود زنده بر جای میگذارند. مواد فعال مذکور در طی یک سلسله فرایندهای ویژه و پیچیده بیوشیمیایی و به مقدار بسیار کم (معمولاً کمتر از وزن خشک گیاه) ساخته میشوند و به متابولیتهای ثانویه هم معروفند. این مواد در واقع واکنش شیمیایی گیاه در مقابل تاثیر تنشهای محیطی (گرما، سرما، خشکی و …)، حمله پارازیتها، عوامل بیماریزا و علفخواران میباشد. متابولیتهای ثانویه شامل چهار گروه اصلی آلکالوئیدها، گلیکوزیدها، روغنهای فرار و سایر مواد موثره است [۲].
استفاده از گیاهان دارویی و معطر در فضای سبز
یکی از موارد کاربرد گیاهان دارویی در طراحی فضای سبز، بهرهگیری از رایحه گل و شاخ و برگ گیاهان معطر است که اهمیت ویژهای دارد. گیاهان معطر گیاهانی هستند که برگ، شاخه، گل و یا میوه آنها دارای اسانس معطر است. این اسانس متشکل از مواد روغنی است که برای جلوگیری از تبخیر آب درونی گیاه ساخته میشود (مواد روغنی خیلی کندتر از آب تبخیر میشوند). این مواد سنگین و معطرند و در گلها، برگها و ساقه ذخیره میشوند. عطر گلهای این گیاهان خود به خود و در برخی موارد مانند سرو نقرهای پس از هرس در فضا پراکنده میشود و علاوه بر تاثیر روانی مثبت بر انسانها به جلب حشرات و پرندگان و در نتیجه پراکنش دانه گرده کمک میکند [۴۷].
در ادوار گذشته در کنار توجه به روح و زیبایی، جنبه دارویی و اقتصادی کشت گیاهان در فضای سبز و باغها مد نظر بوده و در همه آنها از باغ معلق بابل مربوط به سالهای قبل از میلاد مسیح تا پردیسهای ایرانی مربوط به قرن پنجم میلادی ضمن رعایت جنبه های زینتی و هنری گیاهان کاشته شده، مصارف خوراکی، دارویی، صنعتی، دفع آفات و مانند آن مورد توجه جدی بوده است و در چهارچوب سنت و اصول، هیچ چیز بیمورد و یا تنها برای زیبایی وجود نداشته است، بلکه آنچه مفید و لازم بوده زیبا عرضه شده است. معمولاً گیاهان دارویی در مدت کوتاهی سطح خاک را فرا میگیرند و به سبزی و کوتاهی، زیبایی خاصی را پدید میآورند. این گیاهان نسبت به مواد غذایی پرتوقع نبوده و آب زیادی نیاز ندارند. همچنین برخی از آنها در برابر شوری خاک مقاومند و دوام، عمر طولانی، سازگاری و استقامت بالایی دارند [۲۴؛ ۳۰ و ۳۱].
مزایای استفاده از گیاهان دارویی در فضای سبز
از مزایای استفاده از گیاهان دارویی در فضای سبز میتوان به افزایش تنوع در فضای سبز، حفظ ذخیره توارثی گیاهان دارویی و کنترل فرسایش بادی اشاره کرد.
حفاظت انسان از گیاهان منجر به حذف پدیده های طبیعی مانند چرا، بیماری و آفت، آتشسوزی، خشکسالی، رقابت و مانند آن میشود. بنابراین طی نسلهای متوالی ژنهای مفید که عامل دوام موجود زنده در مقابل این شرایط هستند، از این نسلها حذف میشوند. در مورد گیاهان دارویی این عمل با برداشت گزینشی گیاهان دارویی سالم و قوی از طبیعت توسط انسان تشدید میگردد و در عوض فراوانی ژنهای غیرمفید که در شرایط طبیعی مرتباً تحت گزینش طبیعی و حذف قرار میگیرند، به نحو چشمگیری افزایش مییابد، به این پدیده رانده شدن ژنتیکی میگویند که هر چه جوامع جانوری و گیاهی محدودتر باشند، این پدیده با شدت بیشتری رخ میدهد. در نتیجه این رخداد علیرغم حفظ فرم ظاهری گونه، توانمندیهای آن گونه در مقابل شرایط گزینشگر محیط طبیعی به شدت کاهش مییابد و در صورت راهیابی گونه به محیط طبیعی یا کاهش حمایت انسان، جاندار به سرعت منقرض میگردد. راه جلوگیری از این خطر توسعه همه جانبه جوامع گیاهی و جانوری در اقلیمهای متنوع که کاری دشوار است و حفظ ذخایر ژرمپلاسم برای مدت طولانی میباشد [۲۵].
با وارد کردن گیاهان دارویی در فهرست گیاهان مناسب برای فضای سبز جامعه گیاهان دارویی گسترش قابل توجهی مییابند که به علت این گستردگی سطح و اقلیم، تعداد زیادی از عامل طبیعی اثر خود را بر گیاه اعمال میکند و علاوه بر آن برداشت از طبیعت نیز کاهش مییابد [۲۵].
مشخصات عمومی تیره نعناع
طبق جدیدترین بررسیهای انجام شده، در این خانواده ۴۰۰۰ گونه وجود دارد که در ۲۰۰ جنس جای داده شدهاند. گیاهان تیره نعناع، اکثراً یکساله و به ندرت درختچهای، اغلب معطر، بدون تیغ و با ساقه های چهارگوش میباشند. برگها متقابل، به ندرت فراهم، بدون گوشوارک، ساده و گاهی شانهای هستند. گلآذین گرزن و در محور برگهها با برگههای بالایی دو به دو متقابل است و گاهی گلآذین سنبله میباشد. گلها نر-ماده، گاهی در یک یا تعدادی از گلها فاقد اندام نر و پرچم و در این حالت گلها کوچکتر و کمرنگتر از بقیه میباشند [۴۳].
برگهها آشکارا پیوسته، معمولاً دارای ۵ لوب یا دندانه، سه تا در بالا، دو تا در پایین یا به صورت ۱ و ۴ یعنی یک دندانه در بالا و ۴ تا در پایین و یا به شکل تقریبا منظم هستند. روی کاسه گل رگه هایی به تعداد ۵ تا ۲۰ عدد وجود دارد که تعداد رگه ها در جنسهای مختلف متفاوت است. جام گل نامنظم و پیوسته، در قاعده به صورت لوله، در بالا متشکل از دو لب مشخص که شامل دو لب بالایی و لب پایینی میباشد. لب بالایی دارای دو بخش خمیده یا راست، یا کم و بیش محدب و لب پایینی شامل ۳ بخش است [۴۳].
پرچمها متصل به جام گل و چهارتایی،دو به دو مساوی یا دو تای آنها تحلیلرفته و عقیم هستند. طول دو پرچم بالایی معمولاً با دو پرچم پایینی متفاوت و همچنین طول پرچم در جنسهای مختلف متفاوت است. بساک واجد یک یا دو حجره موازی یا زاویهدار یا به ندرت جدا از یکدیگر که به وسیله رابطی بلند به یکدیگر متصل میشوند، میباشد [۴۳].
تخمدان فوقانی دارای دو برچه دو خانهای و هر خانه دارای یک تخمک است. کلاله از قاعده برچهها یا به ندرت از قسمت بالایی برچهها خارج میشود. میوه چهار فندوقهای و رگه های اطراف میوه پایدار و معمولاً ثابت هستند و بخش محافظی را به وجود میآورند که در پراکنش دانه ها نقش ویژه دارند. دانه جز در برخی موارد استثنا معمولاً بدون آلبومین است. گیاهان این تیره در زیررده پیوستهگلبرگان، سری پیوستهگلبرگان چهار خانهای با تخمدان زیرین، از راسته لامیال میباشند [۴۳].
مشخصات جنس مریم گلی یا سالویا
جنس سالویا بالغ بر ۹۰۰ گونه دارد که احتمالاً بزرگترین تعداد را در خانواده نعناع دارا میباشد. پراکنش آن در هر دو منطقه نیمه گرم و معتدل مشاهده میشود. دو مرکز بزرگ این جنس آمریکا و آسیای جنوبغربی میباشد. از این جنس ۵۶ گونه در عرصه‌های طبیعی ایران گزارش شده که از آن میان ۱۳ گونه بومی ایران است [۸۵].
این جنس پایا به صورت بوتههای چوبی یا درختچه مانند به ندرت دو ساله یا یکساله و غالباً معطر میباشند. برگها کامل، تقسیم نشده یا دارای قسمتهای چنگکی یا شانهای هستند. گل نامنظم، گلآذین به صورت گرزنهایی به اشکال مختلف است که در آن هر چرخه دارای ۲ الی ۱۲ (تا ۴۰) گل دور از هم یا نزدیک به هم میباشند. کاسه دو لبه و یا قیفی شکل است. لب بالایی کاسه سه قسمتی و یا تقریباً کامل گاهی دارای رگه های نامحسوس و لب پایینی آن آشکارا دو دندانه دارد. کاسه رشد یافته در میوه، آشکارا مشبک است [۴۳].
جام به رنگهای سفید، قرمز، زرد و بنفش یا صورتی دو لبه است. لب بالایی جام کم و بیش افراشته و یا کلاهخود مانند و دو قسمتی است. لب پایینی سه بخش،بخش میانی عریضتر و مقعر و دو بخش کناری کوچکاند. لوله جام در داخل کم و بیش دارای حلقه کرکی و یا فاقد آن است. پرچمها دو عدد هستند، میله پرچم کوتاه و مفصلدار، رابط بین بساکها باریک و تقریباً کمانی و دارای دو شاخه نابرابر است که هر یک منتهی به یک نیمه بساک میشود. نیمه بساکها که بر شاخه های کوتاه رابط واقعاند، ممکن است زایا، نازا و بسیار کوچک بوده و یا هر دو خانه آن نازا و تغییر شکل یافته باشند. خامه دو قسمتی و غالباً دارای دو شاخه مسطح است. میوه ها فندقه، بدون کرک، بیضوی- کروی و لعابدار هستند [۴۳].
مصارف و کاربرد جنس مریم گلی
گیاهان این جنس به علت تنوع دارای مصارف و کاربردهای متعددی از جمله مصارف دارویی، ادویهای، زینتی، علوفهای و صنعتی میباشند. به علاوه جهت کاهش فرسایش خاک و حفظ تنوع زیستی نیز به کار میروند. مهمترین کاربرد این جنس مصرف دارویی آن است [۶۷].
خواص درمانی جنس مریم گلی
این جنس با ارزشترین نوع دارویی تیره نعناع و دارای اختصاصات درمانی مهم با اثر قاطع است. برگ دارای خاصیت تسهیل کننده عمل هضم، ضد تشنج، تببر، ضد عفونی کننده، کاهش دهنده مقدار قند خون، مدر، موثر در رفع عرق شبانه و قاعدهآور میباشد. در استعمال خارج جهت التیام و ضدعفونی کردن زخمها و جراحات استفاده میشود. مصرف فراوردههای آن موجب فعال شدن اعمال گردش خون و پوست بدن میشود. به علاوه بر روی دستگاه هضم تاثیر مفید دارد [۲۹].
اطبای قدیم و معاصر آن را در رفع ضعف مفرط منشا عصبی، ضعف اعصاب، خستگی عمومی، سرگیجههای عصبی، لرزش اندامها و فلج مؤثر تشخیص دادهاند. ضمناً اثر مقوی قلب دارد و مصرف آن موجب میگردد که عمل هضم تسهیل یابد و معده و روده فعالتر عمل نماید. همچنین استفراغهای تشنجآور آرام شده و اسهالهای ساده ولی مقاوم درمان میپذیرند. سرفههای مزمن را قطع و ترشح شیر را در موقع از شیر گرفتن کودک متوقف میکند [۲۹].
نوروزک
گیاه نوروزک یکی از گونه های جنس سالویا از تیره لامیاسه است که بومی ایران و قسمتی از افغانستان بوده و پراکنش آن در ایران محدود به استان خراسان و قسمتی از استان سمنان است [۹۹].
اسامی محلی گیاه نوروزک
این گیاه به اسامی نوروزک، چپله، چبله، جبله، ممیزه، نقل خواجه، نخود کوهی، غلمرغ و گوش بره نامیده شده است. انتخاب نام نوروزک از میان نامهای محلی به این دلیل است که این گیاه بعد از یخبندان زمستان شروع به سبز شدن یا جوانهزدن میکند [۱۶].
مشخصات گیاهشناسی نوروزک
گیاه نوروزک دارای ساقه و دمبرگ راست و پرزهای پنبهای سفید میباشد. برگها غالباً غیر منقسم، مستطیلی تا تخممرغی و ابعاد آن با عرض ۱ تا ۵ و طول ۵ تا ۱۹ سانتیمتر و در دو سطح دارای پرزهای پنبهای فشرده میباشد که در قسمت بالا پرزها کمتر است. برگها دارای دندانه های نامنظم تا صاف با دمبرگ ۵/۱ تا ۸ سانتیمتر نزدیک به هم هستند [۹۹].
دمگل ۴ تا ۵ میلیمتر بوده و کاسه گل لولهای یا استکانی بین ۱۷ تا ۲۲ میلیمتر و غالباً دارای دندانه است [۹۹]. اندامهای میوه دهنده شاخههایی با چندین طبقه واجد ۴ تا ۸ کاسه میباشند. میوه آن ۴ فندقه است و فندقهها دارای ۴ قسمت متمایز هستند. در زیر پوشش اول و چسبیده به آن لایهای سلولزی و کاملاً سفید رنگ قرار دارد که دانه را به خود اختصاص میدهد. دو لایه یاد شده در مجموع پوست دانه را تشکیل میدهند. لایه سوم ۲ تا ۳ درصد از وزن کل دانه را تشکیل میدهد و پوست مغز دانه و مغز دانه را در بر میگیرد. لایه چهارم که همان مغز است معمولاً به پوسته چسبیده و ۵۰ درصد از وزن کل دانه را شامل میشود [۱۵].
ریشه با نفوذ در اعماق، ذخایر آب زیرزمینی را در اختیار گیاه قرار میدهد و همچنین باعث میشود که گیاه سالهای خشک را پشت سر بگذارد. ریشه این گیاه به دلیل مصرف به عنوان سوخت در دشتها از بین رفته و بیشتر در کوهستانها باقی مانده است [۳۴].
بوتههای این گیاه در سطحی حدود ۵ هزار هکتار از اراضی بیابانی و کویری جنوب خراسان پراکنده میباشند که عدم توجه به آن، گیاه را در معرض انقراض قرار داده است. سرمایهگذاری برای تولید انبوه این دانه میتواند به خود کفایی کشور در زمینه تامین روغن نباتی و فراوردههای جانبی کمک کند. از جمله فوائد دیگر این گیاه با ریشه های عمودی عمیق نیاز کم آن به آب است. این گیاه را میتوان با پرورش گلدانی و غرس در عرصه برای اجرای طرحهای کویرزدایی استفاده کرد.
رویشگاه نوروزک
نوروزک در قسمت هایی از افغانستان دیده شده و در ایران در مناطق مختلفی توسط محققین گزارش گردیده است، از جمله: جلیلی و جمزاد [۸۵] مناطق رویشگاهی این گونه را در مناطق گستردهای از استان خراسان ذکر نمودهاند. راشد محصل و همکاران نیز این گونه را از مناطق مختلفی در استان خراسان جمعآوری نموده‌اند [۲۸].
نحوه حضور گونه نوروزک در رویشگاه‌های مختلف
بیشترین حضور این گونه در دشتهای دامنهای در منطقه کلاته سادات واقع در ایستگاه آبخوانداری سبزوار است. این عرصه با توجه به قرق انجام گرفته بالاترین تاجپوش و تراکم را دارا میباشد. قطر تاجپوش نوروزک در منطقه به بیش از ۱ متر و تراکم تعداد بوته در هکتار به بیش از ۵۰۰ بوته در هکتار بالغ میگردد. هرچه از داخل دشت به سمت ارتفاعات پیش میرویم از تراکم بوتهها در واحد سطح و نیز قطر تاجپوش کاسته میشود [۴۰].
نوروزک در منطقه نخبر در روی تپههای واریزهای به صورت بوتههایی با قطر تاجپوش ۷۰ سانتیمتر و بیشتر، پراکنش داشته و بیشتر به صورت کلنی (چند بوته در کنار هم) دیده میشوند. در این منطقه تراکم بیش از صد بوته در هکتار میباشد. در مناطق غرب و شرق آبخوان در روی تپههای مارنی پراکنش نوروزک به صورت تکبوته بوده و قطر تاجپوش حداکثر به ۵۰ سانتیمتر میرسد. حداکثر تراکم بوته در هکتار کمتر از ۵۰ بوته است [۴۰].
فنولوژی گیاه نوروزک
نوروزک گیاهی پایا با فرم علفی بوتهای است که تاجپوش گیاه به صورت مدور است و ارتفاع آن ۳۰-۴۰ سانتیمتر میباشد. ممکن است تمام اندامهای هوایی خشک و از بوته جدا و یا در اثر چرای دام از بین برود. رشد مجدد از روی یقه از اوایل و غالبا از اواسط اسفند (با توجه به شرایط اقلیمی منطقه) شروع و ظهور ساقه های گلدهنده پس از برگهای ردیف چهارم و پنجم از دهه دوم فروردین ماه است. در اواسط فروردین ماه ظهور گل از پایین ساقه به سمت بالا دیده میشود. ظهور بذر از اواخر فروردین ماه شروع میشود [۴۰].
بذر در پوشینه و غلاف سر باز تشکیل میشود و غلاف معمولاً ۴ بذر دارد که غالباً دو بذر آن پوک است. این مورد با توجه به شرایط اقلیمی و بارندگی منطقه متفاوت است. تعداد ساقه های گلدهنده با توجه به عمر گیاه و شرایط رویشی متفاوت بوده و از ۵ تا ۵۳ عدد در روی بوته شمارش گردیده است [۴۰].