وبلاگ

Zaehner, Robert Charles ,The Dawn and Twilight of Zoroastrianism, Newyork, Putnam, 1967.
. اشعری، علیبناسماعیل، مقالاتالاسلامیین و اختلافالمصلّین، مصحح محمد محی‌الدین عبدالحمید، قاهره، مکتبه نهضه مصر، ۱۳۸۴ه.ق/ ۱۹۶۹م، ص ۷۴؛ شهرستانی، محمدبنعبدالکریم، الملل و النحل، تخریج محمدبنفتحالله بدران، قاهره، مکتبه الانجلوالمصریه، بیتا، جلد ۱، ص ۱۱۶٫ ↑
. ابوعیسی یک یهودی بود و عوبدیا یا ابواسحاقبنیوسف نام داشت. وی در ۱۱۹ ه.ق. در اصفهان شورش نمود و عده زیادی از یهودیان به او پیوستند. ابوعیسی اندیشههایی دینی داشت و یهودیان او را منجی خود میدانستند (ر.ک. ابوالمعالی، محمدبنعبیدالله، بیان الأدیان، به تصحیح محمدتقی دانشپژوه و همکاری قدرتالله پیشنماززاده، مجموعه انتشارات ادبی و تاریخی، ۱۳۷۶، صص ۱۱۵- ۱۱۶؛ دقیقیان، شیریندخت، نردبانی به آسمان: نیایشگاه در تاریخ و فلسفه یهود، تهران، ویدا، ۱۳۷۸، ص ۲۹۶). ↑
. شریک که در ۱۳۳ ه.ق. در خراسان و بخارا شورش نمود، شیعه بود و ضمن مخالفت با عباسیان و اقدامات خشنشان، مردم را به خلافت فرزندان علی (ع) فرا میخواند (ر.ک. طبری، محمدبنجریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، دارالمعارف بمصر، ۱۱۱۹م، جلد ۷، ص ۴۵۹؛ نرشخی، ابوبکرمحمدبنجعفر، تاریخ بخارا، ترجمه ابونصراحمدبنمحمدبننصرقباوی، تلخیص محمدبنزفربنعمر، تصحیح مدرس رضوی، بیجا، بینا، بیتا، ص ۸۶). ↑
. وی که در ۱۶۰ ه.ق. در خراسان شورید، نام اصلیاش یوسفبنابراهیم بود و در بین مردم به یوسفالبرم مشهور شد، اگر چه گفته شده که وی ادعای پیامبری داشته (ر.ک. آذرنوش، آذرتاش، چالش میان فارسی و عربی در سدههای نخست، تهران، نشر نی، ۱۳۸۵، ص ۵۵)، اما منابع علت شورش وی را اعتراض به رفتار و عملکرد خلیفه مهدی ذکر کردهاند (ر.ک. طبری، جلد ۸، ص ۱۲۴). این در حالی است که براون قیام وی را قیامی مبهم میداند و میگوید یوسف مردم را به نیکی و پرهیز از بدی فرا میخواند (براون، ادوارد، تاریخ ادبی ایران (از قدیمترین روزگاران تا زمان فردوسی)، ترجمه، تحشیه و تعلیق علی پاشا صالح، تهران، امیرکبیر، ۱۳۳۵، ص ۴۷۲). ↑
. جنبشهایی چون جنبش دیلمیان در طبرستان که در زمان خلافت منصور و در ۱۴۳ ه.ق روی داد (طبری، جلد ۷، ص ۵۱۳، ۵۱۷؛ ابناثیر، علیبنمحمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۹۷۹م، جلد ۵، صص ۵۱۲-۵۱۳)؛ جنبش ابوالخصیب که به قول طبری در ۱۸۳ ه.ق و به قول ابناثیر در ۱۸۶ ه.ق. در نسا شورید (طبری، جلد ۸، ص ۲۷۰؛ ابناثیر، جلد ۶، ص ۱۷۴) و جنبش یحییبنعبدالله طالبی در ۱۷۶ ه.ق. در دیلم (طبری، جلد ۸، ص ۲۴۲)؛ با اینکه جنبشهایی ایرانی بودند، اما چون اندیشه های دینی در آنها وجود ندارند، مورد بررسی قرار نمیگیرند. ↑
.Edward Granville Browne )1862-1926). ↑
. Dozy, L, Islamisme, pp. 241-243. ↑
. Geo Widengren (1907-1996). ↑
. Richard Nelson Frye (1920-2014). ↑
.Bertold Spuler (1911-1990). ↑
.Jacques Duchesne-Guillemin (1910-2012). ↑
. بهار، مهرداد؛ شمیسا، سیروس، نگاهی به تاریخ اساطیر ایران باستان، تهران، علم، ۱۳۸۸، ص ۱۱۱؛ بهار، مهرداد، ادیان آسیایی، تهران، چشمه، ۱۳۸۷، صص ۱۹-۲۰؛ فرای، ریچارد نلسون، تاریخ باستانی ایران، ترجمه مسعود رجبنیا، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۰، ص ۸۰٫ ↑
. Deioces, Diako, Deyaco, Diyako, Deiokes. ↑
. خدایی به نام ایندره در رأس دیوها (Devas) و دو خدای میتره - ورونه (Mitra-Varuna) در رأس اسورهها (Asuras) قرار داشتند. واژه دیو در اوستا به صورت (Daiva) و در زبان پهلوی به صورت (Daeva) آمده است. ↑
. آتش نزد ایرانیان (Atar/Azar) و نزد هندیان (Agni) نام داشت. ↑
. Haoma: این شراب مقدس که در ایران هئومه و در هند سئومه نام داشت، دوردارنده مرگ است، به دلیران در میدان جنگ نیرو میدهد، به دوشیزگان شوهر میدهد و به زنان پسران نیکو عطا میکند (ر.ک. هومیشت، بند ۲-۲۳). ↑
. Rta/Arta: مساوی با اشه؛ به معنی نظم و راستی. ↑
. Mitra: مهر یا میتره نام یکی از بزرگترین خدایان آریایی بود که در ودا به معنی دوست و در اوستا به معنی پیمان آمده است. این خدا در هند، میتره و در ایران، میثره خوانده میشد. میتره در میان خدایان هندوایرانی از اعتبار زیادی برخوردار بود و نوشیدن شراب مقدس هئومه و قربانی کردن گاو به او منسوب بود. علاوه بر این، مهر در این دوره چندین وظیفه داشت: شاهی و شهریاری، برپاداشتن نظم مادی و اخلاقی، بارانآوری، حفظ خدایان، حفظ قانون و حفظ کشاورزان. شایان ذکر است که اعتقاد به مهر، نشان دهنده وجود آیین میتره یا مهرپرستی در میان آریاییان بود (ر.ک. تیمه، پل، مهر در ایران و هند باستان، ترجمه احمدرضا قائممقامی، گردآورنده و ویراستار بابک عالیخانی، تهران، ققنوس، ۱۳۸۴، ص ۲۶؛ بهار، ادیان آسیایی، ص ۶۷). ↑
. Varuna: خدای بزرگ و در همهجا حاضر است، او هزار چشم و دیدهبان بیشمار دارد، بر همه چیز آگاه است، نیرومندترین و فرمانروای جهان است، نظام عالم در دست اوست و آورنده باران و برکت است. میتره و ورونه رابطهای متقابل و جداییناپذیر با یکدیگر دارند و به یاری هم چرخ گیتی را میچرخانند (ر.ک. بهار، ادیان آسیایی، ص ۱۶۱). ↑
. Indra: ایندره خدای جنگ، طوفان، رعد و آورنده باران است و لقب شکستناپذیر دارد. ↑
. کریستنسن، آرتور، مزدا پرستی در ایران قدیم، ترجمه ذبیحالله صفا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۳۶، صص ۳۳ -۴۵؛ همو، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، ویراستار حسن رضایی باغ بیدی، تهران، صدای معاصر، ۱۳۷۸، ص ۱۳؛ ولی، وهاب؛ بصیری، میترا، ادیان جهان باستان، تهران، پ‍ژوه‍ش‍گ‍اه‌ ع‍ل‍وم‌ ان‍س‍ان‍ی‌ و م‍طال‍ع‍ات‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌، ۱۳۷۲، جلد ۳، ص ۶۲، ۷۴-۷۹؛ بهار، مهرداد؛ شمیسا، سیروس، نگاهی به تاریخ اساطیر ایران باستان، صص ۲۹-۴۱٫ ↑
.Ahura. ↑
. در اوستا نام وی به صورت زردشت سپیتْمان آمده است (یسنا ۲۹: ۸). از متون اوستایی چنین برمیآید که زردشت از میان خاندانی به نام «سپیتمه» یا «سپیتامه» (Spitāma) برخاست. نام پدرش «پوروشَسپَه» (Pourušaspa) و نام مادرش دوغذووا (Dughdhōvā) بود (دینکرد پنجم، ۲:۲). با توجه به قرائن زبانی و تاریخی و با در نظر گرفتن اختلاف زبانی اوستای گاهانی با دیگر بخشهای اوستا، میتوان حدس زد که زردشت میان سالهای ۱۲۰۰ تا ۱۰۰۰ پیش از میلاد می زیسته است (ر.ک. آموزگار، ژاله؛ تفضلی، احمد، اسطوره زندگی زردشت، تهران، چشمه، ۱۳۷۵، ص ۲۵، ۲۶، ۴۵، ۴۷). ↑
. کریستنسن، مزداپرستی در ایران قدیم، صص ۴۵-۵۱؛ ورمازرن، مارتن یوزف، آیین میترا، ترجمه بزرگ نادرزاده، تهران، چشمه، ۱۳۷۵، ص ۱۸٫ ↑
. آتابای، بدری، نگاهی به گوشههایی از تاریخ ایران، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۷۷، صص ۲۹-۳۳٫ ↑
. شارپ، رلف نارمن، فرمانهای شاهنشاهان هخامنشی، تهران، مؤسسه فرهنگی و انتشاراتی پازینه، ۱۳۸۴، ص ۸۵، ۱۱۶٫ ↑
. شارپ، ص ۷۰٫ ↑
. Anahita: فرشته آب در ایران و ممالک همسایه. اسم کامل آن اَرَدْویسْوَرْ آناهیتاست و در اوستا دارنده هزار دریا و هزار رود است که گله ها و داراییها را فزونی میبخشد؛ زنان را باردار میکند و در دوران بارداری و وضع حمل آنان، نگهبان و حامی آنان است. آبانیشت در اوستا به ستایش این ایزد پرداخته است (ر.ک. آبانیشت، بند ۱-۵؛ پورداود، ابراهیم، یشتها، بیجا، سلسله انتشارات انجمن زردشتیان ایرانی، بیتا، صص ۱۵۸-۱۵۹). ↑
. شارپ، ص ۱۳۸، ۱۳۹، ۱۴۱٫ ↑
. گیرشمن، رومن، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معین، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۶، ص ۳۱۹٫ ↑
. داندا مایف، محمد، ایران در دوران نخستین پادشاهان هخامنشی، ترجمه روحی ارباب، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۳، ص ۳۰۵؛ ویسهوفر، یوزف، ایران باستان، ترجمه مرتضی ثاقبفر، تهران، ققنوس، ۱۳۷۷، ص ۱۳۴؛ بروسیوس، ماریا، ایرانیان باستان، ترجمه مانی صالحیعلامه، تهران، ثالث، ۱۳۸۹، ص ۵۴، ۹۰٫ ↑
. SiddharthaGautama: وی حدود قرن ۶ ق.م. در سرزمین نپال به دنیا آمد. پدرش سودودنه Suddhodana)) که از پیشگویان شنیده بود فرزندش در آینده یا پادشاه خواهد شد و یا بودا Buddha))، برای اینکه از بودا شدن پسر خود جلوگیری کند، دستور داد هر نوع وسائل ناز و نعمت و عیش و عشرت را برای او فراهم سازند، ولی گوتمه پس از دیدن یک بیمار، پیرمرد، مرده و مرتاض، از ناز و نعمت دست کشید و در پی نیروانه Nirvāna)) برآمد. او ریاضتهای زیادی را متحمل شد و چون دید این ریاضتها او را به نیروانه نمیرساند، آنها را رها کرد و به سیر در عالم درونی خود پرداخت و پس از مدتی به حقیقت دست یافت. او سپس حقایقی را که به دست آورد، برای دیگران تبلیغ نمود و به ترویج عقاید خود پرداخت. ↑

. Arsaces I of Parthia. ↑
. فرای، صص ۳۷۰-۳۷۳؛ بروسیوس، ص ۱۶۸٫ ↑
. دین مهر در جهان باستان (مجموعه گزارشهای دومین کنگره مهرشناسی)، ترجمه مرتضی ثاقبفر، تهران، توس، ۱۳۸۵، ص ۱۰ مقدمه. ↑
. البته در این دوره، اقوام مختلف به خدایان متعددی اعتقاد داشتند و هر شهر، ناحیه و هر گروهی خدایان خاص خود را داشت. پرستش نیاکان، ستارگان و خورشید؛ یکسان دانستن برخی خدایان با ستارگان ثابت و سیار نیز از اعتقادات مرسوم در ایران این دوره بود (ر.ک. بهار، ادیان آسیایی، ص ۶۹؛ فرای، ص ۳۷۱؛ بروسیوس، ص ۱۶۶). ↑
. آموزگار، ژاله، «سخنی کوتاه در مورد اوستا و مطالب آن»، زبان، فرهنگ، اسطوره (مجموعه مقالات)، تهران، معین، ۱۳۸۶، ص ۵۹٫ ↑
. جلالیمقدم، مسعود، آیین زروانی: مکتب فلسفی عرفانی زردشتی بر مبنای اصالت زمان، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۴، ص۷۳،۵۴، ۷۴٫ ↑
. کریستنسن، ایران در زمان ساسانیان، ص ۱۰۰٫ ↑
. بهار، ادیان آسیایی، ص ۷۱؛ جلالیمقدم، ص ۷۴٫ ↑
. دولت ایران در جنگهایی که با روم و سوریه داشت، اسیران مسیحی خود را به ایران میآورد و در ایران ساکن مینمود و بنابراین آمار مسیحیان در ایران رو به فزونی نهاد (ر.ک. کریستنسن، ص ۱۹۴). ↑
. نام مانی در منابع لاتین به شکل قوربیقوس و در منابع یونانی به شکل کوپریکوس یا کورپکو آمده است. احتمالاً کرپکو یا کرپیکو از ریشه کرپک یا کرفک پهلوی، به معنی صواب و خیر گرفته شده و واو آخر آن علامت تخفیف بوده است. قوربیقوس نیز کلمهای فارسی نبوده و اصل آن آرامی یا نبطی بوده است (ر.ک. بهار، «زندگانی مانی»، کشاکشهای مانوی مزدکی در ایران عهد ساسانی، کرباسیان، ملیحه؛ کریمی زنجانیاصل، محمد، تهران، اختران، ۱۳۸۴، ص ۶۵؛ تقیزاده، حسن، مانیشناسی (پژوهشها و ترجمهها)، به کوشش ایرج افشار، تهران، توس، ۱۳۸۲، ص ۲۸۰). ↑
. این نام به اشکال مختلف پاتک، بابک، پتگ، فدیک، فتق، پتیک و پاتاکیوس گزارش شده است (ر.ک. بهار، «زندگانی مانی»، ص ۶۴؛ وامقی، ایرج، نوشته های مانی و مانویان، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۸، ص ۲۳۱). ↑
. نام مادر مانی نیز به اشکال مختلف نوشیت، یوسیت، رامیس، اوتاخیم و مریم آمده است (ر.ک. تقیزاده، ص ۲۸۰). ↑
. تقیزاده، حسن، مانی و دین او، تهران، چاپخانه مجلس، ۱۳۳۵، صص ۴-۱۶؛ بهار، صص ۸۲-۸۳٫ ↑
.Bundos. ↑
.Dərisdênân. ↑
. Khvarraghàn. ↑
. بر اساس منابع اسلامی، پیش از مزدک، زردشت خرگان این دین را تبلیغ میکرده است (ر.ک. طبری، جلد ۲، ص ۹۹) و بر اساس منابع بیزانسی، بوندوس نامی در روم. کریستنسن بر این نظر است که چون این دین در روم توسط بوندوس و مدتی بعد در ایران توسط زردشت خرگان ترویج میشده، پس این دو در واقع یک نفر بودند و در واقع بوندوس لقب زردشت خرگان بوده است (ر.ک. ایران در زمان ساسانیان، ص ۲۴۵). کلیما نظر کریستنسن را قبول ندارد و معتقد است که زردشت خرّگان دنباله کار بوندوس را ادامه داده و دین او را تبلیغ میکرده است (کلیما، اوتاکر، تاریخ جنبش مزدکیان، ترجمه جهانگیر فکری ارشاد، تهران، توس، ۱۳۸۴، ص ۱۷۹). بهار نیز همین نظر را دارد (ر.ک. ادیان آسیایی، ص ۹۵، ۱۰۱). در کنار این نظرات، تورج دریایی بر این باور است که زردشت خرگان از نیاکان مزدک بوده و مزدک کار وی را دنبال کرده است (ر.ک. دریایی، تورج، شاهنشاهی ساسانی، ترجمه مرتضی ثاقبفر، تهران، ققنوس، ۱۳۸۳، ص ۸۵). ↑
. ابنبلخی، فارسنامه، توضیح منصور رستگار رضایی، شیراز، بنیاد فارسشناسی، ۱۳۷۴، ص ۲۲۱٫ ↑
. بهار، ادیان آسیایی، صص ۷۴-۷۵، ۹۶٫ ↑