وبلاگ

۴-۱-۳- خلیج فارس همچنین از مهم‌ترین مناطق سیاسی و ژئوپلتیکی در سراسر جهان به حساب می‌آید. در وصیت‌نامه منصوب به «پطر کبیر» اولین تزار روسیه دستیابی به آب‌های گرم خلیج فارس سفارش شده است. از نگاه «لرد کرزن» مستشرق انگلیسی نیز خلیج فارس از جهت حفظ سلطه انگلستان و جلوگیری از نفوذ روس‌ها حائز اهمیت شناخته شده است. در حال حاضر نیز جنجال‌های سیاسی بر سر نامگذاری خلیج‌فارس مسئله‌ای است که تمامی اندیشمندان و پژوهشگران سیاسی از آن مطّلع هستند. ژنرال «یوردیس فون لوهازن» از اندیشمندان علم ژئوپلتیک، معتقد است که خاورمیانه مرکز دنیای قدیم است و خلیج فارس نیز مرکزِ این مرکز است. لوهازن اهمیت این منطقه را نه فقط به دلیل برخورداری از منابع نفت بلکه به واسطه موقعیت خاص ژئوپلتیکی آن از جهت نزدیکی به اقیانوسهای هند و اطلس ممتاز میداند. (۶)
۴-۱-۴- با تمامی تفاسیر اصلی‌ترین فاکتور اهمیّت خلیج فارس بعد ژئواکونومیک آن است. با کشف نفت یا «طلای سیاه»^[۲۵] در ابتدای قرن بیستم میلادی در خلیج فارس، ژئوپلتیک این منطقه تا حدّ زیادی تغییر کرد. حدود دو سوم از ذخایر نفت و یک سوم ذخایر اثبات شده گاز جهان در اختیار کشورهای حاشیه خلیج فارس قرار دارد. تا کنون نیز جایگزینی برای منابع انرژی خلیج فارس یافت نشده و تاریخ سه دهه گذشته نیز دال بر وجود چالش‌های مرتبط با انرژی در منطقه استراتژیک خلیج فارس است. که از آن جمله می‌توان به جنگ ایران و عراق، جنگ دوم خلیج فارس و جنگ ۲۰۰۳ عراق اشاره نمود. (۷) یوردیس فون لوهازن در مورد پیوند جنگ دوم خلیج فارس با مقوله نفت اشاره می‌کند که جنگ خلیج فارس، جنگی بر ضد اروپای متحد و ژاپن بوده است چرا که این دو گروه از کشورها که به دنبال پشت سر گذاردن آمریکا در عرصه اقتصادی بودند پس از جنگ مذکور و در اختیار گرفتن نفت منطقه از سوی آمریکا از شکوفایی رونق و رفاه بازخواهند ماند(۸) نمودارهای ذیل توزیع منابع شناخته نفت خام را نشان می‌دهد که مبیّن جایگاه بی‌بدیل خاورمیانه و منطقه مرکزی خلیج فارس در قلب آن است. (۹)

http://www.bp.com/assets/bp_internet/globalbp_uk_english/reports_and_publications/statistical_energy_review_2011/STAGING/local_assets/pdf/statistical_review_of_world_energy_full_report_2012.pdf .
همانطور که ذکرآن رفت منطقه خاورمیانه و در مرکز آن خلیج فارس از مناطق حسّاس و بحران‌خیز جهان محسوب می‌شود که تاکنون کانون جنگ‌ها و درگیری‌های نظامی محدود و بعضاً گسترده‌ای بوده است که یکی از این موارد که موضوع فصل حاضر است جنگ دوم خلیج فارس می‌باشد که با حمله و اشغال کویت از سوی رژیم بعث آغاز گردید. امّا دلایل حمله عراق به کشور کویت نیز آن گونه که توضیح داده خواهد شدکاملاً مرتبط با مقوله انرژی می‌باشد.
۴-۲- دلایل حمله عراق به کویت
دلایل متعددی برای حمله عراق به کویت و آغاز جنگ دوم خلیج فارس ذکر می‌شود که از آن‌جمله می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود:
۴-۲-۱- پایان جنگ ایران و عراق مصادف با تلاش «صدام حسین» برای حلّ مشکل بدهی ۳۰ میلیارد دلاری به کویت و بازسازی اقتصاد جنگ‌زده این کشور بود. صدام معتقد بود جنگ عراق با ایران در نهایت به سود کشورهای عرب حوزه خلیج فارس تمام شده و سرمایه‌گذاران اصلی جنگ از جمله کویت باید بدهی عراق را ببخشند ولی کویت نپذیرفت و تشنج با این کشور آغاز شد.
۴-۲-۲- صدام که از بخشش بدهی کشورش ناامید شد با اعمال فشار بر کشورهای صادرکننده نفت طرح کاهش تولید و افزایش قیمت نفت را پیشنهاد کرد امّا این بار هم کویت از کاهش تولید نفت سر باز زد و حتّی پیشگام کشورهای مخالف کاهش تولید در اوپک شد. (۱۰) عراق همچنین عنوان می‌نمود کویت در زمان جنگ این کشور با ایران نیز با تولید بیش از سهمیه خود در اوپک منجر به پایین نگه‌داشتن تعمّدی قیمت نفت و تخریب هر چه بیشتر اقتصاد عراق شده و این دست اقدامات کویت توأم با سرقت نفت از میدان نفتی رومیله در مرز عراق و کویت نوعی جنگ اقتصادی را به عراق تحمیل نموده است. (۱۱)
۴-۲-۳- حکومت عراق از دیرباز کویت را بخشی از ولایت بصره می‌دانست که به واسطه سیاست‌ورزی‌های امپریالیستی بریتانیا بعد از جنگ جهانی اول از عراق جدا شده بود.(۱۲) در پی واکنش‌های منفی کویت به درخواست‌های عراق به طرح مجدد ادعاهای عرضی خود پرداخت. رژیم بعث معتقد بود ترسیم خط مرزی عراق و کویت در سال ۱۹۲۲ منجر به تبدیل عراق به کشوری محصور در خشکی^[۲۶] شده است (۱۳) و باید هرچه سریعتر این وضعیت تغییر کند.
۴-۲-۴- مسئله برخورداری کویت از ذخایر سرشار نفتی را نیز نباید از نظر دور داشت. کویت از ۱۰% از ذخایر نفت جهان برخوردار بود و عراق با تصرّف کویت بر ۲۰% از ذخایر نفت جهان با احتساب ذخایر کویت استیلا می‌یافت صدام حسین نیز در توجیه اشغال کویت و الحاق این کشور به عراق عنوان نموده بود برای وی ضروری بود که به کویت برود و مجدداً مرزهایی را ترسیم کند که ثروت‌ها را از آن اقلیتی از اعراب کرده است.(۱۴)
۴-۳- آغاز جنگ دوم خلیج فارس، واکنش‌های گسترده بین‌المللی
سرانجام در ۲ اوت ۱۹۹۰، ۴۰ لشکر عراقى، در مرزهاى جنوب و جنوب غربی عراق متمرکز شده و جنگ دوم خلیج فارس که به گفته دانشنامه جنگ و صلح بزرگترین نبرد قرن بیستم پس از جنگ جهانی دوم از لحاظ تعداد تجهیزات و متحدان است آغاز گردید. شروع نبرد با خروج خاندان سلطنتی آل صباح (۱۵) و مسؤلان نظامى کویت به کشورهاى همسایه همراه شد امّا آمریکا، اروپا و اعراب به سرعت واکنش نشان داده و از عراق خواستند تا از کویت عقبنشینى کند. در این برهه زمانی شوراى امنیت سازمان ملل متحد طی قطعنامه۶۶۰ ضمن محکوم کردن حمله عراق به کویت خواستار خروج فورى نیروهاى عراقى از این کشور شد.(۱۶) در سوم آگوست ۱۹۹۰ نیز اتحادیه عرب قطعنامه‌اى را در این زمینه به تصویب رساند. با صدور قطعنامه ششم آگوست نیز عراق تحت تحریم‌های اقتصادی قرار گرفت.
در جریان جنگ دوم خلیج فارس ظرف ۴۸ ساعت اکثر نیروهاى مسلّح کویت، توسط گارد ریاست جمهورى صدام سرکوب شده و یا به عربستان گریختند و کویت به عنوان استان نوزدهم عراق معرفی شد. آمریکا، اروپا و ژاپن نیز در اقدام بعدى، کلیه اعتبارات و ثروت‌های عراق و کویت را در خارج از قلمرو این کشورها مسدود اعلام کردند؛ تا صدام حسین را از دستیابى به منابع عظیم دارایی‌های کویت در بانک‌هاى خارجی محروم نمایند. اقدامات بعدى از جمله بیانیه مشترک آمریکا و شوروى مبنى بر خروج بى‏قید و شرط عراق از کویت، درخواست کمک و اعزام نیرو از آمریکا به منطقه خلیج فارس توسط عربستان سعودى و موافقت آمریکاییها با این تقاضا، همراه با اصرار صدام بر الحاق کویت به عراق، رفته رفته منطقه را به سوى یک جنگ تمام عیار سوق داد. در این مرحله صدام به منظور کسب وجهه مذهبی برای تحرکات نظامی رژیم بعث، سعی در مربوط کردن اشغال کویت به اقدامات اسرائیل در اشغال اراضی فسلطینیان نمود ولی بلافاصله «جرج هربرت واکر بوش» رئیس جمهور آمریکا هرگونه ارتباط مابین اشغال کویت از سوی عراق و مسئله فلسطین را انکار نمود.(۱۷) در این مرحله عراق طرحی را به «برنت اسکو کرافت» مشاور امنیت ملی آمریکا تسلیم نمود که بر مبنای آن خروج عراق از کویت و اجازه ترک مخاصمه برای خارجی‌ها تضمین شده بود به این شرط که سازمان ملل تحریم‌ها را علیه عراق ابطال نموده، اجازه دسترسی تضمین شده به خلیج فارس از طریق جزایر کویتی بوبیان و وربا را داده و کنترل کامل عراق بر میدان نفتی رومیله را میسّر نماید این طرح همچنین انعقاد یک توافق نفتی با آمریکا به منظور غلبه بر مشکلات اقتصادی و مالی عراق و اقدام مشترک در راستای ثبات خلیج فارس را نیز در بر می‌گرفت. هر چند طرح موصوف مورد توافق آمریکا قرار نگرفت. در ادامه و با بی‌نتیجه ماندن تمامى اقدامات میانجیگرانه و راه حلهاى مسالمت‌آمیز، شوراى امنیت سازمان ملل طی قطعنامه ۶۶۵ مورّخ ۲۵ اوت ۱۹۹۰ (سوم شهریور ۱۳۶۹) اعمال قوّه قهریه و کاربرد زور براى آزاد سازى کویت را تجویز کرد. در پی قطعنامه شوراى امنیت، آمریکا و سایر کشورهاى غربى به همراه تعدادى از دول عربى، به اعزام نیرو به منطقه مبادرت نمودند. در دسامبر ۱۹۹۰ نیز عراق طرح دیگری را که به نحوی حل بحران خلیج فارس را به سرنوشت بحران فلسطین گره می‌زد؛ ارائه کرد. امّا آمریکا بر مواضع خود مبنی بر عدم هرگونه مذاکره و اعطای امتیاز به عراق تا خروج این کشور از کویت پافشاری می‌کرد. سرانجام شوراى امنیت در آخرین اقدام خود و پس از دیدار وزرای امور خارجه عراق و آمریکا در ایتالیا، قطعنامه‏ ۶۷۸ را در ۲۹ نوامبر ۱۹۹۰ (هشتم آذر ۱۳۶۹) به تصویب رساند. که به موجب این قطعنامه، ضمن درخواست از عراق جهت تخلیه بدون قید و شرط کویت، عملیات نظامى علیه آن کشور بر مبنای ضرب‌الاجل تعیین شد. بنابراین دولت عراق تا پانزدهم ژانویه ۱۹۹۱ (۲۵ دى ماه ۱۳۶۹) مهلت داشت که به مفاد قطعنامه‏هاى شوراى امنیت عمل کند؛ در غیر این صورت اتحاد بین‏المللى به سردمداری آمریکا با توسل به زور، به این خواسته جامعه جهانی جامه عمل مى‏پوشاند.(۱۸)
۴-۴- شروع عملیات طوفان صحرا
با عدم تمکین دولت عراق از مناسبات بین‌المللی، مورخ ۱۷ ژانویه ۱۹۹۱ (۲۷ دی ۱۳۶۹) حدود ۲۴ ساعت پس از ضرب‌الاجل شورای امنیت، آمریکا به همراه ائتلافی از ۳۴ کشور به فرماندهی ژنرال «نورمن شوارتزکف» وارد نبردی چهل روزه با عراق شد.(۱۹) با شروع جنگ که عملیات طوفان صحرا^[۲۷] خوانده می‌شود هر چند کشورهای ائتلاف به دلایلی نظیر عدم نیاز به دخالت در منازعه داخلی ما بین اعراب و امکان افزایش بی‌رویه نفوذ آمریکا در منطقه استراتژیک خلیج فارس میلی به شرکت گسترده در این جنگ نداشتند.(۲۰) امّا ایالات متحده با بهانه‌هایی از قبیل نقض قلمرو کویت از سوی عراق، ضرورت دفاع از عربستان سعودی با توجه به نقش محوری این کشور در تأمین نفت، جنایت سربازان عراقی در بیرون کشیدن نوزادان نارس از دستگاه‌های بیمارستانی و اعدام افراد بدون طی مراحل قانونی سعی در فراهم نمودن توجیهات عمومی برای پیوستن کشورها به ائتلاف داشت. در مجموع بسیارى از کشورهاى جهان از جمله آمریکا، استرالیا، انگلیس، فرانسه، آلمان، ایتالیا، کره‌ جنوبى، اسپانیا و حتى یونان، افغانستان و مراکش نظامیانشان را در نیروهاى ائتلافى به این جنگ اعزام کردند. آمریکا خود به تنهایى نزدیک به ‌۷۰۰ هزار نظامى به منطقه اعزام کرد و این در حالى بود که سایر کشورهاى شرکت کننده در این جنگ، تنها ‌۱۶۰۰۰۰ نظامى اعزام کردند.(۲۱) عملیات طوفان صحرا با حملات هوایی گسترده آغاز شد به طوری که نیروهای ائتلاف با انجام ۱۰۰۰۰ پرواز حدود ۸۸۵۰ تن بمب را بر سر نیروهای عراقی رها کردند.(۲۲) عملیات‌های هوایی مذکور سه هدف را در بر می‌گرفت مرحله اول نابودی نیروهای هوایی و ضد هوایی عراق؛ مرحله دوم تخریب زیرساخت‌های ارتباطی این کشور و سومین و بزرگترین فاز حملات هوایی نیز تمامی اهداف نظامی عراق در سرتاسر خاک کویت و عراق را شامل می‌شد. همانطور که ذکر آن رفت از آغاز اشغال کویت، رژیم بعث تلاش گسترده‌ای برای نمایش چهره‌ای موافق با مردم فلسطین بروز داد به طوری که در نشست وزاری امور خارجه عراق و آمریکا در ایتالیا «طارق عزیز» وزیر خارجه عراق در پاسخ به خبرنگاری که در مورد حمله به اسرائیل با آغاز جنگ علیه عراق سؤال کرده بود پاسخ کاملاً مثبت و قطعی ارائه داد.(۲۳) امّا در عرصه عمل عراق اقدام به پرتاب ۸ موشک به خاک اسرائیل نمود و با ادامه این روند در روزهای بعدی قلمرو اسرائیل آماج ۴۲ موشک “اسکاد” قرار گرفت. (۲۴) عراق به بروز یک عکس‌العمل نظامی از جانب اسرائیل امیدوار بود تا به این وسیله کشورهای عربی شرکت کننده در ائتلاف به واسطه عدم تمایل برای جنگیدن در یک جبهه درکنار اسرائیل، از صف نیروهای ائتلاف خارج شوند.(۲۵) امّا در مجموع سران نظامی ائتلاف به اسرائیل وعده دادند در صورت خویشتنداری در مقابل حملات موشکی عراق از قلمرو سرزمینی این رژیم توسط موشک‌های «پاترویت» دفاع خواهند کرد.(۲۶) همچنین رژیم بعث به واسطه آنچه خیانت‌ورزی کشورهای عرب و به ویژه مواضع دوپهلوی خادمان حرمین شریفین می‌دانست با شلیک ۴۷ موشک به عربستان سعودی و یک موشک به بحرین و یکی هم به قطر به گسترش ابعاد بین‌المللی جنگ پرداخت. در ۲۹ ژانویه ۱۹۹۱ نیز نیروهای عراقی اقدام به حمله و اشغال شهر «خفجی» کشور عربستان نمودند هر چند نیروهای ائتلاف پس از دو روز موفّق به باز پس‌گرفتن شهر مذکور شدند. امّا اقدام عراق شدّت عمل سران حزب بعث و ناکارآمدی سیستم دفاعی همسایگان این کشور را بیش از پیش متجلّی می‌ساخت مسئله‌ای که پس از پایان جنگ، کشورهای حاشیه خلیج فارس را به انعقاد قراردادهای نظامی‌امنیتی با ایالات متحده سوق داد. با ادامه جنگ روز به روز از توان نظامی عراق کاسته می‌شد و این کشور متحمّل تلفات سنگین‌تری در مقایسه با روزهای ابتدایی جنگ می‌شد تا اینکه با دستور صدام حسین مبنی بر عقب‌نشینی نیروهای عراقی از محدوده شهر کویت^[۲۸] در تاریخ ۲۷ فوریه ۱۹۹۱ ریاست جمهوری آمریکا جرج بوش رسماً آزادسازی کویت را اعلام نمود. ضمناً نیروهای عراقی پیش از اتمام نبرد پایانی ۴ روزه و در آستانه خاتمه رسمی اشغال کویت با افروختن آتش در نزدیکی حدود ۷۰۰ حلقه چاه نفت کویت و ایجاد میدان مین در حوالی چاه‌های نفت سعی در وارد آوردن آخرین خسارات ممکنه به کشور کویت نیز نمودند. همچنین نیروهای عراقی در تاریخ ۲۴ ژانویه ۱۹۹۱ با ریختن ۴۰۰ میلیون گالن نفت خام در خلیج فارس سعی کردند از بیم به آتش کشیده شدن نفت سطح آب، مانع از نزدیک شدن ناوهای آمریکایی به ساحل این کشور شده و به نحوی تبعات نظامی جنگ را به خروج نیروهای خود از کویت خلاصه کنند. حادثه‌ای که تا سال‌ها پس از جنگ نیز عوارض زیست‌محیطی شدیدی را به همراه داشت.(۲۷)
بدین ترتیب جنگ دوم خلیج فارس که بنا بر اقوال «جنگ نفت» نیز نامیده می‌شود در عرصه نظامی به پایان رسید. امّا این جنگ دارای پیامدها و نتایج بسیار گسترده‌ای بود. هر چند ملاک اثر پژوهشی حاضر بررسی نتایج اقتصادی این جنگ با تمرکز بر قیمت نفت و سیاست‌های اوپک می‌باشد.
۴-۵- پیامدهای جنگ دوم خلیج فارس
۴-۵-۱- این جنگ با تأسیس ناوگان پنجم آمریکا و استقرار نیروهای این کشور در خلیج فارس و دریای سرخ و آغاز نظم نوین جهانی همراه شد. نظمی که با یک‌جانبه گرایی آمریکایی و تسلط آمریکا بر گلوگاه انرژی جهان ادامه یافته است.
۴-۵-۲- آشکار شدن مواضع دوگانه قدرت‌های بزرگ نیز از دیگر پیامد‌های این جنگ است. عدّه‌ای از اندیشمندان، منافع اعضای دائم شورای امنیت را دلیل این مواضع دوگانه می‌دانند. که از مصادیق بارز آن نیز می‌توان به سکوت در مقابل تجاوز عراق به ایران در اوایل دههی ۱۹۸۰ و شدّت عمل در مقابل حمله به کویت در اوایل دههی ۱۹۹۰ اشاره نمود. به روشنی معلوم است که ملاحظات استراتژیک یا اقتصادی و منافع جامعهی اروپا، باعث اتخاذ مواضع دوگانهی شورای امنیت در قبال دو تجاوز عراق به همسایگان خود، شده است. مهمترین منافع مشترک صاحبان حق وتو در منطقهی خلیج فارس، شامل مواردی چون مبارزه با بنیادگرایی، سیاست تضعیف یکدیگر، حفظ و گسترش بازار مصرف منطقه، فروش تسلیحات، افزایش سلطه بر نفت و گاز و … میگردد.(۲۸)
۴-۵-۳- از دیگر پیامدهای جنگ مذکور مشروعیت‌زدایی از حکومت‌های منطقه می‌باشد. به عبارت دیگر استمداد حکام جهان عرب از آمریکا به منظور متوقف ساختن ارتش عراق تا حدّ زیادی به تحقیر وجهه داخلی و بین‌المللی آنها انجامیده و تبلیغات گسترده پیشین در مورد توانمندی دفاعی دولت‌های خاورمیانه عربی و بیزاری نمادین از «کفار نصاری» و در رأس آن آمریکا را به باد سخره گرفت. از سوی دیگر آنچه که بعدها از سوی «معمر قذافی» حاکم مقتول لیبی کمک گرفتن از شخص «شیطان» از سوی عربستان سعودی نامیده شد. در غلیان احساسات ضد حکومتی و رشد بنیاگرایی اسلامی در منطقه به شدت تأثیرگذار بود به گونه‌ای که بسیاری از جریانات تندرو اسلامی از قبیل نووهابیون، روحانیون سلفی و حتی القاعده بر بی‌کفایتی حکام عرب، به ویژه خاندان آل سعود در دفاع از تمامیت ارضی کشور خود و جادادن کفّار در زادگاه پیامبر اسلام (س) صحه گذارده و بر ضرورت اتخاذ مشی مبارزه مسلحانه با حکومت‌های دست‌نشانده و کفار ساکن در بلاد مسلمین تأکید نمودند.
۴-۵-۴- از جمله دیگر پیامدهای جنگ دوم خلیج فارس بالا رفتن تصاعدی قیمت نفت بوده است. بحران خلیج فارس از یک سو با احاطه بر اخبار جهانی از اول آگوست ۱۹۹۰ تا آغاز سال ۱۹۹۱ و از سوی دیگر با قطع تولید نفت از سوی دو کشور عراق و کویت بر افزایش قیمت نفت مؤثر بود. «میلر»^[۲۹] و «ژانگ»^[۳۰] از جمله پژوهشگرانی بودند که در مورد نوسان قیمت نفت بعد از جنگ دوم خلیج فارس اقدام به بررسی‌هایی نمودند آنها معتقدند که قیمت نفت بی‌درنگ در شروع جنگ خلیج فارس دو برابر شده و شش ماه بعد، پس از حاکم شدن صلح به سطح قبلی خود بازگشت.(۲۹) در حقیقت بحران خلیج فارس با کاهش ۳/۴ میلیون بشکه در روز از تولید نفت جهانی، بازارهای بین‌المللی را تحت تأثیر قرار داد. در فاصله اواخر جولای تا ۲۴ آگوست ۱۹۹۰ قیمت جهانی نفت از ۱۶ دلار به بیش از ۲۸ دلار در هر بشکه افزایش یافت هر چند بیشترین قیمت، مربوط به ماه سپتامبر و حدود ۳۶ دلار در هر بشکه به ثبت رسیده است.(۳۰) جدول و نمودار ذیل بیان گر تأثیر جنگ دوم خلیج فارس بر قیمت نفت است. (۳۱)