به منظور جدا کردن چارچوب تصوّرى اساسى قرآن به عنوان یک کل، نخستین کارِ لازم، آن است که بکوشیم تا قرآن را بدون تصوّر قبلى و تعصّب بخوانیم. به عبارت دیگر، باید بکوشیم تا قرآن را نه از طریق اندیشه‌هایى که به توسط متفکّران مسلمانِ دوره‌هاى پس از قرآن در تلاش ایشان جهت فهمیدن و تفسیر کردن این کتاب و هر یک به شکلى خاص پیدا شده است، بخوانیم؛ بلکه باید کوشش ما، مصروف آن باشد که ساخت مفاهیم کلمه‌اى قرآنى را به صورت اصلىِ آنها بفهمیم؛ یعنى به همان صورت که معاصران پیامبر(|) و پیروان بلاواسطۀ او آن را مى‌فهمیده‌اند. حقیقت، آن است که به چنین کمال مطلوبى دسترسى نیست؛ ولى لااقل باید سعى خود را مبذول داریم تا هر چه ممکن است، به این کمال مطلوب، نزدیک‌تر شویم.[۲۰۱]از این جهت شایسته است ابتدا مروری داشته باشیم بر معناشناسی قرآن تا در سایه آن بتوانیم به فهم معنایی ألم نایل شویم و بر اثر شناخت میزان تاثیرگذاری قرآن در نهج البلاغه، معنای ألم در این کتاب را نیز حاصل کنیم.
واژگان قرآن
ویژگی واژگان قرآنی این است که یکی به واسطه دیگری تکمیل می‌شود و تنها با وجود دیگری به وجود می‌آید.[۲۰۲] برای مثال هرگاه از ایمان سخن می‌گوید به لوازمات آن چون تقوا، عمل صالح، انفاق، جهاد و… اشاره می‌کند.
مکان استواری که آن واژه در میان دیگر واژگان دارد؛ و به منزله نقطه مرکز دایره است را توان جایگاه می‌نامیم؛ و همان طور که هر چیزی در دایره قرار می‌گیرد، پیرامون آن نقطه می‌گردد و آن نقطه در جای خود ثابت است، واژگان قرآنی نیز چنین است و هر واژه در آیه پیرامون آن می‌گردد و اهمیت آن به میزان دوری یا نزدیکی از آن مرکز می‌باشد؛ منظور از نقش برجسته و تأثیرگذار، توانمندی موجود در واژه؛ یعنی همان معنا یا مفهومی است که با عقل خواننده ژرف اندیش تماس پیدا کرده، هرچه بیشتر عقلش را تابناک می‌سازد و در کنار زدن موانع و دیدن ماوراء، وی را یاری می‌دهد. پس معنا، دلالت، رساندن پیام و تأثیرگذاری بر خرد و اندیشه و دیگر انواع بیان و روشنگری، همگی همان نقشی را ایفا می‌کنند که واژگان قرآن مجید بازیگر چنین نقشی است.[۲۰۳]
-
- ۵. ۲. ألم و مشتقات آن در قرآن
واژه ألم و مشتقات آن در مجموع هفتاد و پنج بار(در ۷۳ آیه و۴۴ سوره) در قرآن آمده است. این واژه به صورت اسمی (ألم) در قرآن نیامده است و به صورت فعلی هم تنها سه بار و همه در یک آیه ( نساء/۴ ) آمده است و به رنج در جنگ اشاره دارد. در اکثر موارد (۷۲ مورد) به صورت صفت (ألیم) و در اکثر موارد به صورت ترکیب وصفی (عذاب ألیم) آمده است (ألم با عذاب همنشین شده است). به غیر از آیه هجده سوره یس در بقیه موارد تنبیه و عذاب رنج آور از سوی خداوند است. [۲۰۴] در بعضی موارد نوع عذاب نیز مشخص شده است.[۲۰۵] صفت ألیم به معنای درد زیاد می‌باشد راغب در معنای “ألیم” قید شدّت را نیز به درد اضافه کرده است.[۲۰۶]
نمودار ۲ـ۵ مشتقات ألم در قرآن
مفردات، قاموس و اقرب الموارد، ألیم را به معناى اسم فاعل (مُؤْلِم) دردآور گرفته‌اند، ولى بهتر است بگوییم صفت مشبهه است مثل شریف و دالّ بر دوام و ثبوت است؛ خاصّه که عذاب اخروى با آن توصیف شده است، پس عذاب ألیم؛ یعنى عذاب دردناک ِدائم .[۲۰۷] در عین حال صفت مشبهه در معنای اسم فاعل هم به کار رفته است.تفاوت صفت مشبهه و اسم فاعل تنها در وزن نیست بلکه هرگاه کلمه بر رنگ و نقص وعیب دلالت کند، در معنای صفت مشبهه به کار رفته است.در دو مورد به عذاب ألیم و دردناک خداوند، هم در دنیا و هم در آخرت اشاره شده است.[۲۰۸] ابوهلال عسکری در باب تفاوت میان ألم و عذاب می‌گوید:« میان آن دو رابطه عموم و خصوص مطلق حاکم است .هر عذابی ألم است ولی هر ألمی عذاب نیست. در واقع عذاب خاص‌تر از ألم است چرا که عذاب درد مستمر است در حالیکه ألم می‌تواند مستمر و یا نامستمر باشد. و در تأیید کلام مثال زیر را می‌آورد: « ألا ترى أن قرصه البعوض ألم و لیس بعذاب فان استمر ذلک قلت عذّبنی البعوض اللیلهَ» و اینکه گفته می‌شود ” ماء عذب” به دلیل استمرار آن در حلق است».[۲۰۹]
در قرآن کریم در یک مورد ترکیب “رجز ألیم” آمده است:
﴿ وَ الَّذینَ سَعَوْا فی آیاتِنا مُعاجِزینَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلیمٌ﴾[۲۱۰]
و کسانى که در [ابطال] آیات ما کوشش مىورزند که ما را درمانده کنند، برایشان عذابى از بلایى دردناک باشد.
در اینجا واژه ألیم به عنوان صفت برای کلمه رجز به کار رفته است و این نشان می‌دهد که ألم در مواردی جنبه‌ی عامی مانند بلاء را پیدا می‌کند. در آیه مذکور ألیم در توصیف عذاب و رجز است، اشاره دارد به شدّت درد انسان که بهترین و رساترین تفسیر در بیان انسان دردمند است.[۲۱۱]
-
- ۵. ۲.حوزه معنایی واژه ألم در قرآن
همان‌طور که در فصل اول اشاره نمودیم برای فهم معنای کلمه به ترسیم میدان معنا شناسی یا حوزه معنایی که شامل مجموعه‌ای از روابط معنایی واژه با واژگان دیگردر یک زبان است، می‌پردازیم. اجزا و عناصر یک مفهوم کلیدی نیز می‌تواند سبب بسط و گسترش حوزه معنایی آن واژه شود. ما در اینجا برای فهم معنای ألم به بررسی حوزه معنایی آن در آیات قرآن به می‌پردازیم.
-
- ۲. ۵. ۲. عقاب
قبلاَ اشاره کردیم که تفاوت ألم با عذاب در جنبه استمرار و دوام آن است و عذاب دردی مستمر است. حال در مورد تفاوت معنایی عقاب و عذاب گفته‌اند که عقاب بر استحقاق شخص بنا شده است و به معنای کیفر اعمال است. به خاطر اینکه فاعل (کننده کار) مستحقِ نتیجه عملش است، عقاب نامیده شده، اصل کلمه عقاب، “تلو"(به دنبال هم آمدن) است. [۲۱۲] در حالیکه درمورد عذاب ممکن است شخص مستحق و یا غیر مستحق باشد. درقرآن ألیم با عقاب همنشین شده است.
﴿ ما یقالُ لَکَ إِلاَّ ما قَدْ قیلَ لِلرُّسُلِ مِنْ قَبْلِکَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَهٍ وَ ذُو عِقابٍ أَلیمٍ﴾[۲۱۳]
به تو جز آنچه به پیامبران پیش از تو گفته شده است گفته نمىشود. به راستى که پروردگار تو داراى آمرزش و دارنده کیفرى پردرد است.
در این آیه عقاب در همنشینی با عذاب و در تقابل با مغفرت قرار گرفته است. در معنای مغفرت گفته شده که غفران خداوند، بنده را از اینکه به او عذاب برسد، حفظ می‌کند.[۲۱۴]
-
- ۲. ۵. ۲. ظلم
ظلم از واژه های کلیدی قرآن است. ظلم در بیشتر موارد در قرآن معنای مصداقی دارد که انسان با رفتار نابجای خود، خسارت‌های جبران ناپذیری به خود، جامعه و تاریخ، فرهنگ وارد سازد.[۲۱۵]
قرآن در بیان فرجام قومی که به خاطر ظلم، به عذاب دردناک گرفتار شدند می‌گوید:
﴿وَ کَذلِکَ أَخْذُ رَبِّکَ إِذا أَخَذَ الْقُرى وَ هِی ظالِمَهٌ إِنَّ أَخْذَهُ أَلیمٌ شَدیدٌ [۲۱۶]؛
این گونه بود [به قهر] گرفتن پروردگارت، وقتى شهرها را در حالى که ستمگر بودند [به قهر] مىگرفت. آرى [به قهر] گرفتن او دردناک و سخت است﴾.
در این آیه ظلم، علت عذاب دردناک آن قوم است. ألم با ظلم در رابطه همنشینی قرار دارد.
-
- ۲. ۵. ۲. رجاء
رجاء به معنای امید در برابر خوف می‌آید. غزالی رجاء را آرامش درونی انسان و پیوسته در انتظار حادثه خوشایند قرار داشتن، معنا نموده است.[۲۱۷] خداوند می‌فرماید:
﴿ وَ لَا تَهِنُواْ فىِ ابْتِغَاءِ الْقَوْمِ إِن تَکُونُواْ تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ یأْلَمُونَ کَمَا تَأْلَمُونَ وَ تَرْجُونَ مِنَ اللَّهِ مَا لَا یرْجُونَ وَ کاَنَ اللَّهُ عَلِیمًا حَکِیمًا [۲۱۸]
و در تعقیبِ گروه [دشمنان] سستى نورزید. اگر شما درد مىکشید، آنان [نیز] همان گونه که شما درد مىکشید، درد مىکشند، و حال آنکه شما چیزهایى از خدا امید دارید که آنها امید ندارند، و خدا همواره داناى سنجیدهکار است﴾.[۲۱۹]
در اینجا ألم همنشین با رجاء شده است. عمومیت درد را برای تمامی انسان‌ها چه مؤمن و چه کافر و… بیان کرده و از طرفی امید به خداوند در میان مؤمنان عامل برتری آنان دانسته است به طوری چنانچه درد و رنج با امید رهایی ازآن در پرتو ایمان به خداوند همراه باشد، آنگاه عذاب ناشی از ألم فروکاسته می‌شود.[۲۲۰]
-
- ۲. ۵. ۲. اعتداء
اعتداء به معنای “پا فراتر گذاشتن از حدّ خود” است. در موارد بسیاری واژه اعتداء به مثابه مترادف تام و تمام ظلم عمل می‌کند. [۲۲۱] یکی از وجوه و جنبه‌های ظلم، شکستن و تجاوز به حدود الله است. درقرآن دو فعل “عصی"(سرکشی کردن از فرمان کسی) و “اعتدی” اغلب در کنار هم دیده می‌شوند.[۲۲۲]
۱ـ ﴿یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیکُمُ الْقِصاصُ … فَاتِّباعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَداءٌ إِلَیهِ بِإِحْسانٍ ذلِکَ تَخْفیفٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ رَحْمَهٌ فَمَنِ اعْتَدى بَعْدَ ذلِکَ فَلَهُ عَذابٌ أَلیمٌ ﴾[۲۲۳]؛
اى کسانى که ایمان آوردهاید، در باره کشتگان، بر شما [حقّ] قصاص مقرر شده… و با [رعایت] احسان، [خونبها را] به او بپردازد. این [حکم] تخفیف و رحمتى از پروردگار شماست پس هر کس، بعد از آن از اندازه درگذرد، وى را عذابى دردناک است.
در این آیه که اشاره به اهل ایمان است، سرپیچی از حکم خداوند، عذاب او را به دنبال خواهد داشت. ألم با تعدی همنشین شده است به تعبیری دیگر، یکی از علل ألم تعدی است.
-
- ۲. ۵. ۲. کذب
کذب با توجه به آیات قرآن از مفاهیم همنشین با ألم است چنان‌که در آیه زیرآمده است:
﴿ بَلِ الَّذینَ کَفَرُوا یُکَذِّبُونَ … فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلیمٍ ﴾[۲۲۴]؛
[نه!] بلکه آنان که کفر ورزیدهاند، تکذیب مىکنند … پس آنان را از عذابى دردناک خبر ده.
با توجه به آیات قبل،کفر و کذب با ألم در یک حوزه معنایی مرتبط با هم قرار گرفته‌اند. نتیجه کذب کافران،عذاب دردناک است.بنابراین کذب و ألم در یک رابطه همنشینی باهم قرار گرفته که یکی علت دیگری است. در اینجا (و در موارد بسیار دیگر) خداوند ، تهدید به عذاب را ، از باب تهکم و استهزاء تعبیر به مژده به عذاب فرموده است، و چون در ابتداى جمله حرف” فاء” آمده، مىفهماند این تهدید، نتیجه تکذیب است.[۲۲۵]
-
- ۲. ۵. ۲. نفاق
فرم در حال بارگذاری ...
