وبلاگ

تحت تأثیر دیدگاه دایسی، رایج‌ترین عنوان این پدیده کنوانسیون قانون اساسی است. جان مکینتاش کنوانسیون را به مثابه رویه‌ای سیاسی که به صورت عمومی پذیرفته شده و معمولاً موارد اجرا یا سوابق موفقیت آمیزی دارد توصیف کرده است. (واوینگ، ۱۳۸۵: ۳۳۳-۳۳۲)
۵- سایر موارد
این موارد شامل اعمال سیاسی و اداری و قواعد احزاب سیاسی است.
۳-۴-۲- اصول بنیادین نظام قانونگذاری انگلستان
۳-۴-۲-۱- دموکراسی
دموکراسی معنای گوناگونی دارد که یکی از آنها انتخاب مستقیم دولت از سوی ملت است. این تعریف در بریتانیا جایی ندارد. معنای دیگر دموکراسی آن است که دولت پیشنهادی با رضایت مردم انتخاب شود و این تعریف از دموکراسی در نظام سیاسی انگلستان تعریف قابل قبولی است، بر این اساس عموم شهروندان، اعضاء مجلس عوام را انتخاب می‌کنند و ملکه نمی‌تواند بدون رضایت مجلس عوام قانونی را تصویب نماید. تعیین بودجه نیز وابسته به مجلس است. ملکه و مجلس اعیان منتخب مردم نیستند ولی نمی‌توانند خلاف خواست مجلس عوام که منتخب مردم است رفتار کنند.
در بریتانیا دموکراسی ویژگی‌های خاصی دارد از جمله تفویض اختیار کامل قانونگذاری توسط مجلس عوام یا حق مجلس اعیان دروتو کامل برای انحلال انتخابات و افزایش عمر پارلمان و همچنین اینکه ملکه می‌تواند لایحه مصوب دو مجلس را امضاء نکند. به علاوه قدرت فوق العاده قوه مجریه در انگلستان خطر جدی علیه دموکراسی در آن کشور است. (زارعی، ۱۳۸۴: ۲۸)

۳-۴-۲- ۲- حاکمیت پارلمان
پارلمان در بریتانیا حاکمیت مطلق دارد. پارلمان می‌تواند تا هر کجا که بخواهد قانون وضع کند یا قوانین موجود را باطل کند و هیچ مقام و مرجعی نمی‌تواند مانع آن شود. تنها محدودیتی که پارلمان دارد این است که نمی‌تواند صلاحیت‌های جانشینانش را محدود کند که این موضوع از زمان پیوستن بریتانیا به اتحادیه اروپا مقرر گردیده است. بر اساس اصل حاکمیت پارلمان افراد باید از قوانین پارلمان اطاعت کنند و قضات باید آنها را اعمال نمایند، ولی نمی‌توانند قوانین را برخلاف اصول پذیرفته شده تفسیر کنند (مثلاً اعدام را حبس را تفسیر کنند). البته قوانین مصوب پارلمان بعدی می‌توانند قوانین مصوب پارلمان قبلی را نقض کنند و آنها را بی‌اعتبار سازند.
۳-۵- نظام انتخابات پارلمانی انگلستان
با بررسی و مطالعه تاریخ سیاسی بریتانیا در می‌یابیم که نخستین سنگ بنای انتخابات به معنی امروزی کلمه، در این مملکت گزارده شد. در آغاز سلطنت مطلق زیر فشار زمینداران و نجبای روحانی و نظامی به انتقال بخشی از قدرت خود به آنان، دست کم در زمینه رایزنی در امور مالی و مالیاتی مبادرت ورزیده است. آنگاه به سبب تحول در وسایل تولید صنعتی و توجه به بازرگانی و قوت گرفتن بورژوازی شهری و درخواست‌های روزافزون این طبقه رو به رشد، برای مشارکت در این گونه تصمیم گیری‌های مملکتی مالاً دربار انگلستان تن به قبول و شناخت این نیروی جدید و پویای اجتماعی نیز داد و موافقت کرد که نمایندگان بورژوازی صنعت، بازرگانی، روشنفکری و مشاغل آزاد نیز در پارلمان انگلستان شرکت جویند. از همان زمان آرام آرام شیوه‌های گزینش و فنون مربوطه راه تکامل در پیش گرفت و از صورت یک امر اتفاقی زودگذر، به صورت منسجم درآمد و کم کم وارد شبکه حقوق اکثر کشورهای عالم گردید. (قاضی، ۱۳۷۹: ۲۹۸- ۲۹۷)
۳-۵-۱- انواع انتخابات
در بریتانیا دو نوع انتخابات وجود دارد:

1. 1. انتخابات عمومی معمولاً بعد از انحلال پارلمان برگزار می‌شود که این انحلال یا در اثر اعلامیه سلطنتی است یا به دلیل اینکه عمر پارلمان به پایان رسیده است.

1. 1. انتخابات میان دوره‌ای هنگامی انجام می‌شود که پست خالی در مجلس باشد و خود مجلس تصمیم می‌گیرد که آن پست خالی را پر کند یا نه طبق کنوانسیون، پیشنهاد از طرف حزبی ارائه می‌شود که عضو قبلی متعلق به آن بوده است.

در بریتانیا دو مجلس وجود دارد. مجلس عوام و اعیان: نمایندگان مجلس عوام در حوزه‌های انتخابی با رأی مستقیم اهالی آن حوزه انتخاب می‌شوند. نام کسانی که به مدت یکسال در حوزه انتخابی سکونت داشته باشند، معمولاً در لیست انتخاب کنندگان آن حوزه‌ی انتخابی ثبت است و باید در روز انتخابات در همان حوزه رأی خود را به صندوق بیندازند. کسانی که پیش بینی می‌کنند روز معهود در محل نیستند باید از پیش این موضوع را به حوزه انتخابی خود اطلاع دهند تا بتوانند از طریق پست رأی خود را به مسئولان صندوق انتخابات برسانند. پس از انتخابات عمومی مجلس عوام حزبی که بیشترین تعداد نمایندگان انتخاب شده را به دست آورد، قدرت سیاسی را به دست می‌گیرد و رئیس آن حزب نخست وزیر می‌شود. نوعاً حزب اقلیت به عنوان بدیل از پیش از اعلام نتایج انتخابات هیئت وزیران در حال انتظار خود را با عنوان کابینه سایه معرفی کرده است. بنابراین چه حزب حاکم در نتیجه انتخابات ابقاء شود و چه حزب اقلیت در انتخابات برنده شود مردم با چهره‌ی وزیران از پیش آشنایی دارند. دوره مجلس عوام پنج سال است ولی در عمل قبل از اتمام دوره مذکور نخست وزیر می‌توانند دستور تجدید انتخابات را بدهد. البته از نظر تشریفاتی، دستور انحلال مجلس را ملکه می‌دهد. اما برابر عرف مسلم، ملکه جز با صواب دید و پیشنهاد نخست وزیر، حق انحلال مجلس را ندارد. (امین، ۱۳۸۳: ۵۷-۵۶)
۳-۵-۲- شرایط کاندیداها
کسانی می‌توانند کاندیدا شوند که بتوانند ۵۰۰ پوند ودیعه بگذارند تا در صورتی که موفق به کسب از تمام آراء نشوند مبلغ فوق به عنوان جریمه ضبط شود و همچنین هر کاندیدا باید توسط ۱۰ امضاء حمایت شود. به طور کلی افراد زیر صلاحیت کاندیدا شدن را ندارند:
۱- خارجیان به غیر از اتباع ایرلند
۲- افراد زیر ۲۱ سال
۳ - بیماران روانی
۴ - لردها (زن و مرد) به غیر از لردهای ایرلندی
۵ - روحانیون منصوب از طرف اسقف‌ها در کلیساهای انگلیس و ایرلند و کشیشان کلیسای اسکاتلند و کشیشان رومان کاتولیک.
۶ - بدهکارانی که ورشکست شده‌اند تا پنج سال بعد از ادای دین در صورتی که ثابت شود ورشکستی در اثر تخلف بدهکار نبوده است.
۷ - افراد محکوم به عملیات انتخاباتی غیرقانونی
۸- افراد محکوم به خیانت کشور تا اتمام حکم یا عفو.
۹- افراد محکوم به یک جرم که به مدت یک سال یا بیشتر به حبس محکوم شده‌اند در حالی که در زندان به سر برند یا به طور غیرقانونی آزاد شده باند.
۱۰- افرادی که دارای مقامات عمومی خاصی هستند کارمندان دولت، قضات، افراد پلیس، افراد نیروهای مسلح و روحانیون خاص و اعضاء قانونگذاران خارجی (موثق و دیگران، ۱۳۸۳: ۲۰)
در رابطه با مسئله صلاحیت، هر کاندیدایی می‌تواند از کمیته قضایی شورای مشورتی ملکه بخواهد تا به مسئله رسیدگی کند و کمیته مذکور می‌تواند در آن رابطه اظهار نامه‌ای ارائه کند، همچنین مجلس نیز می‌تواند موضوع صلاحیت را جهت نظرخواهی به شورای مشورتی ملکه ارجاع دهد. و آخرین مورد مسئله تفکیک قوا است. برای جلوگیری از تداخل قوا طبق قانون عدم صلاحیت مجلس عوام بیش از ۹۵ وزیر مشاور حق عضویت در مجلس عوام را ندارند. (زارعی، ۱۳۸۴: ۳۲)
۳-۵-۳- شرایط رأی دهندگان

1. 1. هر کسی که ۱۸ سال سن دارد یا ظرف دوازده ماه، هجده سال او تمام می‌شود حق رأی دادن دارد.

1. 1. در تاریخ صلاحیت دار شدن ساکن آن حوزه انتخاباتی باشد. (زارعی، ۱۳۸۴: ۳۳)

۳-۵-۴- استثنائات سکونت در حوزه رأی گیری

1. 1. مقیمان خارج از کشور

1. 1. کسانی که به طور قانونی در بازداشت هستند

1. 1. بیماران روانی که اجباراً در محلی بستری شده اند.

1. 1. کارمندان رأی دهنده اعضاء نیروهای مسلح و کارمندان دولت که خارج از کشور خدمت می‌کنند

1. 1. تجار دریایی (زارعی، ۱۳۸۴: ۳۳)

کسانی که صلاحیت رأی دادن ندارند، افراد ذیل حتی اگر ثبت نام کرده باشند حق رأی دادن ندارند:

1. 1. لردها به غیر از لردهای ایرلندی

1. 1. افرادی که محکوم به حبس هستند در طی اجرای حکم (حتی فراریان)

1. افراد محکوم به جرایم انتخاباتی

کاشانی نه تنها تمامی زحمات دکتر مصدق را به زیر سوال برد، که پا را فراتر گذاشته او را به داشتن جنون متهم کرد:
“مصدق برای کشور کاری نکرد. نه یک خرابی را تعمیر کرد نه خیابانی را افتتاح کرد نه خزانه را نجات داد و نه ملت را متحد ساخت. حتی در مورد نفت که او ادعا داشت صاحب فکر ملی ساختن می باشد اگر این اتحادی که من در صفوف ملت بوجود آوردم نبود هرگز ملی نمی شد. او خیانت کرد. به من و کشور خیانت کرد. قبل از اینکه من با مصدق مخالفت کنم، ملت با او بود ولی پس از اینکه من با او مخالفت کردم ملت از دور او پراکنده شدند.”^[۵۴۳]

“مقام و کرسی صدارت مصدق را مسحور کرده بود. او دستخوش نوعی جنون شده بود.”^[۵۴۴]
“همین مصدق بود که مرحوم کریمپور شیرازی را به اطاق خود می خواست و به او می گفت کاریکاتور کاشانی را در حالیکه روی عمامه او پرچم انگلیس نقش بسته رسم نماید^[۵۴۵] یا به پرویز خدایی دستور می داد در روزنامه حاجی بابا به شوخی بنویسد که کاشانی ختنه نکرده و تمام نصف شب به حمام پا منار می رود. آه من بود که مصدق را به این روز نشاند.”^[۵۴۶]
هنگامی که همگان فریاد اعتراض بر سر دولت کودتا برداشتند، کاشانی به حمایت از زاهدی فاسدی برخاسته بود که به گفته ژرار دوویلیه در خانه اش پرونده کاملی از فاحشه های شهر اصفهان با عکس های آنان پیدا شده بود.”^[۵۴۷]
با گذشت زمان آیت الله کم کم متوجه گردید که چگونه و چطور عمله دست استبداد شده است، اما افسوس که دیگر پشیمانی فایده ای نداشت. آن گاه که کاشانی دریافت به سختی فریب خورده است لب به شکوه گشود:
” آزادی جز برای عمال انگلیس نیست. مطبوعات و نشریات ملی هیچگونه اظهار عقیده ندارند و همه توقیف اند. بسیاری از ملیون و آزادیخواهان متدین در زندان ها بسر می برند. این اختیارات را چه کسی به آقای زاهدی داده که این دیکتاتوری شدید و قرون وسطایی را با مردم شریف ایران می نماید؟”^[۵۴۸]
و اینگونه افسوس روزهای پیش از کودتا را خورد:
” حیف که رادیو در اختیار من نیست که از افکار مردم و احساسات پاک این ملت استفاده کنم.”^[۵۴۹]
آیت الله اما همچنان به بدگویی و متهم کردن مصدق ادامه می داد:
“تاریخ کشف حقایق می نماید .ابدا افسردگی ندارم. خدا جزای مصدق را بدهد که این خاک سیاه را روی خودخواهی به سر این ملت و مملکت ریخت.”^[۵۵۰]
رفته رفته حال آیت الله به وخامت گذارد. در ۱۶ مرداد ۱۳۴۰ نخست وزیر امینی پس از عمل جراحی کاشانی در بیمارستان از او عیادت کرد^[۵۵۱]
بزرگترین متخصص جراحی پروستات فرانسه با هزینه دولت وارد تهران شد تا کار معالجه کاشانی را بر عهده گیرد. ” پروفسور کوولر با موافقت آیت الله پنجشنبه وارد تهران می شوند.”^[۵۵۲]
در۲ دی ۱۳۴۰بار دیگر دکتر علی امینی نخست وزیر، عاقد قرارداد کنسرسیوم نفت، به ملاقات وی رفت^[۵۵۳] و شاه هم در ۱۸ اسفند از او عیادت کرد^[۵۵۴] سرانجام آیت الله کاشانی در ۲۳ اسفند ۱۳۴۰ فوت گردید و در جوار حرم عبدالعظیم حسنی دفن شد.
بروجردی و پایان نهضت ملی نفت
در ماه های اول ملی شدن نهضت نفت در سال ۱۳۳۰ بروجردی از مصدق و مبارزه ضد استعماری او برای صیانت از منافع ملت پشتیبانی کرد . او به طور محرمانه شاه را تشویق می نمود در مقابله با انگلیس از مصدق حمایت و اتحاد ملی را حفظ کند.^[۵۵۵]
در این رابطه بازرگان می گوید در هنگام ملی کردن نفت پدرم در موافق کردن مراجع و علمای قم با ملی شدن نفت و همچنین بازاریان نقش بسزایی داشت یادم هست که مرحوم آیت الله صدر و مرحوم آیت الله خوانساری خیلی استقبال کردند ، گفتند با آیت الله بروجردی هم صحبت کنید ، پدرم در مراجعه به آیت الله بروجردی علی رغم اینکه در اول گفته بود قبلا موافقت آقایان دیگر را بگیرید اما در نهایت روی خوش نشان نداد و پدرم دست خالی برگشت.^[۵۵۶]در تایید این روایت آیت الله سید محمد باقر طباطبایی از شاگردان بروجردی نقل می کند «من قضایایی را که وارد نباشم و آغاز و پایان آنرا ندانم و نتوانم پیش بینی کنم ، وارد نمی شوم ، این قضیه ملی شدن را نمی دانم چیست ، چه خواهد شد و آینده در دست چه کسی خواهد بود البته روحانیت به هیج وجه نباید با این حرکت مخالفت کند، اگر با این حرکت مردمی مخالفت کند و این حرکت ناکام بماند در تاریخ ایران ضبط می شود که روحانیت سبب این کار شد لذا به آقای بهبهانی و علمای تهران نوشتم که مخالفت نکنند.^[۵۵۷]
علی رغم مواضع بروجردی نسبت به نهضت ملی ، جامعه علمیه تهران و شهرستانها متشکل از عالمان جانبدار مصدق در پشتیبانی از رهبر نهضت فعال برخورد می کردند.^[۵۵۸]
جانبداری اولیه بروجردی از مصدق رفته رفته رنگ باخت و در سال ۱۳۳۲ مخالفت روحانیون با مصدق انسجام یافت علاء به ابتکار خود در ۹ فروردین به قم رفت و با بروجردی ملاقات کرد. علاء که ظاهراً انتظار داشت لاقل تأیید غیررسمی زاهدی را از بروجردی دریافت کند، به سفیر آمریکا در ایران گزارش می‌دهد که آیت‌الله بروجردی، خویشتن را متعهد نساخته بود ولی به نظر رسیده بود که نظر موافق داشت و وعده داده بود که علاء را از تصمیم خود بعداً آگاه سازد.^[۵۵۹] بروجردی طراحان کودتا را در این مرحله مهم، از ۹ فروردین تا ۲۸ مرداد، در تاریکی می‌گذارد و از هر گونه مشارکت یا صحبت در مورد براندازی مصدق احتراز می‌ورزد و از کمک‌هایی که کودتاچیان در این زمینه از او می‌خواهند، سرباز می‌زند.
این سکوت در مقابل اصرار طرف مقابل به اعلام موضع و تعیین تکلیف با مصدق و حکومت او را می‌توان به حساب عدم جانب‌داری مرجع تقلید مطلق از تز خطر مصدق برای دین و کشور دانست.
در این مقطع که کلیه نیروهای ضدمصدقی به انواع وسائل به دنبال اقناع و جذب بروجردی به محور خود بودند، می‌توان استدلال کرد که او با مقاومت در مقابل دعوت‌های مکرر آنان، در کنار مصدق ایستاد.
کمتر از یک هفته پس از اینکه خبر آمد، بروجردی از امضاء اعلامیه مشترکی با بهبهانی و کاشانی خودداری کرده است، در جراید اعلام شد که ۱۰ نفر از اعضای فراکسیون “نهضت ملی” به دیدار مصدق رفته‌اند تا در مورد رفع اهانت از آیت‌الله بروجردی با نخست‌وزیر مذاکره کنند. این گروه از نمایندگان به مطالبی که در “پاره‌ای از نشریات” و نیز در اعلامیه بدون امضایی که در همان روز ملاقات ایشان- سه‌شنبه ۸ اردیبهشت- منتشر شده بود و در آنها ظاهراً به “به مقام حضرت آیت‌الله بروجردی اسائه ادب گردیده بود.” معترض بودند.^[۵۶۰]
درست در همان روزی که گروهی از وکلای “نهضت ملی” با مصدق دیدار کردند، نخست‌وزیر از اختیارات خود استفاده کرده و سه ماده به عنوان متمم بر لایحه قانونی مطبوعات افزود. به موجب ماده اول این متمم، “هرگاه در روزنامه یا مجله و یا هرگونه نشریه دیگر مقالات یا مطالب توهین‌آمیز و یا افترا و یا برخلاف واقع و حقیقت، خواه به نحو انشاء یا به طور نقل نسبت به شخص اول روحانیت که مرجع تقلید عمومی است درج شود مدیر روزنامه و نویسنده هر دو مسئول و هر یک به سه ماه تا یک سال حبس تأدیبی محکوم خواهند شد. رسیدگی به این اتهام تابع شکایات مدعی خصوصی نیست.”^[۵۶۱]
اگرچه بهبهانی و کاشانی در مخالفت با رفراندوم اعلامیه صادر کردند، اما در این میان تنها فتوایی که می‌توانست از نظر دینی بر تصمیم‌گیری مومنین تاثیرگذار باشد، فتوای بروجردی بود… سکوت بروجردی بار بسیار سنگینی داشت و شاید بتوان گفت که در واقع ردیه‌ای بود بر اعلامیه‌ غلاظ و شداد کاشانی. به احتمال قوی، بهبهانی با اطلاع از موضع بروجردی احتیاط کرده بود و عامدانه در اعلامیه خود ارتباطی میان شرع و رفراندوم برقرار نکرده بود و جهت اثبات و تقویت بحث خود از ادله شرعی کمک نگرفته بود. با عدم همنوایی با “علمای نهم اسفندی” بروجردی که همه او را محتاط و محافظه کار می‌انگاشتند، با نضهت ملی مخالفت نکرد و با سکوت خود ، تا به اینجا به آن مدد رسانید.
در هشتم مرداد یعنی سه روز قبل از اینکه مخالفین مصدق ادعا کنند که بروجردی از شدت ناراحتی از رفراندوم دولت مصدق خیال مهاجرت به نجف را دارد، طومار مفصلی از طرف اهالی لرستان، به وسیله آیت‌الله حاج روح‌الله کمالوند به “فراکسیون نهضت ملی” ارسال شد. این طومار “در تقویت و حمایت نهضت ملی و آقای دکتر مصدق” بود. اهمیت این “طومار مفصل” از آن نظر است که پایگاه عمده بروجردی لرستان بود و کمالوند هم از نزدیکان و نماینده مورد اطمینان آیت‌الله بود. از آنجا که بسیار بعید به نظر می‌رسد که کمالوند به موضع‌گیری این چنین حساس و علنی‌ای بدون اطلاع و صلاح و مشورت با بروجردی دست زده باشد، می‌توان پیام آن را در حکم نظر بروجردی در مورد مصدق درست چهار روز قبل از رفراندوم دانست. می‌توان ادعا کرد که بروجردی، درست ۱۷ روز قبل از کودتای اول، به نحوی نه چندان غیرمستقیم، نظر خود را در مورد حقانیت دولت مصدق به “فراکسیون نهضت ملی"، شخص مصدق و ملت ایران اطلاع داد.”
با این حال کاتوزیان در ادامه بحث نقش علما در کودتا می گوید که: «هنگامی که آیت الله بروجردی «سکوت» ظاهریش را کنار گذاشت و با شوق شعف تمام بازگشت شاه را به کشور خوش آمد گفت، دیگر شکی در باب موضع هیئت حاکمه مذهبی در قبال کودتا باقی نگذاشت^[۵۶۲] ایجاد جوّ مصنوعی علیه مذهب و روحانیت از قدرت گیری حزب‌توده به‌تدریج نه‌تنها افکار عمومی متدینین, بلکه ذهن آیت‌الله بروجردی را نیز نسبت به مصدق مشوش ساخت و آنها را نسبت به دولت ملی به انفعال کشاند. آیت‌الله احمد آذری قمی ضمن انتساب این فعالیت‌ها به «سیاست کلی امریکا و سازمان سیا» معتقد است هدف آنها این بود که: «دولت مصدق را درمقابل اسلام قرار دهند و بگویند آقای بروجردی و متدینین با این دولت مخالف‌اند.»^[۵۶۳]
وقتی خبر سقوط دولت مصدق به گوش می‌رسد، حدود ۳۰ الی ۴۰ نفر از شاگردان آیت‌الله بروجردی در کنار استاد مشغول مطالعه جامع‌الاحادیث بودند. آیت‌الله منتظری که یکی از این طلبه‌ها بود به خاطر می‌آورد که وقتی آقایان این خبر را شنیدند، یکی از ایشان، “سجده شکر به جای آورد که الحمدالله دیگر از شرشان راحت شدیم، خطر از اسلام برطرف شد.”^[۵۶۴] اردشیر زاهدی در خاطرات خود نقل می‌کند که در آستانه کودتا, برخی از شخصیت‌های برجسته مذهبی ازجمله آیت‌الله بروجردی, حکیم, کاشانی و شهرستانی با مصدق مخالف شده بودند و از شاه می‌خواستند که او را عزل کند.^[۵۶۵]اردشیر زاهدی در مصاحبه ی خود در سال ۲۰۰۹ مجددا به نقش روحانیت در این وقایع تاکید کردند و گفت «شرافتا اگر بروجردی نبود این کار انجام نمی شد و بهبهانی بدون اجازه ایشان هیچ کاری نمی کردند»^[۵۶۶]
شاه ۳۱ مرداد به تهران بازگشت. در روز سوم شهریور، آیت‌الله بروجردی به تلگراف شاه که از رم، یعنی در تاریخ ۲۷ تا ۳۰ مرداد ارسال شده بود پاسخ گفت، بروجردی چنین نوشت، “حضور مبارک اعلیحضرت همایونی خلدالله تعالی ملکه، تهران- تلگراف مبارک که از رم مخابره فرموده بودید و مبشر سلامت اعلیحضرت همایونی بود موجب مسرت گردید. نظر به اینکه تصمیم مراجعت فوری بوده جواب تأخیر شد. امید است ورود مسعود اعلیحضرت به ایران مبارک و موجب اصلاح مقاصد دینیه و عظمت اسلام و آسایش مسلمین باشد.”^[۵۶۷]
در طول زندانی شدن مصدق هم آیت الله بروجردی از درخواست افرادی که پیش وی می آمدند و برای مصدق درخواست شفاعت وی را از شاه می خواستند امتناع ورزید.^[۵۶۸]
کمی و محدودیت گزارش‌های موجود اعم از خاطرات و اسناد درباره‌ نقش وی در کودتا, بیانگر عدم دسترسی یا وجود آنها نیست, بلکه نشانگر بی‌تفاوتی او درقبال کودتاست, رویکردی که در ظاهر می‌توان از آن به‌عنوان تأیید نسبی کودتا نام برد. اتخاذ چنین موضعی ازسوی آیت‌الله بروجردی را می توان به خاطر شرایط و جو سیاسی خاص آن روز جامعه ایران دانست که در این راستا توطئه امریکا در تحریک طیفی تحت عنوان «توده‌ای‌های نفتی» که مأموریت داشتند اذهان مراجع و علما و متدینین را به خطر امکان به قدرت رسیدن کمونیست‌ها در ایران, در صورت تداوم قدرت و آزادی‌های سیاسی دولت مصدق جلب کند، موثر واقع شد.
شیخ مهدی حائری یزدی فرزند آیت الله شیخ عبدالکریم یزدی موسس حوزه علمیه قم اطلاعاتی از همنوایی شاه با روحانیت بعد از ۲۸ مرداد به دست می دهد وی می نویسد : آقای بروجردی در مسائلی که ارتباط با دولت داشت _ بخصوص با شاه_-یکی دو مرتبه آقای خمینی را از طرف خودش فرستاد برای ملاقات محمد رضا شاه پهلوی که در مسائل مورد نظر با او صحبت کند^[۵۶۹] ماحصل یکی از این ملاقات ها را که در خصوص مبارزه با بهاییان بوده ، حائری یزدی از قول امام خمینی آورده است : بله من به اعلیحضرت گفتم که شاه فقید ، پدر تاجدار فقید شما ، این گروه ضاله را داد به طویله بستند… و الان هم مردم ایران همان جریان را از شما انتظار دارند و این جوان(شاه) آهی کشید و گفت آقای خمینی شما الان را با آن زمان مقایسه نکنید ، در آن وقت همه وزرا و رجال مملکت از پدرم حرف شنوی داشتند ، جرات نمی کردند تخطی کنند ، الان حتی وزیر دربار من حرف شنوی ندارد.من چطور می توانم این کار را بکنم؟^[۵۷۰] که بعد منجر به سرکوب بهاییان و تصرف مرکز اجتماعات بهاییان موسوم به «حظیره القدس» شد ، حائری می نویسد این یک جریان سنتی قدیمی بود که شاه همیشه با علما یک رابطه مستقیمی داشت که از زمان صفویه به بعد این رابطه قوی شد و دوره قاجاریه شدت بیشتری داشت و تا زمان پهلوی این جریان ادامه داشت، از این جهت روحانیون و مراجع عادت کرده بودند به سیستم سلطنت ، وقتی انسان به یک سیستمی عادت بکند البته میل دارد که تا اندازه ای که توان دارد آن سیستم را حفظ کند.^[۵۷۱]
رابطه کاشانی با دولت کودتا بعد از ۲۸ مرداد
تقریبا در تمام روز کودتا کاشانی سکوت اختیار کرد و بعد از کودتا و تشکیل دولت زاهدی طی اعلامیه ای که از رادیو تهران پخش شد به دولت زاهدی توصیه کرد که مبادا بر سر نفت سازش پنهانی کند، همچنین در پایان اعلامیه اش با تمجید زاهدی را یکی از طرفداران جبهه ملی خواند^[۵۷۲] و از دولت وی پشتیبانی کرد.^[۵۷۳]
کاشانی همچنین در مصاحبه باروزنامه ی المصری گفت:"من از ژنرال زاهدی مادام که به منفعت ایران قدم برمیدارد پشتیبانی میکنم…هر وقت که نظرم برسد او بر خلاف مصلحت ایران عمل میکند با او مخالفت میکنم. تا این لحظه راجع به کار او نمیتوان قضاوت کرد.^[۵۷۴]
آیت الله کاشانی که پیشتر از زاهدی با عنوان کسی که “با ما دوست هستند و ما هم با ایشان کمال دوستی را داریم.”^[۵۷۵] یاد کرده بود، در روزهای کودتا صمیمیتی دوچندان با وی یافت ، کودتا را قیام ملی و زاهدی را سردار ملی خواند^[۵۷۶] و روی کار آمدن دولت کودتا را “سبب مسرت” دانست و گفت:
«جای مسرت است که دولت جناب آقای زاهدی که خود یکی از طرفداران جبهه ملی بوده، تصمیم دارند که شرافتمندانه از حیثیت و آبروی ایران دفاع نموده و در راه صلاح و افق ملت حداکثر فداکاری را بنمایند».^[۵۷۷] عبدالحسین حائری در مصاحبه خود در این باره می گوید : «آیت‎الله کاشانی کمی فریب زاهدی را خورد برای اینکه فردای روزی که دکتر مصدق ساقط شد، ایشان در مصاحبه‎ای گفت : ما پیروز شدیم ، ما پیروز شدیم. خب این حرف آیت‎الله کاشانی بود. من هیچ وقت این حرف را یادم نمی‎رود».^[۵۷۸]
نویسندگان روزنامه شمس‌ قنات‌آبادی برای۲۸ مرداد چنین نوشتند، “آنها که ادعا می‌کنند مسلمان و شیعه هستند- آنها که خود را پیرو قرآن کریم می‌دانند، کمک به مصدق به منزله مساعدت به کفر و جنگ با مذهب است.”^[۵۷۹] قنات آبادی بعد از کودتا ، در منزل کاشانی ، از مخالفت با مصدق توسط کاشانی تمجید نمود و گفت ما از مشی سیاسی هر دولت یا مقامی که با فکر و عقیده ما تطبیق کرد ، پشتیبانی و در غیر اینصورت با او مبارزه خواهیم کرد.^[۵۸۰]
بنابر گزارشی که به وزارت خارجه ی بریتانیا می رسد ، « شاه به اتفاق زاهدی از کاشانی دیدار کرده و دست او را بوسیده و از وی به خاطر مساعدتش در ابقا سلطنت تشکر کرده است ».^[۵۸۱]
دو روز پس از کودتا نیز کاشانی و زاهدی با یکدیگر در منزل آقای مقدم در دزاشیب ملاقات کردند.^[۵۸۲] حسن سالمی نیز این ملاقات را تایید کرده است. گرچه در نفس صورت گرفتن ملاقات میتوان به قرینه اظهار نظر سایرین سخن سالمی را پذیرفت اما درباره سخنان رد و بدل شده در جلسه که از سالمی نقل شده باید با احتیاط نگاه کرد: :” زاهدی روز ٣٠ مرداد یا اول شهریور ١٣٣٢ اجازه‌ی ملاقات خواست. قرار ملاقات در منزل علوی مقدم، در باغ ییلاقی‌اش بود. اگر اشتباه نکنم در سوهانک. زاهدی با جیپ ارتشی، همراه با آجودانش آمد و مرحوم کاشانی، بقایی، مکی، نادعلی و من حضور داشتیم. کاشانی همان‌جا به زاهدی گفت به شرافت سربازی‌ات قول بده ما را کت بسته تحویل انگلیسی‌ها ندهی و به مصدق صدمه نرسانی و او به شرافت سربازی‌اش قول داد که حتی آن تخفیفی را هم که مصدق می‌خواست به انگلیسی‌ها بدهد، ندهد”^[۵۸۳]
شش روز پس از کودتا، نادعلی کریمی، عضو فراکسیون “نجات نهضت” و از نزدیکان آیت‌الله کاشانی، خبر داد که پس از جریان اخیر، آیت‌الله کاشانی به هیچ‌وجه در امور سیاسی مداخله‌ای ندارند و از کار سیاسی به طور کلی کناره گرفته‌اند. با این حال کیهان در روز ۹ مهر ۳۲ مینویسد: “از ابتدای روی کار آمدن دولت جدید، آقای سپهبد زاهدی تصمیم گرفته اند هر ۱۵روز با آیت الله کاشانی دیدار نمایند. دیروز ظهر این ملاقات در منزل شخص ثالثی انجام پذیرفت.
روزنامۀ شاهد، ۱ شهریور ۱۳۳۲ :
« بقرار اطلاع دیروز ـ شنبه ۳۱ مرداد ـ آقای نخست‌وزیر از حضرت آیت‌الله کاشانی تقاضای وقت ملاقات کردند و در شمیران با حضور آقایان: شمس قنات‌آبادی، دکتر بقایی، نادعلی کریمی و حائری‌زاده آیت‌الله کاشانی را ملاقات نمودند در این ملاقات حضرت آیت‌الله از نخست‌وزیر راجع به نفت و غرامت سؤال کردند، نخست‌وزیر جواب دادند که:
نفت به انگلستان بهیچوجه نخواهم داد و غرامت را هم چون انگلستان هیچگونه حقی ندارد نخواهم پرداخت. »
دیدار کاشانی ، بقایی ، حائری زاده و مکی با زاهدی ادامه یافت و برای خود در پیروزی کودتا حقی و سهمی قائل بودند و سعی در گشایش مجلس هفدهمی داشتند که در دوره مصدق با رفراندوم تعطیل شده بود اما زاهدی به آنان توجهی نکرد و به آرامی این افراد را دور انداخت.^[۵۸۴]
اطلاعات، ۲ شهریور ۱۳۳۲ :
«بعد از ظهر دیروز ـ ۲ شهریور ۱۳۳۲ـ پنج نفر از مخبرین خارجی با دستگاه فیلمبرداری و ضبط‌صوت در منزل آقای خلیلی با آیت‌الله کاشانی ملاقات نمودند. آیت‌الله کاشانی نسبت به حکومت زاهدی فرمودند: من امیدوارم که آقای زاهدی موفق به انجام اصلاحات بشود و از فقر و ناامنی و کمونیزم جلوگیری کند. »
کیهان، ۳ شهریور ۱۳۳۲:

روش انجام تحقیق:
ما برای انجام این تحقیق از روش توصیفی- تحلیلی و از ابزار کتابخانه ای – اسنادی بهره خواهیم گرفت. به این معنی که با توصیف تاریخ شکل گیری و حضور جامعه روحانیت مبارز در طول تاریخ جمهوری اسلامی به تحلیل نقش و تاثیر آن در تحولات سیاسی- اجتماعی جمهوری اسلامی خواهیم پرداخت و برای این مهم از اسناد و منابع کتابخانه ای استفاده خواهیم کرد.

پیامدهای اثبات فرضیه:
به دلیل‌آنکه شناخت تحولات سیاسی- اجتماعی هر جامعه ای برای برنامه ریزی بهتر آن در آینده لازم می باشد بنابر این شناخت گروه های موثر در شکل گیری این تحولات نیز به طریق اولی لازم می باشد. در صورت اثبات فرضیه ما که « جامعه روحانیت مبارز در روند سیاست گذاری و تحولات جمهوری اسلامی دارای نقش مهمی بوده است»، ما می توانیم با تمرکز بر مواضع و سیاست های این تشکل اتفاقاتی که شاید در آینده سیاسی جمهوری اسلامی رخ دهد را تا حدی پیش‌بینی کنیم و از آن برای بهتر کرئن شرایط زیست سیاسی- اجتماعی مردم ایران بهره جوییم.
تعریف مفاهیم:
جا دارد در ابتدا تعریفی از برخی مفاهیم اساسی که در فرضیه اصلی پژوهش استفاده شده است انجام شود.
۱.جامعه:
جامعه بزرگترین شمار افراد انسانی است که برای تامین نیازهای اجتماعیشان در کنش متقابل‌اند و همگی در یک فضای فرهنگی بسر میبرند. جامعه دارای مشخصه هایی چون واحدی یکپارچه، متشکل از گروه های عمده با کاردکردهای متفاوت، یک فضای جغرافیای مشخص است.
۲.حزب:
در تبیین مفهوم حزب در فرهنگ سیاسی معاصر مشکلاتی خودنمایی می کند. مشکل نخست به تحول مفهومی آن در گذر زمان بازمی گردد. دوم آنکه، تنوّع احزاب در جوامع موجب شده است که نتوان برای آن شاخص های مشترکی که منطبق بر همه گونه های حزبی باشد ارائه کرد و سوم، به تفاوت بینش و نگرش کسانی باز می گردد که درصدد تبیین آن برآمده اند. گفته می شود نخستین بار ادموند برک (۱۷۹۷ـ۱۷۲۹) درباره احزاب سخن گفته است. وی حزب را گروهی از افراد جامعه می داند که با یکدیگر متحد شده و بر مبنای اصول خاصی که مورد پذیرش همه آن هاست برای حفظ و توسعه منافع ملی می کوشند. پس از او جیمز مدیسن (۱۸۳۶ـ۱۷۵۰)، حزب را ضرورتی انکارناپذیر دانست. موریس دورژه می گوید: «حزب مجموعه ای از گروه های پراکنده در اطراف کشور است که ازطریق سازمان های هماهنگ کننده به هم پیوسته اند.» با توجه به تعریف های گوناگون از حزب، به نظر می رسد می توان از طریق بیان ویژگی یا شاخص های حزب تصویر دقیق تری از حزب ارائه کرد. در این راستا برخی نویسندگان محورهای ذیل را برشمرده اند: الف ـ وجود تشکیلات پایدار مرکزی، ب ـ وجود شعبه هایی که با مرکز پیوند و ارتباط داشته باشند، ج ـ پشتیبانی مردم، د ـ کوشش برای دستیابی به قدرت سیاسی(عالم، ۱۳۷۴: ۳۲۵-۳۲۴).
۳.روحانی:
«روحانی» در لغت منسوب به روح است و آن چیزی است که مربوط به روح و روان باشد. پارسا و اهل صفا، فقیه، دانشمند و پیشوای مذهبی. منظور از روحانیون نیز علما و پیشوایان مذهبی است (بیرو، بی تا: ۳۲۱-۳۱۳).
فصل دوم
آشنایی با جامعه روحانیت مبارز
گفتار اول: معرفی جامعه روحانیت مبارز
این تشکل که طبق آخرین اساسنامه در تاریخ ۲۲/۸/۱۳۸۶ هـ.ش «جامعه روحانیت مبارز» نام گرفت، بخش اصلی مهم‌ترین و ریشه‌دارترین تشکل روحانیون انقلابی است که پس از آغاز نهضت امام خمینی در سال ۱۳۴۱ به پیروی از آن مرجع عظیم الشأن به مبارزه با رژیم پهلوی پرداخت. آنان با توجه به تجربیات مبارزه و با هدف حرکتی سازمان یافته‌تر،‌ تشکیلات «جامعه روحانیت مبارز» را در سال ۱۳۵۲ بنیان نهادند. هدایت فعالیت‌های انقلابیون مذهبی،‌ تشکیل جلسات مخفی در منزل اعضا، سخنرانی علیه رژیم استبدادی پهلوی و استعمار آمریکا، برنامه ریزی راهپیمایی‌ها ، تهیه شعارها و هماهنگی و سازماندهی مبارزه در پایتخت (تهران) بخشی از فعالیت‌های آنان در پیشبرد اهداف نهضت امام خمینی یعنی سرنگونی رژیم وابسته پهلوی و برپایی حکومت اسلامی بود. اعضای جامعه روحانیت مبارز که از سوی رژیم پهلوی با بازداشت،‌ زندان، شکنجه،‌ ممنوع‌المنبر شدن،‌ تبعید و مانند آنها روبرو بودند،‌ در سال ۱۳۵۶ به تشکل خود شکل رسمی دادند و بدین ترتیب به فعالیت‌های فداکارانه خود تا پیروزی انقلاب اسلامی سرعت،‌ نظم و وسعت بخشیدند.
اعضای مؤسس این تشکل مهم جریان اسلامی عبارت بودند از: آیت‌الله شهید دکتر سیدمحمدحسینی بهشتی، استاد شهید آیت‌الله مرتضی مطهری، شهید حجه‌الاسلام والمسلمین محمدجواد باهنر، آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، آیت‌الله علی اکبر هاشمی بهرمانی رفسنجانی، آیت‌الله سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی،‌ آیت‌الله محمدرضا مهدوی کنی و آیت‌الله محمدعلی موحدی کرمانی. با پیروزی انقلاب اسلامی اعضای این جامعه در قوای قضاییه، مقننه و مجریه وارد شدند و با پذیرفتن مسئولیت‌های مهم، به رسالت انقلابی خود ادامه دادند و در تثبیت نظام نوپای اسلامی و مبارزه با بحران‌ها، فعالیت گسترده‌ای داشتند.
جامعه روحانیت مبارز تا سال ۱۳۶۷ به فعالیت خود به صورت یکپارچه ادامه داد، اما در این سال با توجه به اختلاف‌نظر بین اعضای آن،‌ جناحی از آن انشعاب یافت و با عنوان «مجمع روحانیون مبارز» در فروردین ۱۳۶۷ اعلام موجودیت کرد. هم‌اکنون دبیر کلی جامعه را آیت‌الله محمدرضا مهدوی کنی برعهده دارد، آنان در حال حاضر در تقسیم‌بندی‌های سیاسی جزو «اصولگرایان» محسوب می‌شوند. علاوه بر جامعه مدرسین حوزه علمیه قم که از نظر مواضع با جامعه بسیار نزدیک است، عمده‌ترین تشکل‌های همسو با آن به قرار زیرهستند:
۱- جمعیت مؤتلفه اسلامی
۲- جامعه انجمن‌های اسلامی و بازار و اصناف
۳- جامعه اسلامی مهندسین
۴- جامعه وعاظ
۵- جامعه زینب
۶- جامعه اسلامی دانشجویان
۷- جامعه اسلامی کارگران
۸- جامعه اسلامی دانشگاهیان
۹- جامعه اسلامی فرهنگیان
۱۰- جامعه اسلامی پزشکان
۱۱- کانون فارغ‌التحصیلان شبه قاره.
گفتار دوم: قلمرو فعالیت
در حین مبارزات مردم مسلمان ایران علیه استبداد پهلوی و در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی که مقارن با شکل‌گیری جامعه روحانیت می‌باشد، قلمرو اصلی فعالیت آن محدود به شهر تهران بود. اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون، قلمرو فعالیت جامعه براساس بازنگری و تحول در اساسنامه آن دچار تحول شده است. توضیح اینکه از صبحگاه پیروز انقلاب تاکنون در چهار نوبت برای این جامعه اساسنامه تدوین شده و قلمرو فعالیت جامعه روحانیت نیز به شرح زیر تغییر یافته است:
بهره اول:
۱- اساسنامه اول: فعالیت در کل کشور
مطابق اساسنامه اول جامعه قلمرو فعالیت آن کل کشور را شامل می‌شد. در این مقطع که هنوز قانون اساسی نظام جمهوری اسلامی تهیه،‌ تدوین و به تأیید آرای عمومی مردم گذاشته نشده بود و شرح وظایف بیشتر نهادهای انقلابی، وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی مشخص نبود و اغلب آنها تحت شرایط و موقعیت انقلابی به سر می‌بردند، اساسنامه جامعه به گونه‌ای تنظیم شده بود که کارکرد بسیاری از دستگاه‌های دولتی در ساختار تشکیلاتی آن در نظر گرفته شده بود.
به عنوان نمونه، دایره‌ای به نام دایره ارشاد وجود داشت که وظایف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را می‌بایست انجام می‌داد. در این هنگام حتی برای برخی دوایر اساسنامه‌ای نیز تنظیم شد. اساسنامه اول جامعه، با این که به تصویب مجمع عمومی جامعه روحانیت - متشکل از علمای مبارز تهران - نرسیده بود و جنبه موقتی داشت، اما قلمرو فعالیت آن در این هنگام کل پهنه ایران اسلامی بود(سلیمی، ۱۳۸۸: ۳۳).
بهره دوم:
۲- اساسنامه دوم: فعالیت در شهر تهران
با تدوین قانون اساسی جمهوری اسلامی، شکل‌گیری اولین مجلس شورای اسلامی، برگزاری اولین دوره انتخابات ریاست جمهوری و قرار گرفتن روند اجرای امور کشور در مجرای طبیعی و قانونی خود از یک سو و توصیه حضرت امام به اعضای شورای مرکزی جامعه مبنی بر محدود کردن فعالیت آنها از سطح کشور به سطح شهر تهران از دیگر سو، دومین اساسنامه جامعه با عنوان «اساسنامه جامعه روحانیت تهران» تهیه و تدوین شد.
طبق این اساسنامه حوزه فعالیت جامعه به شهر تهران محدود گردید. پیش نویس این اساسنامه را شهید آیت‌الله دکتر بهشتی و آیت‌الله عمید زنجانی تهیه کردند و به تصویب شورای مرکزی جامعه روحانیت رساندند. البته این اساسنامه نیز موقتی بوده و به تصویب مجمع عمومی جامعه روحانیت نرسیده بود.
بهره سوم:
۳- اساسنامه سوم: فعالیت در استان تهران
اساسنامه سوم جامعه روحانیت مبارز که در تاریخ ۲۹ مرداد ماه ۱۳۷۵ هـ.ش نوشته شد،‌ قلمرو فعالیت جامعه را از سطح شهر تهران به سطح استان تهران گسترش داد. بنابراین اساسنامه تنها در استان تهران فعالیت رسمی و تشکیلاتی دارد و این فعالیت توسط دفتر مرکزی و چند دفتر فرعی در مناطق مختلف تهران هدایت و اداره میشود. جامعه در خارج از کشور و سایر استان‌ها نیز شعبه‌ای ندارد؛ زیرا اساسنامه آن اجازه تأسیس شعبه در این مناطق را نداده است. جامعه در سطح شهرستان‌های استان تهران هم شعبه و دفتری ندارد، اما ارتباط جامعه با شهرستان‌های استان تهران از طریق روحانیون موجه،‌ حوزه‌های علمیه و ائمه جمعه صورت می‌گیرد. به طور مشخص و دقیق‌تر در سطح شهرستان‌های استان تهران امام جمعه هر شهرستان به صورت غیررسمی در حکم رابط جامعه روحانیت با آن شهرستان به حساب می‌آید. گرچه در آینده در نظر است تا به طور رسمی دفاتر و شعب جامعه روحانیت در آن شهرستان‌ها دایر شود. در حال حاضر هر منطقه دارای یک دبیر یا رئیس است که از سوی دبیر کل انتخاب می‌شود. وظایف عمده دبیران یا روسای مناطق هماهنگی میان روحانیون منطقه، برگزاری مراسم و دیگر فعالیت‌های مربوطه است(سلیم: ۳۴).
باید توجه داشت که روسای دفتر مناطق مختلف شهر تهران و رابطین شهرستان ها و ائمه جمعه الزاماً از میان اعضای شورای مرکزی انتخاب نمی‌شوند،‌ بلکه انتخاب آنها زا میان روحانیون موجه و با نفوذ آن مناطق صورت می‌گیرد - گرچه در عمل اکثریت رؤسای مناطق شهر تهران از میان اعضای شورای مرکزی انتخاب شده‌اند.
براساس تقسیم‌بندی‌های سابق، شهر تهران به ۱۴ منطقه تقسیم می‌شد که به تبع آن جامعه روحانیت دارای ۱۴ دفتر بود. به گفته برخی از اعضای شورای مرکزی، ممکن است در صورت تصویب شورای مرکزی، این مناطق به ۲۰ منطقه، مشابه مناطق بیست‌گانه آموزش و پرورش افزایش یابد. اما در حال حاضر که مناطق ۱۴ گانه در عمل منحل و گسترش مناطق در سطح مناطق بیست‌گانه نیز به تصویب نرسیده است، جامعه با ۸ دفتر در ۸ منطقه،‌ در سطح شهر تهران به فعالیت می‌پردازد(همان: ۳۵).
بهره چهارم:
۴- اساسنامه چهارم: فعالیت در کل کشور
طبق ماده دو این اساسنامه که در جلسه ۲۲/۸/۱۳۸۶ به تصویب شورای مرکزی جامعه رسیده است، مرکز جامعه در تهران می‌باشد و در مراکز استان‌ها و شهرستان‌ها می‌تواند شعبه داشته باشد.
گفتار سوم: حوزه های(مکان‌های) فعالیت
فعالیت جامعه، عمدتاً در مساجد، حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها متمرکز است:
۱- مساجد
مهم‌ترین طریق ارتباط جامعه روحانیت با مردم، مساجد هستند. یادآور می‌شویم که درزمان حضرت امام (ره)، مساجد تهران مستقیماً زیر نظر جامعه اداره می‌شد، اما بعد از تأسیس «مرکز رسیدگی به امور مساجد»زیر نظر مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه‌ای، مساجد از نظارت مستقیم جامعه خارج شد. با این‌وجود، به دلیل آن که از زمان تأسیس مرکز رسیدگی به امور مساجد، متولیان آن از اعضای شورای مرکزی جامعه انتخاب شده‌اند، مساجد به صورت غیررسمی و غیر تشکیلاتی زیر نظر جامعه می‌باشد و جامعه از مساجد به عنوان پایگاه تبلیغی استفاده می‌کند. در ابتدای تأسیس مرکز، آیت‌الله مهدوی کنی دبیر کل جامعه روحانیت استان تهران از سوی رهبر معظم انقلاب به عنوان مسئول این مرکز انتخاب شد و در حال حاضر نیز آیت‌الله انواری از اعضای شورای مرکزی جامعه سرپرستی این مرکز را عهده‌دار است(دارابی، ۱۳۷۵: ۱۳۵).
علاوه بر این، اعضای شورای مرکزی جامعه روحانیت در سطح شهر تهران امامت جماعت مساجد مناطق مختلف تهران و تعدادی از آنها نظیر آقایان امامی کاشانی، مهدوی کنی و هاشمی‌رفسنجانی (ایشان بعد از ۱۳۸۸ دیگر در در این سمت حضور ندارند) امامت جمعه تهران و آیت‌الله مجتهد شبستری نیز امامت جمعه تبریز را عهده‌دار هستند و ارتباط مستمر و همیشگی با مردم داشته و دارند. مساجد عمده‌ترین و مهم‌ترین مکان فعالیت جامعه روحانیت است و بدنه جامعه روحانیت مبارز نیز شامل یک مجموعه وسیع از ائمه جماعات و روحانیون و علمایی است که در سطح استان تهران دارای مدرسه و مسجدی بوده و یا عهده‌دار پستی اجرایی، مشاوره و… هستند. متعاقب این ارتباط، رابطه کمی و کیفی جامعه روحانیت با مردم برقرار می‌گردد، زیرا مردم متدین از روی علایق دینی، ‌ارتباط نزدیک و همیشگی با روحانی محل خود دارند که از طریق این پیوند کاملاً طبیعی، بسیج هواداران این تشکل که مردم متدین مسجدی هستند تحقق می‌یابد(حاجی بیگی کندری، ۱۳۷۹: ۴۶) .

شکل (۵-۳۲) مقایسه الگوریتم مطرح شده به ازای سیگنال دریافتی در زاویه ۱۰^۰ ، ۳۳^۰، ۳۸^۰ به ازای تعداد لحظات مشاهده ۱۲۸ و تعداد بین فرکانسی ۱۲۸ (محاسبه RMS1 خطا بر مبنای SNR های متفاوت)
شکل (۵-۳۳) مقایسه الگوریتم مطرح شده به ازای سیگنال دریافتی در زاویه ۱۰^۰ ، ۳۳^۰، ۳۹^۰ به ازای تعداد لحظات مشاهده ۱۲۸ و تعداد بین فرکانسی ۱۲۸ (محاسبه RMS1 خطا بر مبنای SNR های متفاوت)
به طور کلی چند قاعده کلی را می‌توان در خروجی شبیه سازی مشاهده نموده به ازای SNR های بالاتر از db18 کلیه روش‌ها جواب بسیار دقیقی ارائه می‌دهند که با توجه به حجم محاسبات کمتر روش میوزیک^[۱۱۷] می‌توان با محاسبات کمتر به نتیجه مورد نظر دست یافت.
ولی در SNR کمتر از db8 روش‌های کاپون^[۱۱۸] و میوزیک اصلاً قادر به شناسایی سیگنال‌هائی که با اختلاف زاویه کمتر از ۵ وارد می‌شوند نبوده و در واقع در بازده SNR های کمتر از db4 روش ویو^[۱۱۹] با خطای کمتری(RMS ERROR) خروجی را ارائه می کند(مطابق شکل‌های ۵-۳۰ الی ۵-۳۳). روش TOPS در SNR های بین db4 الی db12 خروجی با خطای کمتری(RMS ERROR) نسبت به سایر الگوریتم‌ها داشته ولی به ازای SNR‌های کمتر از db3 به شدت میزان خطای این روش افزایش می یابد و الگوریتم ویو با خطای کمتری قادر به شناسائی زاویه ورود سیگنال می‌باشد.
همان گونه که در شکل ۵-۳۰ مشاهده می‌گردد هنگامی که سیگنال سوم با زاویه ^۰۳۶ ارسال می‌گردد(اختلاف زاویه دو سیگنال دریافتی کمتر از ^۰۳) الگوریتم‌های capon و SSFوMUSIC قادر به تشخیص زاویه ورود آن نبوده ولی به ازای SNR های بالاتر از dB12 در الگوریتم میوزیک خطا به شدت کاهش می‌یابد.
در SNR های بین db12 تا db4 کمترین میزان خطا (RMS) توسط الگوریتم TOPS حاصل می‌گردد و پس از آن الگوریتم ویو دارای خطای کمتری می‌باشد. در SNR های کمتر از db5 الگوریتم ویو خروجی بهتری را ارائه می کند در صورتی که زاویه ورود سیگنال به ^۰۳۵ کاهش ‌نماید در واقع اگراختلاف زاویه ورود سیگنال ها کمتر از ^۰۳ گردد عملاً هیچ کدام از روش‌‌ها قادر به ارائه تخمین دقیقی از زاویه ورود نمی باشند. ولی در اختلاف زاویه‌های بین ^۰۳ تا ^۰۵ با SNR<3^db روش ویو تقریباً بهترین خروجی را ارائه می نماید ودر SNRهای بالاتر از db4 روش WAVE,TOPو پس از آن الگوریتم MUSIC دارای حداقل خطا بوده و در SNR های بالاتر از db12 روش SSF و SNR بالاتر از db16 الگوریتم کاپون نیز قادر به شناسائی زاویه سیگنال ها می‌باشد. با توجه به حجم محاسبات بسیار بالای روش TOPS در واقع استفاده از این الگوریتم به ازای SNR های بین dB4 تا dB12 مقرون به صرفه می باشد.در SNRهای بالاتر ازdB 12 با توجه به حجم کم محاسباتی روش MUSIC و خروجی دقیق آن استفاده از این روش بنظر مناسب تر می باشد وخطای آشکارسازی به صفر هم گرا می‌گردد. درکابردهای با SNRهای پائین تر ازdB 12 روش‌های همبسته خروجی قابل قبول‌تری را ارائه می‌دهد.
در شکل‌های ۵-۳۴ الی ۵-۳۰ با تغییر زاویه ورود سیگنال سوم از ۳۷ الی ^۰۳۹ میزان خطای هر الگوریتم به ازای SNR متفاوت نشان داده شده است هم چنین در شکل‌های ۵-۳۵ الی ۵-۳۸ با تغییر تعداد بین فرکانسی و تعداد لحظات مشاهده خروجی الگوریتم‌ها نمایش داده شده است. با توجه به پیش فرض‌های صورت گرفته در شبیه سازی الگوریتم‌های ارائه شده برای سیگنال‌های پهن باند می توان به عوامل مؤثر زیر اشاره نمود.

۱- استفاده از فیلتر بانک FFT به منظور تبدیل سیگنال پهن باند به مجموعه‌ای از سیگنال های باند باریک. کدر صورت کاهش تعداد بین‌های فرکانسی، تخمین سیگنال به صورت باند باریک دارای خطای بسیار زیادی می‌باشد.
۲- بروز Leakage, Aliasing و Picket Fence Effect
با فرض fs فرکانس نمونه‌برداری از سیگنال دریافتی، فاصله‌ بین دو نمونه متوالی و N‌ برابر با تعداد نمونه‌های هر Snapshot و T مدت زمان یک Snapshot و T₀ مدت زمان کل مشاهده، روابط زیر هموار برقرار می‌باشد:
(۵-۱)
(۵-۲)
(۵-۳)
که fs فرکانس نمونه‌برداری(برای جلوگیری از Aliasing حداقل دو برابرپهنای باند سیگنال )، T₀‌کل مدت زمان شاهد، K* N کل نمونه‌های مشاهده شده، N تعداد سمپل‌های هر Snapshot می باشد که در واقع تعداد بین‌های فرکانسی را مشخص می کند. (معادل طول FFT می‌باشد) و K برابر با تعداد لحظات مشاهده تعریف می‌گردد.
با توجه به رابطه (۵-۳) و موارد مطرح شده در بالا در صورتی با افزایش فرکانس نمونه‌برداری F_s، حداکثر فرکانس قابل شناسائی F_s/2، رزولوشن در حوزه زمان افزایش و در حوزه فرکانس کاهش می‌یابد. با افزایش با توجه به رابطه ۵-۱(فاصله بین نمونه های فرکانسی) افزایش یافته و در واقع fs کاهش پیدا می‌کند ولی با افزایش N در صورت ثابت بودن کل زمان مشاهده ‌ با توجه به رابطه ۵-۳ می‌بایست تعداد لحظات مشاهده را کاهش دهیم که خود باعث افزایش اثرات Picket Effect می‌گردد، پس در واقع نحوه تغییر تعداد بین‌های فرکانسی و تعداد Snapshot ها بر مبنای شرایط اعمالی بر روی پارامترهای تاثیرات متفاوتی بر خروجی بانک فیلتر می‌گذارد. الگوریتم های همبسته نسبت به تغییر تعداد بین های فرکانسی بسیار حساس بوده و کاهش تعداد بین‌های فرکانسی بر روی میوزیک کمتر از روش‌های همبسته باعث افزایش میزان خطا در شناسایی سیگنال‌های با اختلاف زاویه کوچک می‌گردد. اما با توجه شکل‌های ۵-۳۹ الی ۵-۴۳ تغییر تعداد بین های فرکانسی تاثیر مشخصی بر روی الگوریتم TOPS قرار نمی‌دهد. با توجه به اینکه در این روش بر خلاف روش میوزیک، زیر فضاهای سیگنال در هر بین فرکانسی به یک فرکانس مرجع انتقال می‌یابد ( بر خلاف روش‌های همبسته که با بهره گرفتن از ماتریس کانونی زیر فضا‌های سیگنال به فرکانس‌ مرجع منتقل می گردد.) تغییر تعداد بین‌های فرکانسی تاثیر بخصوصی در خروجی ایجاد نمی نماید. به طور کلی افزایش نمودار بین های فرکانسی در صورتی که شرایط مفروض برای استفاده از روش‌های باند باریک تحقق یابد تغییر آن خیالی برروی خروجی الگوریتم نمی‌گذارد در واقع افزایش بین‌های فرکانسی در صورت ثابت بودن تعداد snapshot ها معادل کاهش و افزایش رزولوشن می‌باشد که تاثیر زیادی در خروجی الگوریتم‌های جهت یابی نخواهد داشت ولی به منظور ایجاد این افزایش می‌یابست (با فرض K ثابت) با فرکانس نمونه‌برداری افزایش دهیم و یا مدت زمان مشاهده و ثبت اطلاعات افزایش یابد که در اکثر موارد کاربری هزینه بسیار بالائی ارد ولی در صورت کاهش تعداد snapshot ها میزان تغییرات Picket, Fence, heakage به شدت افزایش می‌یابد و در واقع تاثیر کاهش تعداد Snapshot ها برای الگوریتم های جهت یابی مطابق شکل‌های ۵-۳۹ تا ۵-۴۳ نشان داده شده است همان گونه که انتظار می‌رود در SNR ها پائین در اختلاف زاویه کم سیگنال، افزایش تعداد Snapshot ها می‌تواند باعث کاهش میزان RMS خطا گردد. به منظور کاهش میزان خطا در SNR های پایین و یا به علت تعداد کم Snapshot ها می‌توان با بهره گرفتن از روش windowing در بانک فیلتر FFT علاوه بر اینکه اثرات Leakageکاهش می یابد.انجام این فرایند به گونه‌ای معادل افزایش تعداد Snapshotها می‌باشد.
شکل (۵-۳۴) مقایسه الگوریتم مطرح شده به ازای سیگنال دریافتی در زاویه ۱۰^۰ ، ۳۳^۰، ۳۴^۰ به ازای تعداد لحظات مشاهده ۱۰۰ و تعداد بین فرکانسی ۴ (محاسبه RMS1 خطا بر مبنای SNR های متفاوت)
شکل (۵-۳۵) مقایسه الگوریتم مطرح شده به ازای سیگنال دریافتی در زاویه ۱۰^۰ ، ۳۳^۰، ۳۷^۰ به ازای تعداد لحظات مشاهده ۱۰۲۴ و تعداد بین فرکانسی ۱۶ (محاسبه RMS1 خطا بر مبنای SNR های متفاوت)
شکل (۵-۳۶) مقایسه الگوریتم مطرح شده به ازای سیگنال دریافتی در زاویه ۱۰^۰ ، ۳۳^۰، ۳۸^۰ به ازای تعداد لحظات مشاهده ۱۰۰ و تعداد بین فرکانسی ۸ (محاسبه RMS1 خطا بر مبنای SNR های متفاوت)
شکل (۵-۳۷) مقایسه الگوریتم مطرح شده به ازای سیگنال دریافتی در زاویه ۱۰^۰ ، ۳۳^۰، ۳۸^۰ به ازای تعداد لحظات مشاهده ۱۰۰ و تعداد بین فرکانسی ۱۶ (محاسبه RMS1 خطا بر مبنای SNR های متفاوت)
شکل (۵-۳۸) مقایسه الگوریتم مطرح شده به ازای سیگنال دریافتی در زاویه ۱۰^۰ ، ۳۳^۰، ۳۸^۰ به ازای تعداد لحظات مشاهده ۱۰۰ و تعداد بین فرکانسی ۱۶ (محاسبه RMS1 خطا بر مبنای SNR های متفاوت)
شکل (۳۹-۵) مقایسه الگوریتم‌های متفاوت به ازای دو سیگنال دریافتی در زاویه‌های ۱۰^۰ و ۳۳^۰ و زاویه سیگنال سوم بین مقادیر ۲۷^۰ الی ۳۹^۰ به ازای SNR=2 و تعداد‌ لحظات مشاهده SNAP=128 و تعداد در بین فرکانسSamp=64
شکل (۴۰-۵) مقایسه الگوریتم‌های متفاوت به ازای دو سیگنال دریافتی در زاویه‌های ۱۰^۰ و ۳۳^۰ و زاویه سیگنال سوم بین مقادیر ۲۷^۰ الی ۳۹^۰ به ازای SNR=5 و تعداد ‌لحظات مشاهده SNAP=128 و تعداد در بین فرکانسSamp=64
شکل (۴۱-۵) مقایسه الگوریتم‌های متفاوت به ازای دو سیگنال دریافتی در زاویه‌های ۱۰^۰ و ۳۳^۰ و زاویه سیگنال سوم بین مقادیر ۲۷^۰ الی ۳۹^۰ به ازای SNR=9 و تعداد ‌لحظات مشاهده SNAP=128 و تعداد در بین فرکانسSamp=64
شکل (۴۲-۵) مقایسه الگوریتم‌های متفاوت به ازای دو سیگنال دریافتی در زاویه‌های ۱۰^۰ و ۳۳^۰ و زاویه سیگنال سوم بین مقادیر ۲۷^۰ الی ۳۹^۰ به ازای SNR=14 و تعداد ‌لحظات مشاهده SNAP=128 و تعداد در بین فرکانسSamp=64
شکل (۴۳-۵) مقایسه الگوریتم‌های متفاوت به ازای دو سیگنال دریافتی در زاویه‌های ۱۰^۰ و ۳۳^۰ و زاویه سیگنال سوم بین مقادیر ۲۷^۰ الی ۳۹^۰ به ازای SNR=16 و تعداد ‌لحظات مشاهده SNAP=128 و تعداد در بین فرکانسSamp=64
مطابق اشکال بالا‌ SSF و Capon، بیشترین حساسیت را نسبت به کاهش تعداد لحظات مشاهده داشته و پس از آن الگوریتم Wave و TOPS نسبت به کاهش تعداد Snapshot ها با خطای بیشتری در خروجی مواجه می‌گردند.
در انتها می‌بایست خاطر نشان کرد که در کاربردهای با SNR های بالا و با زوایای تفکیک بیشتر از ^۰۵ استفاده ازالگوریتم های ناهمبسته با حجم محاسبات بسیار کمتر مناسب تر و در صورت کاهش SNR و زاویه تفکیک سیگنال ها، الگوریتم Wave خروجی مناسب‌تری ارائه می‌دهد و به ازای کلیه SNRهای بزرگتر از db3 و زوایای تفکیک کوچک الگوریتم TOPS بهترین خروجی را ارائه می کند ولی در عوض حجم محاسبات لازم را به شدت افزایش می‌دهد.
در حقیقت، SNR سیگنال دریافتی و تفکیک زاویه ورود سیگنال ها به آرایه آنتن، دو پارامتر بسیار مهم در میزان کارایی جهت یابی هر الگوریتم، محسوب می گردد. در SNRهای بسیار پایین، روش WAVEجواب بهتری را نسبت به روش های دیگر ارائه می دهد. در SNRهای بالاتر از ، کلیه روش ها، خروجی تقریباً یکسانی خواهند داشت. هم چنین، زمانی که اختلاف زاویه ورود دو منبع در حدود باشد، در ، هیچکدام از الگوریتم ها، قادر به تفکیک دو منبع نیستند (مطابق شکل های شماره (۵-۲۵) تا (۵-۳۰) الگوریتم های MUSIC، Capon و CSM، زاویه ورود، تقریباً درجه شناسایی می گردد. اما در روش WAVES، زاویه ورود به درستی و برابر با ۳۰ درجه شناسایی می گردد و در زوایه ۳۳ درجه با وجود این که منبعی را شناسایی نمی نماید، مطابق شکل (۵-۳۰)، اختلاف شیب شدیدی در اطراف زاویه ۳۳ درجه وجود دارد. در حقیقت، در SNR پایین و اختلاف زاویه ورود کم، روش WAVES بهترین خروجی با حداقل خطا را ارائه می نماید و پس از آن، روش MUSIC، از کمترین میزان خطا برخوردار است. اما در SNRهای پایین، در صورتی که اختلاف زاویه ورود دو سیگنال بزرگتر یا مساوی ۵ درجه باشد ()، روش MUSIC، بهترین خروجی را ارائه نموده و با دقت بسیار زیاد می تواند زاویه ورود سیگنال را تخمین بزند.
با توجه به این که در الگوریتم کاپون، از تخمین Capon Rank 1 استفاده گردیده است، خروجی این روش در SNRهای پایین و یا اختلاف کم زاویه ورود سیگنال ها، دچار خطا می گردد. شایان ذکر است که در SNRهای کم، میزان خطا در زاویه ورود افزایش می یابد و با کاهش زاویه ورود سیگنال ها (نزدیک شدن سیگنال ها به هم)، تعداد منابع که توسط الگوریتم Capon شناسایی می گردد، کاهش یافته و قادر به شناسایی صحیح تعداد منابع ارسال سیگنال نخواهد بود. همان گونه که پیش تر در فصل سوم بررسی و اشاره گردید،روش Capon، با الگوریتم Geometric، در مقایسه با دو روش Arithmetic و Harmonic، از خروجی بسیار مناسب تری برخوردار است.
فصل ششم
نتیجه‌گیری و پیشنهادات
۶-۱- نتیجه‌گیری
در این پایان نامه الگوریتم‌های مختلف جهت‌یابی سیگنالهای پهن باند که بر مبنای استفاده از فیلتر بانک در ورودی آنتنهای آرایه‌ای طراحی شده است را مورد بررسی قرار داده‌ایم.
به طور کلی الگوریتم‌های جهت‌یابی بر مبنای سیگنالهای باند باریک معرفی گردیده‌اند بدین منظور سعی شده که با بهره گرفتن از فیلتر بانک ابتدا سیگنال‌های پهن باند را به بین‌های باند باریک تفکیک نموده سپس دو روش کلی تخمین زاویه ورود سیگنال ارائه می‌گردد.
۱- پردازش هر بین فرکانسی بصورت مشعل از بین‌های دیگر (الگوریتم های ناهمبسته) و محاسبه زاویه ورود در هر بین فرکانسی و ترکیب نتایج آن به منظور محاسبه زاویه نهایی. از جمله این الگوریتم‌ها می‌توان به الگوریتم میوزیک، کاپون، اشاره نموده که الگوریتم میوزیک بر مبنای تفکیک زیر فضای سیگنال از زیر فضای نوپر با بهره گرفتن از تابع چگالی خود همبستگی داده‌های تولید شده از آنتن ارائه‌ای در هر بین فرکانسی بصورت مستقل، شروع به تخمین زاویه ورود منابع می کند و سپس با بیانگیری از زوایای تخمین زده شده در بین‌های فرکانسی زاویه ورود را تشخیص می‌دهد در الگوریتم کاپون با بهره گرفتن از روش جهت دهی بین‌های فرکانسی سعی در حداقل نمودن توان سیگنال در جهت‌های نامطلوب نموده سپس زاویه ورود سیگنال را با بهره گرفتن از حداکثر نمودن توان در جهت زاویه رود سیگنال تشخیص دهد و سپس با بهره گرفتن از میانگین گیری سعی در تشخیص زاویه ورود نهائی می‌نماییم. بطور کلی الگوریتم‌های ناهمبسته در SNR های بالا و به ازاء اختلاف زاویه ورود سیگنال‌ها بزرگتر از ۵^۰ خروجی دقیقی را ارائه می‌دهد هم چنین پیاده سازی و اجرای این الگو‌ریتم‌ها دارای حملات بسیار کمی نسبت روش های همبسته می‌باشد که محتاج آن در SNR های متفاوت و زوایای ورود مختلف با بهره گرفتن از شبیه سازی در فصل پنجم معرفی شده.
۲- الگوریتم‌های همبسته که در واقع با ترکیب داده های کلیه بین های فرکانسی سعی در تخمین زاویه ورود و سیگنال می کند بر این مبنا می‌توان به دو الگوریتم بسیار مهم C.S.S.M^[120] و W.A.V.E^[121] اشاره نمود. اسا کار در این الگوریتم‌ها بر مبنای محاسبه زیر فضای سیگنال و تفکیک آن از زیر فضای نویز با بهره گرفتن از محاسبه تابع چگالی خود همبستگی کل سیگنال پهن باند می‌باشد در الگویتم CSSM ابتدا تابع چگالی خود همبستگی در هر بین فرکانسی محاسبه گردیده سپس با تولید یک ماتریس کانونی به ازاء هر بین فرکانسی سعی در انتقال توابع هر بین به یک بین مرجع می‌نمائیم در آخر تابع چگالی خود همبستگی کل سیگنال را با جمع توابع اتصال از یکی الگوریتم‌های باند باریک محاسبه می‌نمائیم از چالشهای مهم این و نیاز به داشتن زاویه وورد سیگنال می‌باشد که خود یک پارامتر مجهول بوده بدین منظور ابتدا می‌بایست با بهره گرفتن از الگوریتم‌های ناهمبسته یک زاویه ورود تقریبی را محاسبه نموده سپس بر اساس این زاویه تخمین زده شده اولیه ماتریس کانونی را تشکیل داده، در صورتی که زوایای ورود اولیه تخمینی اختلاف زیادی با مقادیر واقعی داشته باشد. ( الگوریتم CSSM مرکز همگرا نخواهد شد و زاویه‌ی قادر به تشخیص زاویه ورود سیگنال نخواهد بود ولی در صورت تخمین اولیه مناسب زوایای ورود الگوریتم‌های همبسته در SNR های پائین (SNR<10dB) اختلاف کوچک و زاویای ورود منابع قادر به تشخیص و تفکیک سیگنال‌های ارسالی می‌باشد که با بهره گرفتن از شبیه سازی سعی در پیاده سازی این الگوریتم در فصل پجم کرده‌ایم.
در انتها الگوریتم دیگری که هم دارای خواص الگوریتم‌های همبسته و هم الگوریتم‌های ناهمبسته می‌باشد را ارائه نموده (JOPS) در واقع این الگوریتم بدون نیاز به استفاده از ماتریس کانونی اقدام به انتقال کلیه بین‌های فرکانسی به یک بین مرجع می کند به علت عدم نیاز به محاسبه تخمین زاویه اولین این الگوریتم به ازاء SNR های بزرگتر از ۵dB از بقیه الگوریتم‌های دیگر خروجی بسیار دقیقتری را ارائه می‌دهد ولی از حجم محاسبات بالائی برخوردار می‌باشد.
۶-۲- پیشنهادات
مبنای کار این پایان نامه بر اساس مشخص بودن تعداد منابع هم چنین ایستان بودن و اضطراری و سیگنال نوپر و سیگنال منابع ارسال پایه گذاری شده است و نیز فرض گردیده که کلیه سیگنال‌های دریافتی از منابع مستقل ارسال گردیده و هیچ همبستگی با یکدیگر ندارند. یکی از زمینه‌هائی که برای ارائه کار وجود دارد. تغییرمفروضات مطرح شده در بالا می‌باشد و هم چنین مقایسه میزان دقت هر الگوریتم به ازای فرکانس نمونه برداری متفاوت و تعداد مختلف لحظات مشاهده می تواند باشد.
مراجع

1. 1. Stoica, P., and R. Moses, Spectral Analysis of Signals, Prentice Hall, 2005.

1. 1. Roy, R., and T. Kailath, ‘‘ESPRIT-Estimation of Signal Parameters Via Rotational Invariance Techniques,’’ IEEE Trans. on Signal Processing, Vol. 37, No. 7, July 1989,pp. 984–۹۹۵.

1. 1. Schmidt, R., ‘‘Multiple Emitter Location and Signal Parameter Estimation,’’ IEEE Trans.on Antennas and Propagation, Vol. AP-34, No. 3, March 1986, pp. 276–۲۸۰.

1. 1. Zatman, M., ‘‘How Narrow Is Narrowband?’’ IEE Proc.-Radar, Sonar Navig., Vol. 145, No. 2, April 1998, pp. 85–۹۱.

1. 1. Chandran, S., and M. K. Ibrahim, ‘‘DOA Estimation of Wide-Band Signals Based on Time-Frequency Analysis,’’ IEEE J. of Oceanic Engineering, Vol. 24, No. 1, January 1999, pp. 116–۱۲۱.

1. 1. Wax, M., and T. Kailath, ‘‘Spatio-Temporal Spectral Analysis by Eigen-Structure Methods,’’ IEEE Trans. on Acoustics, Speech, and Signal Processing, Vol. ASSP-32, No. 4, August 1984, pp. 817–۸۲۷.

1. 1. Wang, H., and M. Kaveh, ‘‘Coherent Signal-Subspace Processing for the Detection and Estimation of Angles of Arrival of Multiple Wide-Band Sources,’’ IEEE Trans. on Acoustics, Speech, and Signal Processing, Vol. ASSP-33, August 1985, pp. 823–۸۳۱.

1. 1. Doron, M., and A. Weiss, ‘‘On Focusing Matrices for Wide-Band Array Processing,’’ IEEE Trans. on Signal Processing, Vol. 40, No. 6, June 1992, pp. 1295–۱۳۰۲.

1. Hung, H., and M. Kaveh, ‘‘Focusing Matrices for Coherent Signal-Subspace Processing,’’ IEEE Trans. on Acoustics, Speech, and Signal Processing, Vol. ASSP-36, No. 8, August 1988, pp. 1272–۱۲۸۲

• افزایش ضریب جذب گیاه

۱-۵-۹: اثرات اکولوژیکی:
کاربرد زئولیت به خاک های کشاورزی باعث عدم آلودگی آبهای تحت الارضی بر اثر کودهای شیمیایی می‌گردد. همچنین عناصر سمی سنگین را به دام می اندازد. خصوصاً از رشد سموم بخصوص افلاتوکسین در خاک، ساقه و برگها و محصول بدست آمده جلوگیری می کند. نتیجه­ این عملکرد نه تنها باعث تهیه­ محصولات کشاورزی سالم تر و درنتیجه سلامت غذایی جامعه می شود بلکه کاهش حضور این سموم در برگ ها، ساقه ها و دانه ها و مصرف آنها توسط دام ها و همچنین افزودن زئولیت به غذای حیوانات باعث تولید پروتئین سالم تر می‌گردد که خود منجر به تغذیه­ی سالم جامعه می شود. کودهای همراه با زئولیت رطوبت کمتری دارند و اوره­ی آنها به سرعت در خاک جذب نمی شوند. زئولیت این اوره را به سرعت جذب و به نیتروژن قابل جذب تبدیل می نماید. لذا با بهره گرفتن از زئولیت می توان از کود طبیعی تازه و خیس بلافاصله بهره برداری کرد. به این ترتیب زئولیت نقش خود را در چرخه اکولوژیک و سلامت محیط زیست نیز نشان می دهد.
۱-۵-۱۰: مصارف بهداشتی و زیست محیطی زئولیت:
زئولیت ها به دلیل توانایی جذب رطوبت فلزات سمی، گازهای مضر(نیتروژنه و سولفوره و …) و ترکیبات نامطلوب در تصفیه آبهای آشامیدنی، خاکهای آلوده و فاضلاب های شهری و صنعتی استفاده می شوند. این کانی ها در بستر حیوانات خانگی، اصطبل ها گاراژها و انبارهای نمور و تاریک، زیر فرش ها، داخل یخچال ها، کمدها و گنجه های لباس و کفش برای از بین بردن بوی بد و رطوبت و میکروب زدایی بکار می روند.

ساختمان زئولیت: زئولیت ها ترکیبات حفره دار و چارچوب های آلومینوسیلیکاتی (Alo₄,Sio₄)هستند که بر مبنی یک شبکه­ سه بعدی از چهار ضلعی ها تشکیل شده اند. ساختمان حفره بوسیله­ی حجره هایی به قطر تقریبی۱۲ آنگستروم تشکیل شده است که از طریق کانال های به قطر ۸ آنگستروم به هم مرتبط شده اند و با حلقه هایی از ۱۲ پیوند چهار ضلعی ترکیب شده اند (Kaduk and Faber, 1995). اندازه، طول و پهنای حفره ها و کانال های به هم پیوسته، بستگی به مواد تشکیل دهنده آن دارد. این کانال ها به یون ها و مولکول ها اجازه می دهد که به راحتی در داخل بافت زئولیت حرکت کرده و یا ساکن شوند. زئولیت ها در داخل خود فضا ها و حفره های خالی بزرگی دارند که شبیه به لانه­ی زنبور می باشد. در حضور آلومینیوم بار منفی حاصل می شود که با حضور کاتیون های بار مثبت موازنه می شود.
۱-۵-۱۱: کلینوپتیلولیت:
کلینوپتیلولیت در اصل از نام یونانی به معنی سنگ تورب گرفته شده است. کلینوپتیلولیت یکی از مفید ترین زئولیت هاست که در غربال شیمیایی، افزودنی­های غذایی، به علاوه به عنوان جاذب بو و گاز کاربرد دارد. علت و مناسبت این چنین کاربردهایی به خاطر حفره ها و فضای های خالی بسیار زیاد، مقاومت زیاد در دماهای خیلی بالا و ساختمان شیمیایی و طبیعی آن است. کلینوپتیلولیت می تواند به آسانی آمونیاک و دیگر گازهای سمی از هوا و آب جذب کند، بنابراین می تواند در فیلتر ها و همچنین جذب بو ها و بهداشت مفید باشد. خصوصیاتی چون سطح جذب بالا، ظرفیت تبادل کاتیونی، کاتالیزور، آبگیری و خاصیّت شکل پذیری آسان، کلینوپتیلولیت را برای تولیدات گیاهی مهم جلوه می کند، کلینوپتیلولیت به صورت خالص و یا ترکیب آن به خاک اضافه می شود و خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک را اصلاح و بهبود می بخشد ( Anonymous, 2004).
۱-۵-۱۲: تولید زئولیت در جهان:
اگر چه تصور دقیقی از مقدار کلی زئولیت ها در جهان وجود ندارد ولی واضح است که در تمام قاره ها با ذخایر وانواع مختلفی وجود دارد. بر طبق گزارشات سال ۲۰۰۱ کل مصرف زئولیت ها ۵/۳ میلیون تن برآورد شده است که ۱۸ درصد آن از منابع طبیعی و باقیمانده از زئولیت های سنتزی مثل A, X, Y, ZMS-5 بدست آمده است. عموماً کلینوپتیلولیت و شابازیت بیشترین مصرف را داشته اند. استفاده از زئولیت های طبیعی به طور مداوم از سال های پیش افزایش یافته است. کشور هایی مثل: کوبا، ایالات متحده آمریکا، روسیه، ژاپن، ایتالیا، آفریقای جنوبی، مجارستان و بلغارستان ذخایر و پتانسیل قابل توجهی از این مواد را دارند (Anonymous, 2004). همچنین ترکیه ذخایر قابل توجهی از منابع زئولیت دارا می باشد که به طور تقریب مرکب از ۵۰ میلیون سنگ معدن کلینوپتیلولیت است. در سال ۲۰۰۲ تولیدات زئولیت این کشور ۲۵۰۰۰ تن بود که ۸۰ درصد آن مصرف داخلی و بقیه به آمریکا، فرانسه، ایتالیا، اسرائیل و انگلستان صادر شد. بر طبق گزارش اداره­ی کل اکتشاف و تحقیقات معدن ترکیه، ذخایر کلینوپتیلولیت در منطقه (Maisa – GorD) 2 بیلیون تن برآورد می شود (Anonymous, 2004). زئولیت های طبیعی می تواند : Ar, O₂, N₂, H₂O, He, H₂, Kr, Xe, CH₃OH, CO, CO₂, H₂S, SO₂, NH₃, HCHO و بسیاری از دیگر گاز ها را جذب و جمع آوری کرده و یا بو ها را کنترل نماید. در اثر استفاده از زئولیت ها در انبار و ساختمان های متمرکز دامپروری بطور قابل توجهی از حجم گازهای نا مطلوب و مضر آمونیاک و سولفید هیدروژن (H₂S) کاسته می شود. کاتیون NH₄⁺جذب شده در زئولیت به کود طبیعی غنی شده ای تبدیل می شود که به آرامی کود آن آزاد می شود. خاصیت بالای جذب آمونیاک زئولیت، راه طبیعی مؤثری برای کنترل گاز آمونیاک در مزارع پرورش ماهی در سطح وسیعی شده است.
زئولیت را می توان در سیستم فیلتراسیون استخر پرورش ماهی استفاده کرد و یا آنرا در سطح آب پخش کرد و در نهایت آب را برای زندگی ماهیان بی ضرر کرد (Anonymous, 2004). به علت تخلخل بالا در ساختمان کریستالی، زئولیت می تواند ۶۰درصد وزن خود را آب جذب کند. مولکول های آب در حفره های زئولیت می تواند به آسانی تبخیر و باز جذب شود، بدون اینکه صدمه ای به ساختمان آن وارد شود (Kocakusak, 2001). زئولیت با بار منفی یک تله­ی خوبی برای کاتیون هایی همچون: سدیم، باریم، پتاسیم، کلسیم و گروه های با بار مثبت مثل آب و آمونیاک فراهم می کند. همچنین یون های کربنات و نیترات به وسیله­ بار منفی زئولیت ها جذب می شوند. بنابر این فلزات قلیایی و قلیایی خاکی و آب هم به همین طریق جذب زئولیت ها می شوند (Mumpton,1999). کاتیون های جذب شده نسبتأ متحرک هستند که این به علت جذب ضعیف شان می باشد و می توانند در داخل زئولیت جابجا شوند. قدرت تبادل یونی، زئولیت ها را به تبادل کننده­ خوبی تبدیل کرده است. زئولیت ها بطور موفق در کشت محصولات متنوعی شامل غلات و حبوبات (دانه ها)، سبزیجات، انگور و دیگر میوه ها مورد استفاده قرار گرفته است (Anonymous, 2004). با بهره گرفتن از زئولیت ها آبشویی وتلفات عناصر غذایی کاهش یافته و در نتیجه رشد گیاه افزایش می یابد (Anonymous, 2004). از جمله راه کارهای جدیدی که برای افزایش تاثیرگذاری و جلوگیری از هدر روی کودهای شیمیایی به ویژه نیتروژن مورد استفاده قرار گرفته، استفاده از ترکیبات طبیعی چون کانی های زئولیت در مزارع کشاورزی می باشد. استفاده از این ترکیبات در اراضی کشاورزی به دلیل افزایش ظرفیت تبادل کاتیونی خاک و تمایل زیاد آنها برای جذب و نگهداری آمونیوم، می تواند نقش مؤثری در کاهش شستشوی عناصر غذائی خاک به ویژه نیتروژن داشته باشند (Shaw and Andrews, 2001). زئولیت کلینوپتیلولیت به وسیله­ قابلیت تبادل کاتیونی مناسب و از طرفی جذب انتخابی یون آمونیم، باعث قرار گیری این یون در حفرات زئولیت و کانال های زئولیت می شود کانال ها و حفرات زئولیت به اندازه کافی برای قرار گیری یون آمونیم باز می باشد ولی اندازه­ این حفرات و کانال ها به گونه ای است که مانع از ورود باکتری های نیتریفیکاسیون کننده به داخل ساختمان زئولیت می شود بنابراین در حضور زئولیت کلینوپتیلولیت در خاک نرخ تبدیل آمونیم به نیترات کاهش پیدا می کند و این موجب کاهش در شستشوی نیتروژن می گردد (Mumpton, 1999).
با توجه به ویژگی های منحصر به فرد زئولیت ها از قبیل قابلیت تبادل کاتیونی بالا ( ۲۰۰ تا ۳۰۰ میلی اکی والان در ۱۰۰ گرم )، جذب انتخابی کاتیون های مفید مانند آمونیم و آزاد سازی کنترل شده آنها (Mumpton, 1999)، ثبات چارچوب ساختمانی بر خلاف کانیهای معمول رسی در درازمدت (Shaw and Andrews, 2001) وفور قابل توجه زئولیت های طبیعی در کشور (Kazemian, 2000; Mumpton, 1999) استخراج آسان و سرانجام قیمت اقتصادی مناسب، بکار گیری این ترکیبات همراه با کود های شیمیایی می تواند تأثیر این کود ها را بیشتر کرده باعث مصرف بهینه­ این دسته از نهاده ها شوند.
۱-۶: سالیسیلیک اسید (یک شبهه هورمون گیاهی):
سالیسیلیک اسید (SA) یک ترکیب فنلی طبیعی و از تنظیم کننده های درون زای رشد است که در بیش تر گیاهان حضور دارد. در سال های اخیر شواهد زیادی به دست آمده که نشان می دهند که غلظت های مختلف سالیسیلیک اسید و مدت زمان تأثیرگذاری آن کنش و واکنش های متعددی را در گیاه سبب می شود. لذا اخیراً پیشنهاد شده است که سالیسیلیک اسید به عنوان نوع جدیدی از هورمون های گیاهی و تنظیم کننده های رشد در نظر گرفته شود. بیشترین میزان سالیسیلیک اسید در گل آذین گیاهان ترموژن (گرمازا) و در گیاهان آلوده شده با پاتوژن های نکروز کننده یافت شده است.
سالیسیلیک اسید (SA) با نام شیمیائی ۲- هیدروکسی بنزوئیک اسید، پودری کریستالی، سفید و نرم است که اگرچه در آب به سختی حل می شود، اما در الکل و اتر به طور کامل محلول است. سالیسیلیک اسید یکی از ترکیبات فنلی است که یک حلقه ی آروماتیک با یک گروه هیدروکسیل دارد و مشتقاتی از آن در گیاهان پیدا شده است. فرمول بسته ی سالیسیلیک اسید C₇G₆O₃ است. وزن مولکولی آن حدود ۱/۱۳۸، نقطه ی ذوب آن ۱۵۹-۱۵۷ درجه ی سانتیگراد و نقطه ی جوش آن ۲۱۱ درجه ی سانتی گراد است. مسیر بیوسنتز سالیسیلیک اسید در سیب زمینی (Solanum tuberosum) مورد بررسی قرار گرفته است. مطالعات نشان داده اند که سالیسیلیک اسید از فنیل آلانین سنتز می شود و سینامیک اسید (CA) و بنزوئیک اسید (BA) هر دو واسطه های مسیر بیوسنتز آن هستند (Jean and Buchala ., 1998).
۱-۶-۱: تاریخچه ی شناخت سالیسیلیک اسید (SA):
گیاهان یکی از منابع مهم داروهای طبیعی هستند. استفاده از گیاهان و عصاره های گیاهی برای التیام دردها از زمان های دور صورت می گرفته و در تاریخ ثبت می شده است. امروزه از داروهای مشتق شده از گیاهان به میزان وسیعی استفاده می شود. استفاده از برگ ها و پوست درخت بید برای التیام دردها در چهار قرن قبل از میلاد برای افراد مسن به کار می رفته است. بقراط آن را برای کم کردن دردهای زایمان تجویز می کرد. باید متذکر شد که سالیسیلیک اسید اولین بار توسط ایرانیان شناخته شده است. پزشکان سنتی ایران مبتلایان به حصبه را روی برگ های بید می خوابانیدند تا تب آنها پائین بیاید. عرق بید که مانند گلاب از تقطیر جوشانده ی برگ بید به دست می آید، سردرد و تب را کاهش می دهد. از جوشانده ی برگ بید برای از بین بردن چرک و ضد عفونی کردن استفاده می شده است. ماده ی فعال درخت بید که برای مداوای دردها استفاده می شد، به صورت یک راز باقی مانده بود و استفاده از پوست درخت بید تا سال ۱۸۲۸ شناخته نشده بود، تا این که یوهان بوخنر در مونیخ روی آن کار کرد و با موفقیت مقداری از سالیسین و گلوکوزید سالیسیل الکل را که سالیسیلات غالب در پوست درخت بود، جدا کرد. بعد از آن سالیسیلات ها شامل سالیسیلیک اسید، متیل سالیسیلیک اسید، سالیسین (الکل سالیسیلیک اسید) و گلوکوزیدهایشان از عصاره های مختلف گیاهی از جمله بید استخراج شدند و سالیسیلیک اسید به طور شیمیایی سنتز شد.
اصطلاح سالیسیلیک اسید از واژه ی لاتینی Salix – نام درخت بید – گرفته شده است. اولین تولید مشترک آن در آلمان در سال ۱۸۷۴ شروع شد. پس از آن استیل سالیسیلیک اسید (آسپرین) که خصوصیات دارویی مشابهی با سالیسیلیک اسید دارد، ولی حساسیت گوارشی کم تر ایجاد می کند، جانشین سالیسیلیک اسید شد. آسپرین، نام تجارتی استیل سالیسیلیک اسید، را کمپانی بایر در سال ۱۸۹۸ به کار برد و از آن پس آسپرین به یکی از پرفروش ترین داروها تبدیل شد. علی رغم تاریخچه ی طولانی شناخت سالیسیلیک اسید شیوه ی عمل آن هنوز به طور کامل شناخته نشده است (Raskin, 1992).
۱-۶-۲: سالیسیلیک اسید و نقش آن در گیاهان
در سال های اخیر شواهد زیادی به دست آمده است که نشان می دهند سالیسیلیک اسید تنظیم فرآیندهای فیزیولوژیک مهمی را در گیاهان بر عهده دارد: فرایندهایی نظیر گرمازایی، گل زایی، تقسیم سیتوپلاسم، کنترل جذب یون به وسیله ی ریشه و بستن روزنه ها. سالیسیلیک اسید تشکیل جوانه و رشد را در کشت کالوس تنباکو (Tobacco) جلو می اندازد و بیوسنتز اتیلن را در کشت سوسپانسیون سلولی گلابی مهار می کند. همچنین سالیسیلیک اسید در تولید گرما در جریان القای گل در برخی گونه های نهاندانگان، مانند Arum lily نقش دارد. سالیسیلیک اسید بسته شدن روزنه ها توسط آبسزیک اسید را نیز القا می کند (Farida et al., 2003).
۱-۶-۳: نقش سالیسیلیک اسید در پیری برگ ها:
اطلاعات تجربی بیانگر مشارکت سالیسیلیک اسید در تنظیم سیگنال بیان ژن در جریان پیری برگ گیاه Arabidopsis است. پیری برگ فرآیندی پیچیده است که به وسیله ی سیگنال های محیطی و تکاملی پیچیده و بیان تعداد زیادی از ژن های القا شده کنترل می شود. فعالیت آنزیم هایی مثل سلولاز، پروتئاز در طی پیری و ریزش برگ ها افزایش می یابد. اتیلن نیز جدا شدن برگ را تحریک می کند. مشاهده شده است که در گیاهان تراژن که سطوح اتیلن آن ها پایین است و موتان هایی که به اتیلن غیر حساس هستند، پیری برگ در آن ها کاهش یافته است. سیتوکنین با جلوگیری از تجزیه ی پروتئین ها باعث به تأخیر افتادن پیری برگ ها می شود. سالیسیلیک اسید در بیان ژن های اصلی پیری نقش دارد. بر اساس تحقیقات انجام شده، سطح بیان ژن های مربوط به پیری در گیاهان اسپری شده با سالیسیلیک اسید افزایش می یابد. اسپری کردن برگ های Brassica با سالیسیلیک اسید باعث افزایش بیان ژن های پیری برگ شده است.
با اندازه گیری میزان سالیسیلیک اسید در برگ های پیر و در برگ های سبز معلوم شده است که میزان سالیسیلیک اسید در طول پیری برگ افزایش می یابد و این به احتمال قوی بیانگر نقش سالیسیلیک اسید در پیری برگ ها است. بررسی ها نشان داده اند که گیاهان تراژن و موتان هایی که مسیر سیگنالی سالیسیلیک اسید در آن ها ناقص است، (مثل موتان pad4 و nprl و گیاهان تراژن NahG) علایم نکروزه شدن و پیری را نشان نمی دهند و این نشان دهنده ی نقش سالیسیلیک اسید در القای بیان ژن پیری است، فنوتیپ های تیپ وحشی و موتان pad4 که در محیط کشت کنترل شده و یکسان رشد یافته اند، در بروز پیری برگ ها با هم متفاوت اند. در گیاه تیپ وحشی برگ ها پس از زرد شدن، علایم نکروزه و پیری را سریع تر نشان داده اند در حالی که در فنوتیپ جهش یافته برگ های زرد شده به همان حالت روز گیاه باقی مانده اند و نکروزه شدن خیلی به کندی دیده شده است که علت آن وجود نقص در سنتز سالیسیلیک اسید است (Karl and John, 2000).
۱-۶-۴: سالیسیلیک اسید و تنظیم کنندگی رشد در شرایط تنش:
اثر سالیسیلیک اسید روی مقاومت گیاهان به فاکتورهای تنشی محیطی مورد بررسی قرار گرفته است. چندین آزمایش از نقش سالیسیلیک اسید در تنظیم واکنش گیاهان به تنش های غیر زیستی حمایت می کند. تیمار دانه رست های گندم با سالیسیلیک اسید (۰۵/۰ میلی مولار) باعث افزایش تقسیم سلولی مریستم رأسی ریشه در دانه رست ها شده که باعث افزایش رشد گیاه و باروری گندم می شود. فیتوهورمون ها نقش کلیدی در تنظیم رشد گیاهان بازی می کنند. تیمار با سالیسیلیک اسید باعث ذخیره ی آبسزیک اسید و اُکسین در دانه رست های گندم شده ولی در افزایش مقدار سیتوکینین تأثیر چندانی نداشته است. افزایش محتوای آبسزیک اسید در دانه رست های تیمار شده با سالیسیلیک اسید باعث توسعه ی فرایندهای ضد تنش و تسریع و از سرگیری فرایند رشد پس از رفع فاکتورهای تنشی می شود. این امر در ارتباط با افزایش پرولین است. پرولین یکی از ترکیبات مهم در واکنش های دفاعی گیاهان در برابر تنش اسمزی است. هنگام تنش شوری و کمبود آب در دانه رست های گندم، سالیسیلیک اسید باعث القای تجمع پرولین در دانه رست ها می شود که با دخالت آبسزیک اسید حمایت می شود. در نتیجه کاهش تأثیرات زیان آور تنش شوری و کم آبی روی رشد دانه رست ها صورت می گیرد. شوری باعث کاهش رشد دانه رست های گندم می شود، اما وقتی این دانه رست ها با سالیسیلیک اسید تیمار می شوند و در وزن تر و خشک آن ها افزایش مشاهده می شود. بنابر این به نظر می رسد سالیسیلیک اسید در توسعه ی استراتژی های ضد تنش در سلول های گیاهی نقش داشته باشد (Sakhabutdinova and Fatkhutdinova, 2003).
تیمار سالیسیلیک اسید از اثرات شوری و کمبود آب روی رشد دانه رست ها جلوگیری می کند و تغییر در سطوح فیتوهورمون ها را در دانه رست های گندم تحت تنش شوری و کمبود آب می کاهد و از کاهش میزان اکسین و سیتوکنین ها تحت تنش شوری که باعث کاهش رشد گیاه می شود، جلوگیری می کند. عوامل نامساعد محیطی تغییرات زیادی در تعادل هورمون های گیاهی ایجاد می کنند. اما تیمار با سالیسیلیک اسید از کاهش هورمون ها تحت تنش شوری و تنش کمبود آب جلوگیری می کند و جبران و از سرگیری رشد را منجر می شود. تیمار با سالیسیلیک اسید یک افزایش در سطح آبسزیک اسید را نشان می دهد که بیانگر افزایش واکنش های حفاظتی برای کاهش اثرات تنش روی رشد و تسریع میزان رشد و افزایش واکنش های ضد تنشی مثل ذخیره ی پرولین است (Farida et al., 2003).
فصل دوم
بررسی منابع
۲: بررسی منابع:
۲-۱: تنش:
تنش یا استرس واژه ای است که اولین بار توسط دانشمندان علوم بیولوژیک در مورد موجودات زنده به کار برده شد بعدها این واژه از علم فیزیک گرفته شده و آن را به عنوان هر عاملی که امکان بالقوه ی وارد آوردن صدمه به موجودات زنده را دارد تعریف نمودند. تنش نتیجه ی روند غیر عادی فرایند های فیزیولوژیکی است که از تأثیر یک یا ترکیبی از عوامل زیستی و محیطی حاصل می شود همان طوری که در تعریف آمده تنش دارای توان آسیب رسانی می باشد که به صورت نتیجه ی یک متابولیسم غیر عادی روی داده و ممکن است به صورت افت رشد، مرگ گیاه یا مرگ بخشی از گیاه بروز کند (صدیقی، ۱۳۸۶). گیاهان حدود ۴۰۰ میلیون سال است که از زمان ترک دریاها و سکنی گزیدن در خشکی های کره­ی زمین همواره با تنش رطوبتی مواجه بوده ­اند. هنگامی که تنش خشکی روی می دهد، گیاهان عالی همیشه مجبور بوده ­اند که آن را تحمل نموده یا چرخه­ی زندگیشان را جهت دوری جستن از آن تنظیم نمایند. بر خلاف حیوانات، گیاهان نمی توانند به مکان مناسب تری نقل مکان کنند. بنابراین در تکامل خشکی زی نیاز آن ها به جستجو، جذب، انتقال و نگهداری آب به عنوان یک نیروی عمده­ی محرک عمل کرده است. با وجود این، خشکی هنوز عمده ترین محدودیت در تولید محصولات زراعی است.
مقاومت به خشکی یک واژه ی عمومی است که در بر گیرنده ی دامنه ای از مکانیزم های مختلف می باشد و به وسیله ی آن ها گیاهان می توانند شرایط خشکی را تحمل کنند. لویت (Levitt, 1980)، مقاومت به خشکی را توانایی زیست در خشکی بدون آسیب دیدن تعریف نموده و مقاومت به خشکی را به اجتناب از خشکی و تحمل خشکی تقسیم کرده است. وی مقاومت به خشکی را توانایی یک ژنوتیپ در تولید بیشتر عملکرد نسبت به دیگر زنوتیپ ها در شرایط رطوبتی یکسان تعریف نمود. استرس شامل دو مفهوم است به صورت EU-stress به معنی استرس فعال کننده و استرس تحریک کننده که یک عامل مثبت برای توسعه گیاهان است. در مقابل آن Dis-stress که استرس جدی و واقعی است و موجب وارد کردن خسارت به گیاه شده و دارای آثار منفی بر گیاه و نمو و توسعه آن می شود قرار دارد. خشکی یک استرس چند جانبه است که سطوح مختلفی از ساختار گیاهان را تحت تأثیر قرار می دهد. واکنش یا پاسخ گیاه به خشکی در سطح گیاه (کل گیاه و ساختار آن) پیچیده بوده و تلفیقی از اثرات تنش و واکنش ها را در تمام سطح ساختاری گیاهی در طول زمان و مکان تحت تأثیر قرار می دهد (Gunasekera, 1993). تنش خشکی یک پدیده­ طبیعی است که در گیاهان حادث می شود. تنش آب هم به وجود عدم آب کافی و هم به آب اضافه گیاه اطلاق می گردد. حالت اول که در اثر خشکی و کمبود آب پدید می آید، تحت عنوان تنش کمبود آب نامیده می‌شود که با تنش خشکی مترادف است. کمبود آب وقتی در گیاه رخ می دهد که میزان تعرق بیش از مقدار جذب آب باشد. به عبارت دیگر عامل اصلی تنش آب در گیاه افزایش میزان تلفات آب و یا کافی نبودن میزان جذب آب و یا ترکیب از هر دو است که در اثر آن میزان تلفات آب از تعرق بر میزان جذب آن توسط ریشه ها پیشی گرفته و در صورت ادامه، شرایط مذکور توسعه می یابد. تنش کمبود آب در گیاه وقتی پدید می آید که رطوبت در اطراف ریشه به نقطه­ی پژمردگی دائم یا کمتر از آن کاهش یابد که در نتیجه گیاه قادر به جذب آب کافی نبوده و در سلول ها فرایند آب کشیدگی روی می دهد (حسینیان و همکاران، ۱۳۸۱ و کریمی کاخکی و همکاران، ۱۳۸۹). در گیاه مفهوم مقاومت به خشکی در ارتباط با قدرت زنده ماندن آن گیاه قرار دارد و مقاومت به خشکی را باید در مراحل خاص از رشد گیاه تعیین نمود که مقاومت به خشکی قبل از گلدهی، بعد از گلدهی و بعد از تشکیل بذر مشخص می شود. مقاومت به خشکی عبارت است از قدرت یک گیاه که بتواند به اثر سوء بر روی عمل فتوسنتز تعرق کمتری داشته باشد و یا عبارت است از قدرت ریشه­ یک گیاه که بتواند آب را به مقدار بیشتری از تعرق گیاه جذب کند. لذا گیاهان متحمل به خشکی گیاهانی اند که قادرند در خلال شرایط تنش خشکی رشد کنند و از نظر اقتصادی محصول قابل قبولی را تولید نمایند.
فرایند دهیدراسیون در گیاهان مقاوم به خشکی شامل تغییرات اساسی در روابط آب و فرایندهای بیوشیمیایی و فیزیولوژیکی، ساختار غشاء و اندامک های زیر سلولی است. کمبود آب موجب ممانعت از رشد، تجمع هورمون آبسزیک اسید، پرولین، مانیتول، سوربیتول، شکل گیری ترکیبات تجزیه کننده­ رادیکال های آزاد شامل: آسکوربات، گلوتاتیون، آلفاتوکوفرول، هدایت روزنه ای، کاهش مقدار تنفس، کاهش پتانسیل آب بافت های گیاهی مقدار فتوسنتز و سنتز پروتئین های جدید و انواع RNA است. در کنار این واکنش های فیزیولوژیکی، گیاهان تغییرات مورفولوژیکی نیز از خود نشان می دهند. یکی از بزرگترین این تغییرات سازگاری کلروپلاستها به تششع زیاد و کم است. این فرآیندهای سازگاری بطور مشخصی مقدار فتوسنتز را مشخص می کند (Hall et al., 1981). فرار یا اجتناب از خشکی عبارت است از توانایی (ساختمانی یا اختیاری) رشد قبل از شدید شدن خشکی و بقا داشتن در فصل خشک بوسیله­ی دانه (غلات و علوفه های یکساله) یا به صورت خواب، شبه خواب یا حالت رکود (درختان، بوته ها و یا علوفه های چند ساله). وضعیت پتانسیل آب برگ و یا میزان آب برگ، تحت تأثیر هدایت روزنه ای است و همواره همبستگی خوبی بین پتانسیل آب و برگ و هدایت روزنه ای در شرایط تنش خشکی وجود دارد. در طول تنش خشکی رشد متوقف شده و پس از رفع تنش ادامه می یابد و میزان خسارت به سن فیزیولوژیکی، میزان تنش آب و گونه­ گیاهی بستگی دارد و اعضایی از گیاه که در زمان بروز تنش دارای رشد سریعی هستند، بیش از همه صدمه می‌بینند. با توجه به نتایج تحقیقات می توان گفت که رشد، حساس ترین فرایند نسبت به تنش خشکی بوده به طوری که اولین واکنش گیاه نسبت به تنش خشکی توقف رشد است. تنش آب بر توزیع هورمون های گیاهی بخصوص سایتوکینین و آبسزیک اسید هم اثر دارد. کمبود آب منجر به کاهش فعالیت سایتوکینین و افزایش فعالیت هورمون اسید آبسزیک می شود. پیری سریع ساقه ها در گیاهان تحت تنش ممکن است به علت کاهش تأمین سیتوکینین از ریشه باشد (خداپناه و همکاران، ۱۳۸۱ و ساعی، ۱۳۸۳).
تنش خشکی، مقاومت روزنه ای را افزایش و به دنبال آن غلظت دی اکسید کربن را در بافت های مزوفیل برگ کاهش می دهد. این رویکرد سبب تجمع ترکیب NADP و در نتیجه کاهش در میزان NADPH می شود. در این شرایط، اکسیژن به عنوان یک ترکیب جایگزین در پذیرش الکترون فعالیت کرده و سبب شکل گیری رادیکالهای سوپر اکسید و پراکسید هیدروژن می شود (کریمی کاخکی و همکاران، ۱۳۸۹) و (Moller, 2001). در مطالعه­ هانگ و ایوان، تنش خشکی تأثیر معنی داری روی درصد روغن دانه های گلرنگ نداشته است (Hang and Evans, 1985) در حالی که در مطالعه ای دیگر تنش خشکی باعث کاهش وزن دانه و درصد روغن دانه ها گردید (Singh and Bhargava, 1995). بررسی نتایج تحقیقات انجام یافته روی گلرنگ نشان می دهد که در گلرنگ تحت دو وضعیت آبیاری بیش از حد و تنش خشکی، نسبت پوست به دانه افزایش می یابد (زینلی، ۱۳۷۸). در مطالعه­ ای تنش خشکی باعث کاهش ارتفاع، گل دهی زودتر، رسیدگی سریعتر و کاهش عملکرد گردید ولی تأثیر معنی داری روی درصد روغن دانه ها نداشته است (Hang and Evans, 1985). نادری و همکاران (۱۳۸۳) و طاووسی (۱۳۸۶) گزارش نمودند تنش خشکی باعث کاهش تعداد روز تا رسیدگی در گلرنگ تابستانه گردید. در مطالعه ی هاشمی دزفولی(Hashemi-Dezfouli, 1994) تنش خشکی بر زمان شروع ظاهر شدن طبق در گلرنگ تأثیر معنی داری داشته است. در مطالعه ی نادری و همکاران (۱۳۸۳)، تنش خشکی در سطوح مختلف میزان روغن دانه را نسبت به شاهد کاهش داد ولی این سطوح مختلف تنش تفاوت معنی داری از نظر میزان روغن دانه وجود نداشت. با آبیاری گلرنگ تحت تیمارهای مختلف مشاهده نمودند درصد روغن در تیمارهای تا زمان برداشت با تیمار قطع آبیاری در اواخر گل دهی تفاوت معنی داری نداشت (Leonard and French, 1969). در آزمایشی تأثیر تنش خشکی بر رشد و عملکرد گلرنگ گزارش شده است که میزان روغن دانه ها تحت تأثیر خشکی قرار نگرفت (Hashemi-Dezfouli, 1994). در مطالعه ی طاووسی (۱۳۸۶) تنش خشکی تأثیر معنی داری بر میزان روغن دانه ی ارقام گلرنگ بهاره نداشت. نادری و همکاران (۱۳۸۳) در مطالعه ی خود روی سه لاین گلرنگ در کشت تابستانه ی اصفهان گزارش نمودند نسبت مغز به دانه تحت تأثیر تنش خشکی قرار نگرفته است.
۲-۱-۱: انواع تنش های محیطی:
مطالعات جدی پیرامون شرایط نامساعد محیطی و عکس العمل گیاهان نسبت به آن ها از سال ۱۹۴۱ شروع شده است. تا آن زمان از نظر زارع گیاهانی که در شرایط نامساعد محیطی رشد می کردند گیاهان مقاوم و گیاهانی که نمی توانستند در این شرایط زندگی کنند حساس نامیده می شدند. تنش های محیطی را معمولاً به دو دسته تقسیم کرده ­اند: تنش های بیولوژیکی و تنش های فیزیکو شیمیایی. تنش های بیولوژیکی شامل حمله­ی آفات و امراض به گیاهان، رقابت، آللوپاتی و فعالیت های انسان می باشد. تنش های فیزیکو شیمیایی نیز به پنج گروه تقسیم می شوند که اهمیت عده­ای از آن ها به علت تحقیقاتی که در فضا انجام گرفته مشخص گردیده است. از بین موارد مورد اشاره، خسارت وارده به گیاهان زراعی در اثر تنش کمبود آب در سطح جهان گسترده تر بوده و به همین جهت بیشتر مورد مطالعه قرار گرفته­اند (کافی و مهدوی دامغانی، ۱۳۷۹).
۲-۱-۲: تنش خشکی (کمبود آب):
خشکی از عمده ترین خطرات برای تولید موفق محصولات زراعی در ایران و جهان است. ایران با متوسط نزولات آسمانی ۲۴۰ میلی متر در زمره ی مناطق خشک جهان طبقه بندی می گردد. حدود ۴۵ درصد اراضی کشت دیم در ایران دارای نزولات آسمانی کمتر از ۳۵۰ میلی متر می باشند، بالا بودن مقدار تبخیر و تعرق، محدودیت منابع آبی و سایر عوامل باعث توجه بیشتری به مطالعه در مورد اثرات تنش خشکی و انتخاب ارقام مقاوم به خشکی شده است (کافی و مهدوی دامغانی، ۱۳۷۹). تنش خشکی زمانی در گیاه حادث می شود که میزان آب در یافتی گیاه کمتر ار تلفات آب باشد، این امر ممکن است به علت اتلاف بیش از حد آب یا کاهش جذب و یا وجود هر دو مورد باشد، کاهش پتانسیل اسمزی و پتانسیل کل آب همراه با از بین رفتن آماس، بسته شدن روزنه ها و کاهش رشد از علائم مخصوص تنش های آبی است در صورتی که شدت تنش آب زیاد باشد موجب کاهش فتوسنتز و مختل شدن فرایند های فیزیولوژیکی، توقف رشد و سرانجام خشک شدن و مرگ گیاه می گردد (Edmeades et al., 1989; Lal and lal, 1990).
۲-۱-۳: اثرات تنش آب بر ساختمان گیاه:
تنش خشکی بر ساختمان و مرفولوژی گیاهی تأثیر بسزایی دارد و باعث دگر گونی هایی از نظر ریخت شناسی گیاهی می گردد. در بررسی های جمشید مقدم و پورداد (۱۳۸۵)، این مهم به این صورت بروز نمود که طول ریشه چه در شرایط تنش ۰/۴- مگا پاسکال بلندتر از شاهد گردید ولی در تنش های ۸/۰- و ۲/۱- مگاپاسکال طول ریشه چه کاهش یافت و همچنین باعث شد طول ساقه چه به شدت کاهش یابد.
۲-۱-۴: اثرات تنش آب بر رشد گیاه:
تنش خشکی از جمله موانع موجود برای رشد گیاهان به شمار می رود. تنش خشکی می تواند به صورت های مختلف بر رشد اندام های گیاهی تأثیر بگذارد و باعث کاهش عملکرد، کاهش جوانه زنی بذور، کاهش گلدهی، تغییر در زمان رسیدگی گیاه و غیره گردد. از این رو معیار محدود کننده خصوصاً در کشورهای خشک و نیمه خشک مانند ایران حائظ اهمیت بوده و تحقیقات و مطالعات فراوانی از نظر تنش خشکی روی گیاهان مختلف انجام گرفته و خواهد گرفت. در یک تحقیق مشخص گردید که در بازه ی تنش ۸/۰- تا۲/۱- مگاپاسکال پتانسیل آب، جوانه زنی بذور گلرنگ تا ۵۰% کاهش یافت (جمشید مقدم و پورداد، ۱۳۸۵). طی یک بررسی مشخص شد تعداد روز تا شروع گلدهی و تا ۵۰% گلدهی در اثر تنش خشکی کاهش می یابد به طوری که در شرایط بدون تنش تعداد روز تا گلدهی ۷/۷۲ و تا ۵۰% گلدهی ۷/۹۴ روز ولی در شراط تنش به ترتیب ۳/۷۰ و ۹۰ روز بوده است (ابوالحسنی و سعیدی، ۱۳۸۵). شاخص برداشت معیاری از کارائی انتقال مواد فتوسنتزی تولید شده در گیاه به دانه است. در تحقیقی شاخص برداشت در گیاه گلرنگ مورد بررسی قرار گرفت، دراین تحقیق با افزایش سطح تنش خشکی، شاخص برداشت هم نسبت به تیمار شاهد افزایش یافت (نادری و همکاران، ۱۳۸۴).در تحقیقی مشخص شد که تعداد روز تا گلدهی به طور معنی داری در سطح احتمال یک درصد تحت تأثیر تیمار رژیم آبیاری قرار گرفت. طبق نتایج به دست آمده در این تحقیق مشخص گردید که با افزایش دور آبیاری تعداد روز تا گلدهی را در تیمار تبخیر ۱۷۵ میلی متر به تعدا ۲/۹ روز نسبت به تیمار شاهد ۷۵ میلی متر کاهش داده است. این میزان تسریع در گل دهی در تیمار تبخیر ۱۰۵ و ۱۴۰ میلی متر به ترتیب ۷/۲ و ۵/۴ روز بوده است که تفاوت معنی داری بین تیمار ۱۰۵ و شاهد۷۵ میلی متر وجود ندارد. تسریع در گل دهی به واسطه ی تنش خشکی را می توان به تأثیر تنش خشکی در تسریع مراحل تکامل و ظهور گل ها نسبت داد. همچنین اثر تیمارهای قطع آبیاری بر تعداد روز تا رسیدگی در سطح احتمال یک درصد معنی دار بود. نتایج مقایسه میانگین ها نشان داد که تیمارهای قطع آبیاری در مرحله ی شروع گل دهی و خاتمه ی گل دهی، تعداد رو تا رسیدگی را به ترتیب ۴/۲۴ و ۶/۲۲ روز نسبت به تیمار آبیاری تا رسیدگی فیزیولوژیکی کاهش داده است. به نظر میرسد قطع آبیاری در مراحل شروع و خاتمه ی آبیاری از طریق ایجاد تنش خشکی و در کنار آن تشدید تنش گرمائی موجود در این زمان باعث تسریع در مراحل تکامل گل ها و رسیدگی گردیده است (نادری و همکاران، ۱۳۸۴).
۲-۱-۵: پایداری غشاء و تنش:
بخش عمده از سلول های زنده از غشاهایی تشکیل شده اند که غیر زنده نیستند، بلکه ساختمانی پویا داشته که دارای چرخه ی باز سازی فقط چند ساعته در یک سلول در حال گسترش می باشند. بیش از صد سال است که تحمل غشاها به پسابیدگی موضوع تحقیقات می باشد. هنگامی که سلول ها به شدت پسابیده می شوند، آماس آن ها از بین می رود، پروتوپلاست چروکیده شده و دیواره ی سلول اگر نازک باشد ممکن است به پروتو پلاست چسبیده و همراه آن متلاشی شود (ستوریز). اگر دیواره ضخیم باشد در اثر چروکیده شدن پروتوپلاست، دیواره از آن جدا می شود (پلاسمولیز). اگر غشای پلاسمایی صدمه ببیند ممکن است محتوای سلول ها به بیرون تراوش کرده و سلول از بین برود (فراست، ۱۳۸۹). نیستانی و عظیم زاده (۱۳۸۲)، نشان دادند تفاوت میزان هدایت الکتریکی در شرایط دیم و آبی در سطح یک درصد معنی دار است. به طور کلی میانگین میزان هدایت الکتریکی در شرایط دیم بیشتر از آبی می باشد. در اثر خشکی دیواره ی سلولی تخریب و مایع سلولی واکوئلی به داخل محلول نفوذ کرده و باعث غلیظ شدن و در نتیجه زیاد شدن میزان هدایت الکتریکی داخل اندام گیاهی می شود. هرچه مایع غلیظ تر باشد نشان می دهد که سلول های بیشتری تخریب شده و تحمل رقم مورد نظر به خشکی کمتر است. پایداری غشاء سیتو پلاسمی فاکتور مهمی در مقاومت به تنش های خشکی محسوب می گردد و هر چه غشاء سیتوپلاسمی گیاه پایدار تر باشد، گیاه مقاومت بیشتری از خود در برابر تنش های محیطی نشان خواهد داد.