وبلاگ

دراین دیدگاه جرم انگاری فرایندی گزینشی است که به موجب آن قانونگذار بادر نظر گرفتن هنجارهای اجتماعی ویا ضرورت های دیگر برپایه مبنای نظری مورد قبول خود، رفتاری را ممنوع و یا الزام آور می کند و برای حمایت ازآن ضمانت اجرای کیفری قرار می دهد. تاکید تعاریف فوق برگزینشی و فرایند بودن جرم انگاری از وجود مسئله ای پر اهمیت دلالت دارد که قانونگذار باید در هنگام تصمیم گیری دراین زمینه به آن توجه نماید.

از مهمترین نکات موجود دراین زمینه آن است که قانونگذار باید در مورد اعمالی اعلان جرم نماید که بعداز تصویب، مورد پذیرش همگان قرار گیرد و مجریان قانون نیز نسبت به اجرای آن قانون اقناع وجدانی شوند. عدم توجه به این نکته در فرایند جرم انگاری مارا به تصدیق گفتار کسانی وا می دارد که به موسع بودن تعریف قانونی جرم اعتقاد دارند.^[۱۳]
زیرا در تعریف قانونی، جرم، همان فعل و ترک فعلی است که برای آن در قانون، مجازات تعیین شده باشد واین تعریف از آنجا که شامل اعمالی نیز می شود که در واقع ضد هنجارهای اجتماعی و اخلاقی نبوده اند می تواند دیدگاه های متفاوت موجود در مورد جرم واقعی و جرم از دیدگاه قانون را تشریح نماید. با تأکید بر تعریف جرم است که برخی از کارشناسان رادیکال جرم را شامل رفتاری دانسته اند که صاحبان قدرت دریک جامعه نظام یافته سیاسی آن را به وجود آورده اند.^[۱۴]
از آنچه بیان شد معلوم می شود که فرایند جرم انگاری همواره متاثر از عوامل مختلفی همچون مبانی نظری مورد قبول حکومت و ملاحظات سیاسی وعقیدتی حاکم بر جامعه است.وجود چنین عواملی مانع از آن نیست که جرم انگاری متاثر از منابع فرا ملی نیز قرار گیرد.توجه به این نکته مارا به بحث مهم دیگری به نام مراحل داخلی و خارجی جرم انگاری رهنمون می سازد که در حقوق کیفری نوین از اهمیت بسیاری برخوردار است^[۱۵].
۳- سیاست کیفری
سیاست کیفری(Polities Penal)ترکیب اضافی آشنایی است که از معنای لغوی واژه((سیاست)) و ((کیفر)) دور نیفتاده و منعکس کننده تدابیر عمدتا کیفری و سزا دهنده ای است که درجهت پیشگیری و سرکوبی((جرم)) دریک جامعه اتخاذ گردیده وبه اجرا گذاشته می شود.^[۱۶]
سیاست کیفری از دیرباز همیشه برپایه ی سرکوبی قرار داشته و جز اجرای مجازات تحت اشکال مختلف از شروع تاکنون هدف های دیگری را تعقیب نمی کرده است.سیاست کیفری اتخاذ راه و روش هایی برای مبارزه با بزهکاری از طریق کیفر است.
گفتار دوم: تفکیک جاسوسی از خیانت به کشورها
دراین گفتار دو موضوع مورد بررسی قرار گرفته است که در قسمت اول به معیارها و در قسمت دوم به مدل انتخابی ایران و فرانسه اشاره شده است.
۱ـ معیارها
قانون گذاران و محاکم وسیله مناسبی را برای تمایز جرائم((جاسوسی))و((خیانت به کشور)) مشخص نکرده اندو از زمان های دور تفصیل و جدایی این جرائم به طور قاطع صورت نگرفته است وگاهی عمل واحد هم جاسوسی وهم خیانت محسوب می شود و حقوقدانان سعی وتلاش وافری جهت جداسازی این دوجرم انجام داده اند و مقیاس هایی رانیز ارائه نموده اند.
اکثر حقوق دانان می گویند اگر جانی,عشق واخلاص و درست کاری و امانت داری در مقابل خویش را ناوجود انگاشت و پیمان وفاداری به کشور را نقض نمود، عمل او هرچه باشد خیانت محسوب می شود ودر صورتی که این عمل را شخص اجنبی مرتکب شود جاسوسی خواهد بود وجمع زیادی بین جاسوسی و خیانت به کشور به یکی از طرق ذیل تفصیل داده اند:
در برخی از موارد از جهت موضوع می توان این دو را متمایز نمود.
از طریق مجازات های متفاوتی که اعمال می شود می توان آن دو را ازهم تفکیک نمود.
از طریق صفت سیاسی بودن می توان قائل به فرق شد.
لیکن در فقه جزائی و تحلیل حقوقی معیارهای قابل توجه و ارزشمندی ارائه شده است که تحت سه عنوان ذیل، تجزیه و تحلیل می شود:
۱-۱) معیار عینی
کلمه Treason از ریشه لاتینی یعنی واژه tradere مشتق شده است و مقصود ازآن مباشرت در تسلیم اطلاعات به قدرت بیگانه است و تسلیم در اینجا عام است و شامل تسلیم اسرار نظامی و غیر نظامی با در اختیار گذاشتن نیرو یا امکاناتی که موجب سلطه اجنبی گردد، می شود. پس در حقیقت خیانت تسلیم چیز امانی است که در نزد شخص امانت است و این شامل اسرار وامکانات و مساعدت های دیگر است ولی تجسس در جایی است که اسرار در نزد جانی نیست بلکه برای یافتن آن تفحص و تجسس می نماید.
رکن مادی جاسوس تفحص و تفتیش برای رسیدن به اطلاعات سری است ولی رکن مادی و موضوعی خیانت تسلیم است و این شامل تسلیم استحکامات نظامی یا اسلحه وغیره می گردد.
بر همین اساس محاکم فرانسوی خیانت را از نوع جنایت و تجسس را ازنوع جنحه دانسته اند زیرا جست وجوی اسرار و حتی بدست آوردن آن جاسوسی است و هنگامی که در اختیار جانی قرار گرفت و جانی آن را به بیگانه تسلیم کرد، خیانت محقق می گردد، به عبارت دیگر می توان گفت که جاسوسی شروع به خیانت است و مجازات شروع به جرم در قانون فرانسه مجازات جرم تام را دارد.
به هر حال عنصر مادی موضوعی است که در اغلب انواع خیانت ها، تسلیم نمودن و به تصرف درآوردن چیزی به دشمن است و در جاسوسی جاسوس از عملیات تفحص و تفتیش تجاوز نمی کند. از آنچه گفته شد روشن می شود که خیانت عمل تسلیم است به نیروهای بیگانه، ولی جاسوسی به اختیار و تملک درآوردن اطلاعاتی است که در نزد جاسوس نیست لذا جاسوس برای بدست آوردن آن اطلاعات تجسس می کند، گرچه این عمل گاهی از مواقع نوعی خیانت محسوب می شود.
این معیار در ایجاد تمایز در مواقعی که تجسس وتسلیم در یک زمان انجام می شود نارساست ولی در عین حال در بقیه موارد برای تفصیل و تمایز بین جاسوسی و خیانت بسیار مفید است.
۱-۲) معیار ذهنی
کسانی که معیار مادی را برای ایجاد تمایز بین جاسوسی و خیانت به کشور کافی ندانسته اند از معیار دیگری استفاده نموده اند که نقش اساسی درآن مربوط به نیت جانی است و می گویند اگر نیت فاعل ایراد ضرر به امنیت کشور و دولت باشد عملش خیانت است و در صورتی که قصدش رسیدن به مطامع پست نفسانی باشد و جاسوسی را برای رسیدن به آن مرتکب شود خائن نخواهد بود ومجازاتش اخف از خائن می باشد ولی اعتماد به این معیار درجدا نمودن جاسوسی از خیانت به کشور بسیار مشکل است زیرا جداسازی انواع نیات مجرم، کاری بس دشوار است وما نیز وسیله نیت سنج برای اندازه گیری نوع نیت مجرمانه در اختیار نداریم.
بنابراین بحث ودستیابی به نیت و نوع نیت مجرم کاری بس دشوار است. بحث تقسیم جرائم براساس رکن عمومی و عنصر روانی در گفتار آتی در تشخیص سیاسی یا عادی بودن جرائم فوق به طور مبسوط تر مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
۱-۳) معیار ملیت(تابعیت)
عده ای معیار تابعیت را برای تمایز جاسوسی و خیانت به کشور ابداع کرده اند. مقنن فرانسوی در جداسازی جاسوسی از خیانت به کشور به این معیار پناهنده شده است، بنابراین شهروندی که پیمان شکنی در مقابل وطن خود کرده خائن و شخص خارجی در صورت جمع آوری اطلاعات جاسوس است. در مباحث قبل ارزش حقوقی این معیار مورد بررسی قرار گرفت. برخی از کشورها از قبیل فرانسه، رومانی، ایتالیا و سوئیس از این معیار پیروی کرده اند و درتوجیه حقوقی آن آورده اند:
هم وطن و شهروندی که وطن خویش را مورد حمله وتعرض قرار می دهد و به عهد و پیمان واجب الوفایین خویش وکشورش خیانت کرده و آنرا نقص می نماید,نسبت به اجنبی ای که می خواهد جمع آوری اطلاعات نماید، ضرر بیشتر دارد. شخص اول یقیناً خائن است و دومی جاسوس است اگرچه جاسوس آداب مهمان بودن را رعایت نکرده و خلاف قرار دادامان عمل کرده ولی به هر حال خائن نیست.^[۱۷]
۲- مدل انتخابی ایران و فرانسه
به نظر می رسد بین دو جرم جاسوسی و خیانت به کشور رابطه عموم و خصوص من وجه برقرار است زیرا در برخی از مصادیق جاسوسی خیانت هم صدق می کند. یعنی بعضی از جاسوسی ها خیانت به کشور نیز هست مثل این که مرتکب جاسوسی ایرانی باشد که با فعل جاسوسی مرتکب خیانت هم شده است یعنی عمل واحد دارای دو عنوان است و ازمصادیق تعدد معنوی است.
برای تایید برداشت فوق می توان به آیه(یا ایها الذین امنوا لا تخونو الله والرسول و تخونوا اماناتکم و انتم تعلمون).^[۱۸] استشهاد نمود زیرا شأن نزول آیه درباره جاسوسی است ولی خداوند بزرگ آن را با لفظ خیانت مورد خطاب قرارداده است.در سبب نزول آیه شریفه در تفسیر((منهج الصادقین))چنین آمده است:
جبرئیل نزد رسول(ص) آمده و گفت: یا رسول الله ابوسفیان در فلان جای فرود آمده است با جمعی از مشرکان به تهیه حرب ایشان مشغول شوید واین خبر را پوشیده دارید تا ناگهان برسر ایشان تازید یکی از منافقان بر صورت حال اطلاع یافته نامه نوشت و ابوسفیان را از آمدن مسلمانان خبر دار کرد.^[۱۹]
حتی برخی از مصادیق جرم جاسوسی نیز که از طرف کافر ذمی و کافر مستامن ارتکاب یابد از مصادیق تعدد معنوی است و خیانت هم برآن صادق است زیرا این گونه افراد با عقد قرارداد ذمه یا عقد امان متعهد می شوند که برخلاف مصالح کشوری که درآن ساکن هستند عمل نکنند ودر صورت انجام جاسوسی خیانت کار نیز محسوب می شوند.
در برخی از موارد و مصادیق تنها جاسوسی ویا خیانت صدق می کند مانند این که خیانت به کشور از مصادیقی باشد که طبعا مشتمل بر عمل جاسوسی نیست.
نظیر اینکه شخص ایرانی خود را بر ضد کشور و مسلح نماید و یا جاسوسی ما به وسیله شخصی خارجی انجام شود که مستأمن و مامور به خدمت جمهوری اسلامی ایران نباشد که در اینجا فقط جرم جاسوسی صادق است.
بالاخره تمیز جرم جاسوسی از خیانت به کشور دارای اهمیت بسزایی است زیرا از دیدگاه فقه جزائی و تحلیل حقوقی برخی قائل به تشدید محازات خائن هستند و می گویند مستحق اشدّ مجازات است و حتی مستحق زندگی وحیات نیست. اما در فرانسه مقنن فرانسوی در جداسازی جاسوسی از خیانت به کشور معیار تابعیت پناهنده شده است بنابراین شهروندی که پیمان شکنی در مقابل وطن خود کرد. خائن و شخص خارجی در صورت جمع آوری اطلاعات جاسوس است، اما در حقوق ایران قانونگذار صراحتاً معیاری را در این زمینه معرفی نکرده است.
مبحث دوم: مبانی جرم انگاری و درآمدی بر تحولات تاریخی
این مبحث شامل دو گفتار می باشد که در گفتار اول به مبانی جرم انگاری جاسوسی و در گفتار دوم به تحولات تاریخی جرم جاسوسی می پردازیم.
گفتار اول: مبانی جرم انگاری
ما دراین گفتار به مبانی شرعی و مبانی عرفی جرم جاسوسی می پردازیم.
الف- مبانی شرعی:
در دوران اسلامی و همچنین در قرآن کریم به مصادیقی از بحث جاسوسی و خیانت به کشور بر می خوریم، از آنجا که اسلام به جنبه های مختلف زندگی انسان برای تامین سعادت دنیا وآخرت انسان ها توجه نموده و بر همین اساس دین ودنیا, معنویت و سیاست را در هم آمیخته معتقد است حکومتی براساس فرامین الهی و موازین اسلامی باشد می تواند کشتی متلاطم زندگی انسانی را به ساحل نجات رهنمون سازد.
لذا تشکیل دولت و حکومت از ضروریات و بدیهیات احکام اسلامی است همان گونه که این سیره و روش را در زندگی پیامبر گرامی اسلام و ائمه معصومین(ع) مشاهده می کنیم.
از زمانی که پیامبر اسلام حضرت محمد(ص) از مکه به مدینه هجرت فرموداولین پایه های حکومت و دولت اسلامی را درآن سامان بنیان نهاد. با تشکیل حکومت اسلامی مباحثی از قبیل جاسوسی از دو جهت به منظور حفظ نظامات کشور اسلامی ضرورت پیدا نمود:
اطلاع به امور پنهانی و توطئه های دشمنان اسلام از مهم ترین وسایل حفظ حکومت اسلامی به شمار می رفت . با اطلاع یافتن از نقشه های دشمنان اسلام ، توطئه ها خنثی می شد و این وسیله به عنوان یک ابزار حیاتی برای دفاع از مرز و بوم اسلام به شمار می رفت . در اهمیت تهیه ابزار دفاع از دولت اسلامی همین بس که قرآن کریم مسلمانان را به آن ترغیب نموده و آماده نمودن وسایل دفاع از کشور را واجب نموده است.^[۲۰]
حفظ اسرار و امور محرمانه از دسترس دشمن در تاریخ اسلام اهمیت ویژه ای داشت . زیرا دشمن با اطلاع از این اسرار به سهولت قادر می شد که با کشور اسلامی مبارزه و مقابله نماید و در صورتی که اسرار در اختیار دشمن قرار می گرفت ، وسیله تسلط دشمنان بر مرز و بوم اسلامی فراهم می شد و این عمل مستوجب کیفر بود .
پس از ذکر این مختصر ، اینک سیر تاریخی جاسوسی و خیانت به کشور را با ذکر نمونه هایی از تاریخ و سنت پیامبر (ص) ادامه می دهیم :
الف- جمع آوری اطلاعات به نفع نظام اسلامی
پس از آن که پیامبر (ص) دعوت خود را اعلام فرمود ، به شیوه های گوناگونی مورد هجوم دشمنان قرار گرفت و پس از مهاجرت به مدینه خداوند دستور به جهاد فرمود . پیامبر (ص) در جنگ ها از تمام وسایل و اسباب مشروع ، برای رسیدن به پیروزی استفاده می نمود و به جهت آن که اطلاع بر اوضاع و احوال و امور دیگر دشمنان اثری بسیار تعیین کننده در سرنوشت جنگ داشت ، حضرت از این وسیله استفاده می فرمود و گروه های تجسس را به کار می گمارد نقل شده است که پیامبر (ص) وارد میدان جنگ نمی شدند مگر پس از معرفت و اطلاع کامل از وضعیت دشمن و امکانات او … برای تکمیل بحث در این جا چند نمونه ی تاریخی را ذکر می کنیم :

حضور ومشارکت زنان در نهضت به اندازه ای چشمگیر و اثر بخش بوده، که امام خمینی ارزش فعالیت این بانوان را در به ثمر بخشیدن انقلاب اسلامی ایران را بیشتر از مردان می‌دانند .
« خواهرهاى ما که در عصر نهضت شرکت داشتند ارزش اعمال آنها بیشتر بود از ارزش اعمال مردها، آنها با پرده‏هاى عفاف بیرون آمدند و با پرده عفاف با مردان هم صدا شدند و پیروزى را تحصیل کردند و حالا هم با قصد خالص آنچه که در ایام عمر تهیه کردند براى مستمندان دادند. این ارزش دارد، متمکنین اگر میلیونها بدهند، به قدر ارزش این نیست‏.» (صحیفه امام، ج ‏۷ ص ۳۴۲ )
« نهضت اسلامى به برکت اسلام چنان تحولى در نفوس زن و مرد جامعه به وجود آورده که ره صد ساله را یکشبه طى نموده است. و شما ملت شریف دیدید که زنهاى محترم متعهد ایران، پیشاپیش مردان به میدان رفته و سد عظیم شاهنشاهى را در هم شکستند و ما و همه مرهون قیام و اقدام آنان هستیم؛ و پس از شکست ابرقدرتها و ریشه‏هاى فاسد آنان مى‏توانیم بحق، روزى را روز زن قرار دهیم و به جهان و جوامع بشرى با افتخار و سرفرازى از زن و پیشرفت آن در جمهورى اسلامى گفتگو کنیم. » (صحیفه امام، ج ‏۱۲ ص ۲۷۵ )
امام خمینی در خصوص اجتماعات مختلف بانوان که به برکت انقلاب اسلامی بوجود آمد و در جهت احکام الهی تلاش می‌نمایند می‌فرمایند :
« پس روز زن، روز با اهمیتى است و امروز روز زن است و امروز روز مخدرات است و اجتماع عظیم؛ اجتماع از اقشار مختلفه آنهایى که نمى‏توانستند با هم مجتمع باشند؛ آنهایى که اختناق نمى‏گذاشت با هم مجتمع شوند، همه با هم مجتمع شدند؛ همه با هم، برادر و خواهر، برادر و خواهروار مجتمع شدند. مجتمع شدند در مکان مقدس، مکان مقدس فیضیه، محلى که علم از آنجا به همه اقطار سرازیر مى‏شود. محلى که احکام الهى در آن بیان مى‏شود. مکانى که از آن علم به همه جا رفت و از علم [نیز] جهاد به همه جا.» (صحیفه امام، ج ‏۷ ص ۳۴۲ )
قداست ومنزلت مادران وبانوان ایثارگر وخدمتگزار ایران اسلامی در پیروزی انقلاب ودوران هشت سال دفاع مقدس به اندازه ای است که امام خمینی درود خود را نثارشان میکند . ایشان بسیاری از موفقیت‌های نظام اسلامی را مرهون خدمات زنان دانسته وبر این اعتقادند که فعالیتهای آنها، تلاش مضاعف مردان را موجب می‌گردد.
« درود خداوند بر زنانى که در این انقلاب و در دفاع از میهن، به درجه والاى شهادت نایل شده‏اند. و بر آنانى که در بیمارستانها و درمانگاهها در خدمت معلولان و بیماران مى‏باشند. و درود بر مادرانى که جوانان خود را با افتخار از دست داده ‏اند. » (صحیفه امام، ج ‏۱۴ ص ۳۱۷ )
« خانمهاوبانوان‏ ایران قدمهاى بزرگى در راه اسلام و در راه نجات خودشان از قیدهایى که بسته بودند به دست و پاى آنها، نجات یافتند. و من این روز مبارک [سالروز تولد حضرت فاطمه (س) و روز زن ]را به همه بانوان و خصوصاً حاضرین تبریک عرض مى‏کنم. و امیدوارم که همان طورى که شما خانمها در همه امورى که مربوط به پیشرفت اسلام در قبل از این انقلاب و در زمان انقلاب و بعد از انقلاب داشتید، به همین نحو خداوند توفیق بدهد به شما که با تعهد باقى باشید و خدمت کنید به این کشورى که در زیر ستم ستمکاران پایمال شده بود؛ حقوق شما پایمال شده بود و حقوق همه. ماها را مى‏خواستند که از [نقشه‏] جغرافیا خارج کنند، و مى‏خواستند که جوانهاى ما را به فسادها بکشند، و خانمهاى ما را بر خلاف آن مشى‏اى که باید بکنند، بکشانند. خداى تبارک و تعالى به همه ما منت گذاشت و توفیق داد که تا کنون در این راه موفق بودیم و موفق شدیم.و ما بسیارى از موفقیتها را مرهون خدمت‏هاى شما بانوان مى‏دانیم. شما هستید که علاوه بر آنکه خودتان فعالیت مى‏کنید، فعالیت را در مردها مضاعف‏ مى‏کنید. و شما بودیدکه در زمان طاغوت تحت رنج و شکنجه روحى واقع شدید و بحمد اللَّه با قدرت خودتان و تعهد خودتان آن قدرت شیطانى غرا [را] از صفحه روزگار بیرون کردید و نگذاشتید که آن خیالهایى که آنها در سر خودشان و در خاطر خودشان پخته بودند، آن خیالها به نتیجه برسد. و خدا مى‏داند که اگر نبود این نهضت، و نبود کوشش ملت ایران از زن و مرد و جوان و پیر و بزرگ و کوچک، این ملت همه چیزش را از دست داده بود و مى‏داد. و شما بحمد اللَّه زحمت کشیدید، رنج بردید و در همه مراحل پایدارى کردید. » (صحیفه امام، ج ‏۱۹ ص ۱۸۴)
۴-۳- زنان ودفاع مقدس
تجاوز به حقوق بشر و برخورد‌های مسلحانه واشغال نظامی، تعدی به اصول بنیادی انسانی است . با وجود اینکه در اکثریت قریب به اتفاق جنگ‌ها این مردان هستند که در حملات ودرگیری‌های نظامی شرکت می‌کنند اما زنان نیز قربانیان و یا مهاجران و افراد بی مکان و بی پناه این جنگ‌ها را تشکیل می‌دهند ویا مورد هتک حرمت واقع می‌شوند .آنچه تاکنون ازتصویر زنان در دفاع مقدس نشان داده شده سایه‌های مبهمی است از حضور پر قدرت آنها، درحالی که به استناد پیان امام خمینی نیمی از بار جنگ را بردوش‌های خود می‌کشیدند وکمتر نامی از آنها برده می‌شد.
« کجا شما همچو چیزى دارید که دوش‏ به دوش‏ مردها و پاسدارها و ژاندارمرى و ارتش و همه قواى مسلح، دوش‏ به دوش‏ اینها، زنها هم همراهى بکنند؟ هر که هر قدرى مى‏تواند.»( صحیفه امام ج‏۱۳ ص ۲۹۴  )
چندین ماه پـس از شروع جنگ امام خمینی، ارزش مبارزه و تلاش زنان را بالاتر و ارزشمنـدتـر از مردان اعلام می‌نمایند . ایشان در جمع بانوان عضـو جهاد دانشگاهی فرمـودند:
« عواطفی که در بانـوان است, مخصـوص خـودشان است و در مـردها ایـن عواطف نیست. لهذا آن چیزی که در پشت جبهه از روی عواطف از بـانـوان صـادر می‌شــود, بیشتر و بالاتـر و ارزنـده تـر است از آن چیزی که از مـردها صادر می‌شـود. به مـوجب عواطفـی که بانـوان دارنـد, آنها بـرای جبهه کارهای بسیار مفید انجام داده اند و می‌دهند.» (صحیفه نور، ج۱۴ ص۲۳۰)
امام خمینی بر حضور شجاعانه بانوان در صحنه دفاع مقدس وانقلاب افتخار نموده وبر آنها درود ورحمت خداوند را نثار می‌کنند.قلمها را از نوشتن شجاعت وشهامت این زنان از خود گذشته، عاجز دانسته، به ذکر خاطره ای از ایثار یک دختر ایرانی که با یک پاسدار جانباز ازدواج کرده، می‌پردازند .همچنین یک توصیه و نصیحت پدرانه به بانوان جوان که همسرانشان را در راه خدا از دست داده اند می‌نمایند .
« پیروز و سرافراز باد نهضت اسلامى زنان معظم ایران. افتخار بر این قشر عظیمى که با حضور ارزشمند و شجاعانه خود در صحنه دفاع از میهن اسلامى و قرآن کریم، انقلاب را به پیروزى رسانده و اکنون هم در جبهه و پشت جبهه در حال فعالیت و آماده فداکارى هستند. رحمت خداوند بر مادرانى که جوانان نیرومند خود را به میدان دفاع از حق فرستاده و به شهادت ارجمند آنان افتخار مى‏کنند. » (صحیفه امام، ج ‏۱۴ ص ۳۱۷ )
« ما باید امروز که روز زن است و به حقیقت در ایرانِ عزیز روز زن است، به زنان خویش افتخار نماییم. چه افتخارى بالاتر از این که زنان بزرگوار ما در مقابل رژیم ستمکار سابق، و پس از سرکوبى آن، در مقابل ابرقدرتها و وابستگان آنان در صف اول ایستادگى و مقاومت از خود نشان داده ‏اند که در هیچ عصرى چنین مقاومتى و چنین شجاعتى از مردان ثبت نشده است. مقاومت و فداکارى این زنان بزرگ در جنگ تحمیلى آن قدر اعجاب‏آمیز است که قلم و بیان از ذکر آن عاجز بلکه شرمسار است.این جانب در طول این جنگ صحنه‏هایى از مادران و خواهران و همسران عزیز از دست داده دیده‏ام که گمان ندارم در غیر این انقلاب نظیرى داشته باشد. و آنچه براى من یک خاطره فراموش نشدنى است- با اینکه تمام صحنه‏ها چنین است- ازدواج یک دختر جوان با یک پاسدار عزیز است که در جنگ هر دو دست خود را از دست داده و از هر دو چشم آسیب دیده بود. آن دختر شجاع با روحى بزرگ و سرشار از صفا و صمیمیت گفت: «حال که نتوانستم به جبهه بروم، بگذار با این ازدواج دیْن خود را به انقلاب و به دینم ادا کرده باشم.» عظمت روحانى این صحنه و ارزش انسانى و نغمه‏هاى الهى آنان را نویسندگان، شاعران، گویندگان، نقاشان، هنرپیشگان، عارفان، فیلسوفان، فقیهان و هر کس را که شماها فرض کنید، نمى‏توانند بیان و یا ترسیم کنند. و فداکارى و خداجویى و معنویت این دختر بزرگ را هیچ کس نمى‏تواند با معیارهاى رایج ارزیابى کند.و این روز مبارک، روز این زن و این زنهاست- که خدایشان براى اسلام و ایران و عظمت آن پایدار نماید.» (صحیفه امام، ج ‏۱۶ ص ۱۹۴ )
« هم اکنون یک نصیحت مخلصانه و پدرانه به بانوانى که جوانند و همسرانشان [در جنگ ]به لقاء اللَّه پیوسته‏اند مى‏نمایم که از ازدواج، این سنت ارزنده الهى سرباز نزنند و با ازدواج خود یادگارهایى چون خود، مقاوم و ارزنده به جاى گذارند، و به وسوسه بعضى اشخاصِ بى‏توجه به صلاحها و فسادها گوش فراندهند. و نیز به پاسداران و سربازان و جوانان عزیز تذکر مى‏دهم که ازدواج با این بانوان را غنیمت شمرده و با انتخاب همسرانى چنین ارزنده به زندگى شرافتمندانه خویش ادامه دهند. خداوند تعالى یار و مددکارتان باد.درود و سلام بى‏پایان بر زن و زنها، این عناصر ارزنده و مقاوم. مبارک باد بر همه، روز ارزشمند زن. خداوند پشتیبان این کشور عزیز باشد و یار و یاور همه..» (صحیفه امام، ج ‏۱۶ ص ۱۹۵ )
امام خمینی، زنان و مردان ایران را در دو موضوع مهم تحصیل و دفاع از اسلام توصیه می‌نمایند .
« و من امیدوارم که شما بپذیرید و شما هم به آن وظایفى که باید عمل کنید که هم در میدان تحصیل که یکى از امور مهمه است مجاهده کنید و هم در میدان دفاع از اسلام، این از مهماتى است که بر هر مردى، بر هر زنى، بر هر کوچک و بزرگى جزء واجبات است. دفاع از اسلام، دفاع از کشور اسلامى، احدى از علماى اسلام، احدى از اشخاصى که در اسلام زندگى کرده‏اند و مسلم هستند، در این جهت خلاف ندارند که این واجب است. آن چیزى که محل حرف است، محل صحبت است، قضیه جهاد اولى است، آن بر زن واجب نیست، اما دفاع از حریم خودش، از کشور خودش، از زندگى خودش، از مال خودش و از اسلام، دفاع بر همه واجب است. اگر دفاع بر همه واجب شد، مقدمات دفاع هم باید عمل بشود، از آن جمله قضیه اینکه ترتیب نظامى بودن، یادگرفتن انواع نظامى بودن را براى آنهایى که ممکن است. این طور نیست که واجب باشد بر ما که دفاع کنیم و ندانیم چه جور دفاع کنیم، باید بدانیم چه جور دفاع مى‏کنیم. البته در آن محیطى که شما تعلیم نظامى مى‏بینید باید محیط آزاد باشد، محیط صحیح باشد، محیط اسلامى باشد، همه جهات عفاف محفوظ باشد، همه جهات اسلامى محفوظ باشد.» (صحیفه نور، ج ۱۹ ص ۲۶۹)
« شما خانمها، شما زنها توجه به این معنا داشته باشید که همان طورى که بر مردها در جبهه لازم است که جلو بروند و پیشقدم باشند، شما هم در خارج، در پشت جبهه باید کمک کنید و مهیا بشوید که چنانچه- خداى نخواسته- یک وقت دفاع عمومى واجب شد بر همه؛ یعنى، همه ما بى‏استثنا، هر کس قدرت دارد بى‏استثنا، دفاع بر او واجب شد، مهیا باشید از براى دفاع. » (صحیفه امام، ج ‏۲۰  ص ۹)
در این جا به ذکر یکی از مهمترین بیانات امام خمینی در باب حضور و نقش زنان در شرایط لازم و زمان دفاع و آمادگی آنها و گذراندن دوره‌های آموزش نظامی و دفاعی می‌پردازیم .
« من از آنچه تا کنون به همت مردان و زنان با شرف و رزمنده شده است، امید آن دارم که در بسیج همه جانبه آموزش نظامى و عقیدتى و اخلاقى و فرهنگى با تأیید خداوند متعال موفق شوند، و دوره تعلیمات و تمرینهاى عملى نظامى و پارتیزانى‏ و چریکى را شایسته، و به طورى که سزاوار یک ملت اسلامى بپاخاسته است، به پایان رسانند.» ( صحیفه امام، ج‏۱۲ ص ۱۵۹ )
« اگر یکوقت خداى نخواسته، یک هجومى‏ به‏ مملکت اسلامى بشود، باید همه مردم، یعنى مرد و زن مسئله دفاع دیگر این طور نیست که تکلیف مال مرد باشد، تکلیف مال یک دسته‏اى باشد، همه باید بروند و دفاع بکنند از مملکت خودشان. » ( صحیفه امام، ج‏۱۱ ص ۴۲۵ )
« اگر دفاع بر همه واجب شد، مقدمات‏ دفاع‏ هم باید عمل بشود، از آن جمله قضیه اینکه ترتیب نظامى بودن، یادگرفتن انواع نظامى بودن را براى آنهایى که ممکن است. این طور نیست که واجب باشد بر ما که دفاع کنیم و ندانیم چه جور دفاع کنیم، باید بدانیم چه جور دفاع مى‏کنیم. البته در آن محیطى که شما تعلیم نظامى مى‏بینید باید محیط آزاد باشد، محیط صحیح باشد، محیط اسلامى باشد، همه جهات عفاف محفوظ باشد، همه جهات اسلامى محفوظ باشد. » (صحیفه امام، ج‏۲۰ ص ۷)
۴-۴- نقش زنان دراستقلال وخودکفایی
فعالیت وتلاش زنان بر اساس معیار‌های اسلامی در دوران اختناق وخفقان محمد رضا پهلوی، بحدی دچار رکودشده بود که بسیاری از زنان، زمینه‌های کار وفعالیت را رها کرده وبه همین لحاظ، خانه نشینی را بر حضور در اجتماع بی بند وبار و دور از شان ومنزلت زن مسلمان ترجیح داده بودند .اما به برکت انقلاب اسلامی و با تحول افکار واندیشه حاکم در جامعه اسلامی واحیا منزلت وجایگاه زنان و بویژه توصیه و تاکید امام خمینی بر حضور فعالانه بانوان در عرصه‌های تلاش وسازندگی و قطع هرگونه وابستگی به کشورهای بیگانه و استعمارگر با هدف رهایی رساندن کشور عزیز ایران اسلامی به استقلال وخود کفایی، زنان فعایتهای سازنده خود را آغاز نمودند .
« امروز زنان در جمهورى اسلامى، همدوش مردان در تلاش سازندگى خود و کشور هستند و این است معناى آزاد زنان و آزاد مردان. نه آنچه در زمان شاه مخلوع گفته مى‏شد، که آزادى آنان در حبس‏واختناق‏ و آزار و شکنجه بود.این جانب به زنان توصیه مى‏کنم که رفتار زمان طاغوت را فراموش کنند و ایران عزیز را که از خودشان و فرزندانشان است، به طور شایسته بسازند که با همت همه قشرها از وابستگیها به تمام ابعادش نجات یابیم‏.» ( صحیفه امام، ج ‏۱۲ ص ۲۷۵ )
« زن‌های محترمه و خانمهاى عزیز، که باید در جاهاى چه باشند، همینها در این روستاها رفته‏اند و دارند درو مى‏کنند؛ چه مى‏کنند. البته دروگر نیستند به آن معنایى که رعیت دروگر [است‏]؛ اما یک عمل کوچک اینها همچو قدرت مى‏دهد به این دروگرها که اگر یک جریب‏^[۳۰] زمین را آن وقت درو مى‏کردند، حالا دو جریب زمین درو مى‏کنند. وقتى دروگر آمد دید که این خانمهایى که باید زیر سایه بنشینند آمدند توى آفتاب و گرفتند دارند جو را درو مى‏کنند و جمع مى‏کنند، و اینها قدرتى در نفس آنها پیدا مى‏شود. یک ارزشى دارد عمل اینها که قدرت به آنها مى‏دهد، و آنها کارشان چند برابر مى‏شود، خیلى ارزش دارد این. وقتى ببینند شما از اروپا پا شدید آمدید، از امریکا پا شدید آمدید اینجا، براى اینکه کمک کنید به برادرهاى خودتان، ببینید چه حالى براى این رعیت پیدا مى‏شود. این رعیتى که هر روز یک سازمان امنیت مى‏رفت بالا سرش و یا شلاقى مى‏زد یا چه و چه. حالا مى‏بیند که از اقصى‏ بلاد خارج، نه داخل، برادرانشان آمدند و مى‏گویند که ما آمدیم به شما کمک کنیم، ما آمدیم که با شما درو کنیم، ما آمدیم با شما زراعتتان را برداریم، نمى‏دانید این چه حَظّى براى آنهاست و در قلب آنها چه اثرى خواهد گذاشت، و نمى‏دانید ارزش اینکه یک قلب ضعیف را شما همچو خوشحال کردید، این ارزش چه قدر است. معنویت عمل را نمى‏دانیم ما چه قدر است، خیلى زیاد است، عمل و لو کوچک هم باشد. و شما از باب‏ اینکه دروگر نیستید شاید نتوانید درست درو بکنید، لکن چند تا خوشه گندم را وقتى شما جمع بکنید، این قدر ارزش دارد و این قدر قلوب را به شما متوجه مى‏کند و این قدر مردم را امیدوار مى‏کند و نهضت ما را پیش مى‏برد که خدا مى‏داند.»(صحیفه امام، ج‏۹ صص ۱۹۱ و ۱۹۲)
امام خمینی در بخشی از سخنان خود در جمع بانوان فرهنگی و مربیان قرآنی کاشمر به کوشش همگانی برای تحقق اسلام، رهایی از غرب و دستیابی به استقلال همه جانبه کشور اشاره و تاکید فرمودند :

« این‏آشفتگیهاباید به دست ما و شما، به دست ملت و دولت، تنها هیچ کدام نمى‏توانند این کارها را درست بکنند. اگر خانمها خیال کردند که کنار بروند و مردها این کارها را انجام بدهند و یا مردها خیال بکنند کنار بروند و خانمها این کار را انجام بدهند، یا هر دو خیال بکنند دولت انجام بدهد، و یا هر سه خیال کنند روحانیت انجام بدهد، این خیال، خیال صحیحى نیست براى اینکه کارها این قدر آشفته است، گرفتاریها این قدر زیاد است که هر شخصى در هر محلى هست، تکلیفى که دارد این است که آنجا را خوب بسازد.» (صحیفه امام، ج‏۹ ص ۵۰۰ )
۴-۵- نقش زنان درتوسعه علمی وفرهنگی
اسلام که انسانها را بی هیچ تفاوتی میان زن ومرد مخاطب سخن وتکلیف سازی خویش می‌داند و ” عقاب ” بی ” بیان ” را به حکم عقل، زشت می‌شمارد نمی تواند به دانش ودانایی فرا نخواند. هویت این دین چیزی جز معرفت دانش در مراتب مختتلف آن و ایمان به حقایق برتر هستی و وفق دادن و هماهنگ ساختن خویش با آن نیست آیا چنین دینی در ذات خود اساسا می‌تواند با دانش پذیری نیمی از مخاطبان خود سازگاری نداشته باشد.نیک در می‌یابیم که چرا حضرت امام خمینی شکر گزار وستایشگر فضایی هستند که بانوان ما را از عقاید بسته ای که دانش را در انحصار مردان می‌جست نجات بخشید وهمه را دعوت می‌کنند که کاستی‌های گذشته را نیز جبران کنند :
« بحمد اللَّه امروز آن بندهایى که به عقاید ما بسته شده بود رها شد. امروز تمام قشرهاى ملت مشغول تربیت و تعلیم هستند. بانوان مشغول هستند. الآن بانوان جزو طلاب علوم دینیه در قم و در جاى دیگر هستند، و خودشان در هر جا هستند مشغول تربیت و تعلیم هستند، و این یک امرى است که در این انقلاب تحقق پیدا کرد. آن وقت همچو محصور کرده بودند که براى بانوان هیچ حق قائل نبودند که حتى در یک مجمع ده نفرى وارد بشوند و مسأله علمى بگویند یا مسأله عقیدتى بگویند. امروز اینها مى‏توانند با همه حفظ جهات اسلام در همه جاى کشور تبلیغات بکنند، بلکه در خارج از کشور هم.ما بسیار عقب افتاده بودیم در این امور، و امروز باید تلافى کنیم، باید نقیصه‏ها را رفع بکنیم‏. » ( صحیفه امام، ج‏۱۸ ص ۱۰۴  )
« و من امیدوارم که شما بپذیرید و شما هم به آن وظایفى که باید عمل کنید که هم در میدان‏تحصیل‏ که یکى از امور مهمه است مجاهده کنید و هم در میدان دفاع از اسلام، این از مهماتى است که بر هر مردى، بر هر زنى، بر هر کوچک و بزرگى جزء واجبات است. » (صحیفه نور، ج ۱۹ ص ۲۶۹)
« آنهایی که اختناق نمی گذاشت با هم مجتمع شوند، همه با هم مجتمع شدند، همه با هم، برادر وخواهر، برادر وخواهر وار مجتمع شدند در مکان مقدس، مکان مقدسه فیضیه^[۳۱] محلی که علم از آنجا به همه اقطار سرا زیر می‌شود، محلی که احکام الهی در آن بیان می‌شود، از آن علم به همه جا رفت و از علم جهاد به همه جا . همه زن ومرد قم نمونه اند در علم وعمل، زن و مرد ایران نمونه‏اند در علم و در عمل؛ در جوار حضرت فاطمه معصومه- سلام اللَّه علیها- و روز ولادت صدیقه- علیها سلام- و اجتماع امت اسلامى در محلى که از اسلام است.» (صحیفه امام، ج ‏۷  ص ۳۴۲ )
« زنان شیردل و متعهد، همدوش مردان عزیز به ساختن ایران عزیز پرداخته؛ چنانکه به ساختن خود در علم و فرهنگ پرداخته‏اند. و شما شهر و روستایى را نمى‏یابید جز آنکه در آنها جمعیتهایى فرهنگى و علمى از زنهاى متعهد و بانوان اسلامى ارجمند به وجود آمده است. و نهضت اسلامى به برکت اسلام چنان تحولى در نفوس زن و مرد جامعه به وجود آورده که ره صد ساله را یکشبه طى نموده است‏. » (صحیفه امام، ج ‏۱۲ ص ۲۷۵ )
« درود بى‏پایان بر زنان متعهدى که اکنون در سراسر کشور، به تربیت نوباوگان و تعلیم بیسوادان و تدریس علوم انسانى و آموزش فرهنگ غنى قرآنى اشتغال دارند. » (صحیفه امام، ج ‏۱۴ ص ۳۱۷ )
« بانوان ایران در همه جا فعالیت کردند، چه فعالیتهاى فرهنگى و چه فعالیتهاى اقتصادى، که قشر کثیرى از آنها در کشاورزى دخالت دارند، و قشر کثیرى از آنها در صنعت دخالت دارند و قشر کثیرى در فرهنگ و ادب و علم و هنر. و همه اینها پیش خداى تبارک و تعالى مشکور است، و شماها مورد عنایت حق تعالى ان شاء اللَّه هستید، و مادامى که به این تعهد باقى باشید، خداى تبارک و تعالى شما را نصرت مى‏کند.» (صحیفه امام، ج ‏۱۹ ص ۱۸۴ )
« [شما بانوان ایران ]در علم و تقوا کوشش کنید که عِلم به هیچ کس انحصار ندارد، علم مال همه است، تقوا مال همه است. و کوشش براى رسیدن به علم و تقوا وظیفه همه ماست و همه شماست‏» (صحیفه امام، ج ‏۱۹ ص ۱۸۴ )
اسلام دین دانش ومعرفت، اندیشه وقلم است جای جای این دین شریف، دعوت به رشد علمی وتاکید بر تحصیل کمالات معرفتی، آموزش دادن و دانش آموزی است. تاریخ اسلام، از نخستین روز آن گواه گویا و انکار ناپذیری بر این حقیقت روشن است . آن همه آیات که به دانش کمالات معرفتی و پی بردن به رموز عالم وکشف حقایق هستی فرا می‌خواند . و آن حجم وسیع متن حدیثی که در باب علم و جنبه‌های مختلف آن، وارد شده وبه مبارزه بر علیه جهل وعقب ماندگی پرداخته است و آن سیره حسنه وعملکرد افتخار آمیز اولیاء دین علیهم السلام که بیشترین تلاش را در گسترش دانش ومعرفت وتعمیق وتوسعه فرآورده‌های علمی داشته اند و آن تاریخ علمی مسلمانان تا کنون که از فرط روشنی هیچ نیاز به اشاره نیز ندارد . اساسا اسلام که رسالت خود را ” هدایت ” می‌داند نمی تواند جز بر مبنای دانش ومعرفت، به رسالت خود جامه عمل پوشد . امام خمینی حفظ فرهنگ اسلامی را به مثابه دفاع درجبهه دانسته وتوصیه به بانوان نمودند که باید درجبهه علمی هم تلاش نمایند.
«و البته سنگر علم هم یک سنگر دفاعى است، دفاع از همه فرهنگ اسلام. شما مى‏دانید که فرهنگ اسلام در این مدت مظلوم بود، در این مدت چند صد سال، بلکه از اول بعد از پیغمبر- سلام اللَّه علیه- تا برسد به حالا، فرهنگ اسلام مظلوم بود، احکام اسلام مظلوم بودند و این فرهنگ را باید زنده کرد. و شما خانمها همان طورى که آقایان مشغول هستند، همان طورى که مردها در جبهه علمى و فرهنگى مشغول هستند، شما هم باید مشغول باشید. و من امیدوارم که خداوند به همه شما توفیق عنایت کند و در این سنگر هم پیشروى کنید.» (صحیفه امام، ج ‏۲۰  ص ۹)
برای رفع کاستیهای گذشته و رشد علوم و برشماری دستاوردهای انقلاب است که حضرت امام بر یکسانی زن ومرد در تحصیل وتدریس تاکید می‌ورزند والا کیست که نداند دانش به معنای وسیع آن چهره ای مردانه ندارد ونباید داشته باشد :
« علوم مطلقاً، خصوصاً علوم اسلامى، اختصاص به قشرى دون‏قشرى‏ ندارد، و بانوان محترم ایران در طول انقلاب ثابت نمودند که همدوش مردان مى‏توانند حتى در فعالیتهاى اجتماعى و سیاسى خدمتهاى ارزشمندى به اسلام و مسلمانان نمایند و در تربیت و تعلیم جامعه بزرگوار بانوان پیشتاز باشند.» (صحیفه نور، ج ۱۹، ص ۳۳).
حضرت امام در راستای تشویق وتوسعه دامنه علوم وتوانایی‌های علمی بانوان می‌فرمایند :
«حالا طورى شده است که خانمها همدوش با سایر برادران در تحصیل علم و عرفان و فلسفه و تمام شعب‏علم‏ و ان شاء اللَّه صنعت، فعالیت مى‏کنند. » (صحیفه نور، ج ۱۸، ص ۲۶۳ )
امام خمینی یکی دیگر از برکات انقلاب را تحول ایجاد شده در امر آموزش بانوان می‌دانند.ایشان علاوه بر توصیه به بانوانی که توانایی آموزش به دیگران را دارند سایر زنان را به تحصیل وفراگیری علم خصوصا علوم حوزوی ومعارف اسلامی سفارش می‌نمایند .
« یکى از آثار بزرگ‏این‏نهضت‏ این تحولى است که حاصل شده است براى همه‏تان، براى خانمها، براى برادرها، براى خواهرها، حاصل شده است. و آن احساس وظیفه است که ما همه وظیفه داریم، در مملکتمان وظیفه آموزش داریم؛ آموزش چیزهایى که به دردشان مى‏خورد در دین و در دنیا.» (صحیفه نور ج۹ ص۱۳۷)
« لازم است تمام بیسوادان‏ براى یادگیرى و تمام خواهران و برادران با سواد براى یاد دادن بپاخیزند، و وزارت آموزش و پرورش با تمام امکانات بپاخیزد و از قرطاس‏بازى^[۳۲]‏ وتشریفات ادارى بپرهیزد. برادران و خواهران ایمانى، براى رفع این نقیصه دردآور بسیج شوید و ریشه این نقص را از بُن بر کنید. تعلیم و تعلم، عبادتى است که خداوند تبارک و تعالى ما را بر آن دعوت فرموده است. ائمه جماعات شهرستانها و روستاها مردم را دعوت نمایند و در مساجد و تکایا، با سوادان نوشتن و خواندن را به خواهران و برادران خود یاد بدهند و منتظر اقدامات دولت نباشند، و در منازل شخصى، اعضاى بیسواد را تعلیم کنند و بیسوادان از این امر سرپیچى نکنند.» (صحیفه امام، ج‏۱۱، صص ۴۴۶و۴۴۷)
« من امیدوارم که خواهران و برادرانى که در مدرسه عالى‏شهیدمطهرى‏- رحمه اللَّه- هستند و مشغول تحصیل و تبلیغ هستند توجه داشته باشند که مدرسه به اسم شهیدى است که براى اسلام مفید بود و نوشته‏هاى او و گفتار او مربى جوانان ما هست، و باید باشد. شما خواهرها و برادرها که در این مدرسه هستید برنامه‏تان را آن طور تنظیم کنید که از بین شما مطهرى‏ها، یا یک مطهرى، پیدا بشود. عزمتان جزم این معنا باشد، و توجهتان به خدا و اعمالتان خالص براى خداى تبارک و تعالى. جدیت کنید که در آن مدرسه که هستید تحصیل کنید. و بالاتر از تحصیل، تهذیب اخلاق [است‏]. اسلامى باشید و علوم اسلامى را با نفوس اسلامى تکمیل کنید. در کنار تحصیل جدى در احکام اسلام و معارف اسلامیه، تهذیب اسلامى داشته باشید.» (صحیفه نور،ج۱۴ ص۱۱۲)

= میزان خطا= ۰٫۰۰۲۵
= واریانس جامعه (براساس متغیر وابسته)= ۰٫۴۷۷۳
از آنجایی که احتمال می‌رفت برخی از پرسشنامه‌ها بازگشت داده نشود، تعداد ۴۰۰ پرسشنامه در میان نمونه‌ی آماری توزیع شد که از این تعداد نهایتاً ۳۵۵ پرسشنامه قابل استفاده بود.

۳-۵- روش های گردآوری اطلاعات

انتخاب ابزار یا روشی که بتوان اطلاعات مناسبی را برای قبول یا رد یک فرضیه جمع آوری نمود از اهمیت ویژه ای برخوردار است. چرا که هرگونه نتیجه گیری از آن تحقیق مستلزم داشتن اطلاعات دقیق و صحیح می‌باشد. ابزارهای متعددی برای اندازه گیری متغیرها وجود دارد. انتخاب روش گردآوری داده‌ها به امکانات موجود در سازمان، درجه دقت لازم، تشخیص پژوهشگر، طول مدت پژوهشگر و سایر هزینه‌ها و منابع مرتبط و موجود برای گردآوری اطلاعات بستگی دارد(سکاران^[۷۸]،۱۳۹۰). در تحقیق حاضر از روش‌های پژوهش اسنادی (کتابخانه ای) و میدانی استفاده گردیده است.

روش اسنادی یا کتابخانه ای: روشی است که به عنوان روش مقدماتی و پیش زمینه ای برای مطالعات میدانی محسوب و برای جمع آوری اطلاعات جهت تدوین اهداف، تعیین جامعه آماری، تبیین روش تحقیق و برای ادبیات موضوع استفاده شده است. منابع مورد استفاده در این زمینه شامل کتب، پایان نامه‌ها، مقالات مجلات علمی معتبر داخلی و خارجی، نشریات، روزنامه‌ها، سایت‌های اینترنتی و … می‌باشد.
روش میدانی: در روش میدانی برای جمع آوری اطلاعات از روش پیمایشی استفاده شد. مهم‌ترین ابزار جمع آوری اطلاعات در روش پیمایشی پرسشنامه می‌باشد (حافظ نیا، ۱۳۸۴).

۳-۶- پرسشنامه پژوهش

به منظور جمع آوری اطلاعات، پرسشنامه ای حاوی اطلاعات لازم برای پاسخگویی به سؤالات تحقیق تدوین گردیده است. نمونه پرسشنامه در پیوست آمده است. تهیه ابزار سنجش یکی از مراحل مهم انجام تحقیق است. در اینجا رعایت اصول کلی طراحی پرسشنامه حائز اهمیت است. در پرسشنامه سؤالات هر چند متغیر باید جداگانه در نظر گرفته شوند. سؤالات طیف گونه و مستقیم و نیز سؤالات زمینه ای یا خصیصه ای باید مشخص شوند.
در پرسشنامه طراحی شده، از آنجا که سؤالات از مقیاس‌های فاصله­ای بهره‌مند بودند. مبادرت به استفاده از طیف لیکرت شد و به گزینه های خیلی زیاد، زیاد، متوسط، کم و خیلی کم به ترتیب ارزش ۵ تا ۱ داده شد. در واقع از مقیاس لیکرت برای تعیین اهمیت هر عنوان از متغیرها استفاده شده است.
جدول ۳-۲: ارزش‌گذاری طیف لیکرت

پرسشنامه پژوهش در دو بخش تنظیم شده است که بخش اول شامل اطلاعات عمومی مربوط به پاسخ دهندگان است و بخش دوم مشتمل بر ۲۲ سوال می باشد که متغیرهای تحقیق را مورد سنجش قرار می دهند. متغیر تبلیغات دهان به دهان براساس شاخصهای بامبوئر و همکاران(۲۰۱۱) و به وسیله ۶ گویه اندازه گیری می شوند. برای سنجش متغیر ابعاد ارزش ویژه برند نیز از ۵ بعد مدل آکر(۱۹۹۱) شامل آگاهی از برند، کیفیت درک شده، تداعی برند، وفاداری به برند شامل ۱۳ گویه استفاده می شود. قصد استفاده نیز توسط یک مقیاس ۳ آیتمی مبتنی بر مطالعه شاکلا(۲۰۱۰) مورد سنجش قرار خواهد گرفت.
جدول ۳-۳: فراوانی سوالات پرسشنامه

شکل کلی تند باد باید به صورت رابطه زیر باشد.

در این رابطه  فاصله نفوذ کرده در تند باد،  سرعت طراحی تند باد،  گرادیان تند باد می­باشند. سرعت طراحی تند باد نیز باید به صورت زیر باشد.

در این رابطه،  سرعت مرجع تند باد،  فاکتور نفوذ پروفیل تند باد می­باشند.
۳-۷- بارگذاری سازه مطابق با استاندارد FAR 25
در این قسمت به بررسی انواع بارگذاری سازه در شرایط مختلف پروازی، پرداخته می­ شود. در تحلیل و طراحی سازه می­بایست تمامی موارد بارگذاری­های داده شده در استانداردهای مختلف لحاظ شود. مهمترین استاندارد هوایی در مورد هواپیماهای مسافربری، استاندارد ^[۳۴]FAR 25 است که طبق این استاندارد، بارهای لازم برای طراحی و تحلیل در این استاندارد به صورت عمومی مشخص شده است. با بهره گرفتن از استانداردها و دفترچه­های مکمل، می­توان جزئیات این بارگذاری را تعیین کرد.

۳-۷-۱- کلیات
در این قسمت به کلیات بارگذاری و ملاحظات سازه­ای پرداخته می­ شود. تعاریف و الزامات کلی نیز در این قسمت گنجانده شده است.
۳-۷-۲- بارگذاری
الزامات استحکامی سازه در قالب بارهای حدی (ماکزیمم بار مورد انتظار در شرایط کاری) و بار نهایی (حاصلضرب بار حدی در ضریب اطمینان) مشخص می­شوند. مگر به ترتیب دیگری بار حدی تعیین شود.
بارهای ناشی از هوا، زمین و آب در شرایط تعادل به همراه بارهای اینرسی باید به گونه ­ای بر هواپیما در شرایط تعادل قرار داده شود که به بارگذاری در شرایط واقعی نزدیک باشد. روش­های تعیین شدت و توزیع بار باید با اندازه ­گیری­های پروازی صحت سنجی شوند مگر اینکه نشان داده شود که روش دیگری که برای تعیین بار استفاده شده است، قابل اطمینان است. در صورتی که تغییر فرم سازه به صورت قابل توجهی توزیع بار داخلی و خارجی را تغییر دهد، برای تعیین بار باید این تغییر فرم در نظر گرفته شود.
۳-۷-۳- ضریب اطمینان
ضریب اطمینان ۱٫۵ برای بارهای حدی که بار خارجی در نظر گرفته می­ شود در طراحی سازه باید در نظر گرفته شود مگر اینکه در موقعیت­های خاص ذکر شود. در صورتی که شرایط بارگذاری بر حسب بار نهایی گزارش شود، نیاز به در نظر گرفتن ضریب اطمینان نیست.
۳-۷-۴- استحکام و تغییر فرم
سازه باید قادر باشد بدون اینکه تغییر فرم دائمی مخرب در آن اتفاق افتد، بارهای وارده را تحمل کند. در بارهای بیشتر از بار حدی، تغییر فرم نباید عملکرد مطمئن را تحت تاثیر قرار دهد. سازه باید قادر باشد بار نهایی را بدون شکست برای حد اقل ۳ ثانیه تحمل کند. هواپیما باید به گونه ­ای طراحی شود که هر گونه ارتعاش و بافتینگ^[۳۵] که ممکن است در شرایطی مشابه با شرایط کاری بیشتر از (  )، که شامل واماندگی^[۳۶] و گذر سهوی از مرزهای شروع بافتینگ است، تحمل کند. این امر باید با تحلیل، تست­های پروازی و یا تست­های لازم دیگر نشان داده شود. هواپیما باید به گونه ­ای طراحی شود که قادر باشد هر نیروی سازه­ای ناشی از ارتعاشات سازه­ای بر اثر هر خرابی، سوء عملکرد و شرایط ناسازگار در سیستم کنترلی هواپیما را تحمل کند. این امر باید در شرایط بار حدی و تا ^[۳۷] بررسی شود.
۳-۷-۵- اثبات کارآیی سازه
برآوردن الزامات استحکامی و تغییر فرم که در زیرقسمت C استاندارد FAR 25 برای هر شرایط بحرانی آورده شده باید نشان داده شود. تحلیل سازه­ای ممکن است تنها در شرایطی قابل پذیرش باشد که قابلیت اطمینان روش و مطابقت با تجربه نشان داده شود. کارفرما ممکن است تست بار نهایی را در صورت کافی ندانستن تست بار حدی لازم بداند. هنگامی­که بار استاتیک برای نشان دادن ارضای الزامات استحکام و تغییر فرم برای سازه هوایی بکار برده می­ شود، ضرایب تصحیح مقتضی مواد باید در نتایج تست اعمال شود مگر اینکه سازه و یا متعلقات آن که تست شده داری ویژگی­هایی باشند که تعداد المان­ها که استحکام نهایی سازه را تشکیل می­ دهند در صورت خرابی، بار را به سایر قسمت ­ها منتقل کند.
بار گذاری سازه مورد مطالعه در این رساله
در این قسمت بارهای وارد بر دم افقی و عمودی و نحوه اعمال آنها مورد بررسی قرار می­گیرد.
۳-۸-۱- بارگذاری دم افقی
نیروهای وارد بر دم افقی، لیفت و وزن می­باشند. همچنین گشتاورهای پیچشی و خمشی نیز بر این سازه وارد می­شوند. با در نظر گرفتن ضریب بار ۵/۲ برای هواپیمای مسافربری، مقادیربرای مدل طراحی شده در جدول۳-۲ آمده­اند.
جدول۳-۲- مقادیر نیروها و گشتاورها

۲-۷- ۳- نظریه سنتی
ون. هورن در سال ۱۹۷۴ تئوری سنتی ساختار سرمایه ( نسبت بدهی ) را ارائه داد. این نظریه بر این فرضیات استوار است که ساختار سرمایه بهینه وجود دارد و هزینه سرمایه بر ساختار سرمایه متکی بوده و شرکت می‌تواند با بهره گرفتن از اهرم، ارزش خود را به حداکثر برساند. با وجود اینکه سرمایه‏گذاران هزینه سهام عادی را افزایش می‌دهند ولی این افزایش با منافعی که از بکارگیری بدهی ارزانتر حاصل می‌شود خنثی و جبران می‏گردد. این هزینه بدهی تا درجه معینی از اهرم، ثابت باقی می‌ماند ولی پس از آن با نرخ فزاینده ای رشد می‏کند. این روش به عنوان یک دیدگاه میانه ای مطرح است که در میان دو روش قبلی رابطه میان اهرم وارزش شرکت را بیان می‌دارد. این دیدگاه مشابه دیدگاه درآمد خالص می‌باشد از این جهت که بیان می‏کند ارزش بازار شرکت و میانگین موزون هزینه سرمایه وابسته به ساختار سرمایه است، اما دارای تفاوت‌هایی به شرح ذیل می‌باشد:
۱- ارزش بازار برای تمامی درجه های اهرم افزایش نمی یابد.

۲- میانگین موزون هزینه سرمایه ضرورتاً برای تمامی اهرم ها کاهش نمی یابد.
قضایای اصلی نگرش سنتی عبارتند از:
۱- هزینه بدهی سرمایه ای(kd)، تا درجه معینی از اهرم کم و بیش ثابت باقی می‏ماند اما پس از آن با نرخی فزاینده رشد می‏کند.
۲- هزینه حقوق صاحبان سهام (ke)،تا درجه معینی از اهرم کم و بیش ثابت مانده ویا فقط به تدریج اضافه می‌شود اما پس از آن به شدت رشد می‏کند.
۳- متوسط هزینه سرمایه (ko) به تبعیت از رفتارهای kd و ke:
الف) تا نقطه معینی کاهش می‌یابد.
ب)پس از آن، با افزایش متوسطی دراهرم، کم و بیش بدون تغییر می‌ماند.
ج) بعد از نقطه ای معین رشد می‏کند(مدرس و عبدالله زاده۱۳۷۸).
۲-۷-۴- نظریه مودیگلیانی و میلر^[۱۴](M&M)
مودیگلیانی و میلر با انتقاد از نظریه سنتی ثابت کردند که هزینه سرمایه شرکت ها به درجه اهرم مالی شرکت بستگی نداشته ودرتمامی سطوح ثابت است. همچنین در شرایط خاص، ارزش یک شرکت بدون توجه به تأمین مالی از طریق وام یا انتشار سهام یکسان است. با توجه به نقش بازار نمی توان با تغییر ساختار سرمایه، ارزش شرکت را بالا برد و به عبارتی ارزش شرکت مستقل از درجه اهرم مالی و ساختار سرمایه آن است(تقوی،۱۳۶۷).
مودیگلیانی ومیلر اینگونه استدلال کردند که اولاً: تقسیم ساختار سرمایه شرکت میان بدهی و حقوق صاحبان سهام ویا بین سایر منابع تامین مالی اهمیتی ندارد زیرا عملاً با انتشار دارائی- های مالی، شرکت دارائی های واقعی خود را به مردم می فروشد و تفاوتی ندارد که دارائی خود را یکجا و از طریق انتشار سهام بفروشد یا به اجزاء کوچکتر تقسیم کرده وتکه تکه (به صورت منبع مالی مختلف) به مردم عرضه دارد، در هر حال جمع اجزاء باید برابر کل باشد به همین خاطر ارزش شرکت به سودآوری و خطر تجاری بستگی دارد.
ثانیاً: سرمایه‏گذاران می توانند اهرم شخصی را جایگزین اهرم شرکت سهامی نمایند و بدین صورت هر ساختار سرمایه ای را به حالت اول برگردانند. اگر دو شرکت از هر نظر به جزء ساختار سرمایه شبیه هم باشند باید ارزش آن دو برابر باشد، در غیر این صورت امکان آربیتراژ^[۱۵] وجود دارد. این عمل موجب خواهد شد که آنقدر سهام شرکت خرید و فروش شود که ارزش هردو برابر گردد(هاشمی،۱۳۸۳).
۲-۷-۵- مفروضات اصلی نظریه مودیگلیانی و میلر
نظریه مودیگلیانی ومیلر دارای سه فرضیه اصلی است که عبارتند از:

1. 1. اگر سرمایه‏گذاری از طریق وام گرفتن یا وام دادن بتواند اهرم مالی برای خود ایجاد کند در این صورت تصمیمات تأمین مالی یک شرکت نمی تواند بر آن اثر گذارد.

1. 1. با افزایش بدهی های شرکت هزینه سهام باید به همین نسبت افزایش یابد(سهامداران در شرکتی که اهرم بالایی دارد بازده بیشتری را مطالبه خواهند کرد).

1. 1. ارزش شرکت تحت تأثیر سیاست تقسیم سود سهام آن قرار نمی‏گیرد(تقوی،۱۳۶۷).

۲-۷-۶- الگوی مودیگلیانی و میلر با فرض بدون مالیات
مودیگلیانی و میلر نخست با فرض اینکه هیچ نوع مالیات بر درآمد برای شخص و شرکت وجود ندارد، موضوع وام را تجزیه و تحلیل کردند. بر مبنای این مفروضات، دو قضیه توسط این دو پژوهشگر ارائه‏گردید:
قضیه ۱: ارزش شرکت که بر مبنای هزینه سرمایه تعیین می شود برابر است با خالص سود عملیاتی مورد انتظار(EBIT) با نرخ ثابت (K_su) که بر اساس طبقه ریسک شرکت قرار دارد:

در این رابطه:
نشان دهنده شرکتی است که دارای وام و
نشان دهنده شرکت بدون وام است . فرض بر این است که هر دو شرکت از نظر ریسک تجاری در یک طبقه قرار دارند و
برابر است با نرخ بازده شرکت بدون وام یا شرکتی که فقط سهام منتشر کرده است.
براساس الگوی مودیگلیانی و میلر، هنگامی‏که مالیات وجود نداشته باشد، ارزش شرکت هیچ رابطه ای با وام نخواهد داشت این بدان معنی است که:
۱- میانگین موزون هزینه سرمایه شرکت هیچ رابطهای با ساختار سرمایه ندارد.
۲- بدون توجه به مقدار وامی‏که شرکت می‏گیرد، میانگین موزون هزینه سرمایه شرکت برابر است با هزینه حقوق صاحبان سهام، البته اگر هیچ وامی نداشته باشد.
قضیه ۲: هزینه حقوق صاحبان سهام شرکتی که وام دارد، K_sl برابر است با ۱) هزینه حقوق صاحبان سهام شرکت بدون وام که از نظر ریسک هم طبقه باشد، K_su به اضافه ۲) صرف ریسک که مقدار آن برابر است با تفاوت بین هزینه وام و حقوق صاحبان سهام شرکت بدون وام و مقدار وام استفاده شده
= صرف ریسک
D:ارزش بازار اوراق قرضه شرکت
S :ارزش بازار سهام شرکت
K_d:هزینه ثابت وام.
این معادله بیانگر این است که هر مقدار شرکت از وام بیشتر استفاده کند هزینه حقوق صاحبان سهام بالاتر می رود و این دو قضیه بیانگر این هستند که‏گنجاندن وام بیشتر در ساختار سرمایه نمی تواند ارزش شرکت را بالا ببرد، زیرا منافع حاصل از وام ارزان تر بوسیله افزایش ریسک سهام( ودر نتیجه هزینه های مربوط) خنثی می شود. از این جهت مودیگلیانی و میلر بر این باورند که در دنیای بدون مالیات، ارزش یک شرکت و میانگین موزون هزینه سرمایه آن تحت تأثیر ساختار سرمایه قرار نخواهد گرفت.
مودیگلیانی ومیلر برای تأثیر دیدگاه خود از روش آربیتراژ استفاده کردند. منظور از آربیتراژ دارائی هایی هستند که همانند می باشند وبه صورت همزمان خریداری می شوند ولی با قیمت- های متفاوت به فروش می رسند. آنها ثابت کردند که بر اساس مفروضات خود، اگر تفاوت دو شرکت فقط ۱) به شیوه ای که تأمین مالی می نمایند و ۲) در کل به ارزش بازار آنها باشد، در آن صورت سرمایه‏گذاران سهام شرکتی را که دارای ارزش بیشتری است می فروشند و سهام شرکتی را که دارای ارزش کمتری است می خرند و این روند ادامه می یابد تا ارزش بازار هر دو شرکت به صورت دقیق یکسان شود.
در دنیای بدون مالیات مودیگلیانی و میلر فرض کنید پس از هرگونه آربیتراژ نرخ هزینه سرمایه هر دو شرکتاهرمی(L ) و شرکت غیراهرمی(U) یکسان می باشند(K_su=K_sl(.
مودیگلیانی ومیلر استدلال کردند که این شیوه آربیتراژ در دنیای واقعی رخ میدهد، فروش سهام شرکت اهرمی باعث می شود قیمت سهام کاهش یابد و خرید سهام شرکت غیر اهرمی باعث می شود، قیمت سهام شرکت بالا رود، و این کار ادامه می یابد تا این که ارزش بازار هر دو شرکت برابر شود و تا زمانی که این تعادل برقرار نشود، با روی گرداندن از سهام یک شرکت و خرید سهام شرکت دیگر می توان سود غیر عملیاتی بدست آورد. هنگامی‏که تعادل بوجود می آید، ارزش دو شرکت غیراهرمی و اهرمی و میانگین موزون هزینه سرمایه این دو شرکت برابرخواهد شد، بنابراین از دیدگاه مودیگلیانی ومیلر ارزش شرکت و میانگین موزون هزینه سرمایه آن هیچ رابطه ای با ساختار سرمایه شرکت ندارند.(بریگام و همکاران،۱۳۸۲).
۲-۷-۷- مالیات و نظریه مودیگلیانی و میلر
مقاله اصلی مودیگلیانی و میلر در سال ۱۹۵۸ براساس این فرض بود که مقدار مالیات صفر است. در سال۱۹۶۳ مقاله دیگری را آنها منتشر نمودند و مالیات شرکت را درآن گنجاندند. با توجه به مالیات بر سود شرکت، آنها به این نتیجه رسیدند که اهرم(وام) می تواند ارزش شرکت را بالا ببرد. این بدان دلیل است که می توان بهره را به عنوان هزینه از درآمدهای همان دوره کم کرد. بنابراین مقدار سود عملیاتی بیشتری به سرمایه‏گذاران تعلق می- گیرد. با توجه به وجود مالیات آنها دو قضیه زیر ارائه دادند:
قضیه ۱: ارزش شرکت دارای وام برابر است با ارزش شرکت بدون وام به اضافه سودغیرعملیاتی حاصل از وام (به عبارتی صرفه جویی مالیاتی ناشی از استفاده بدهی):
پس به دلیل سپر مالیاتی ارزش شرکت دارای وام بیشتر می شود.
از دیدگاه این تئوری ارزش شرکت زمانی به حداکثر می رسد که شرکت صد در صد سرمایه لازم را از محل وام تهیه کند.
قضیه ۲ : هزینه حقوق صاحبان سهام یک شرکت دارای وام برابر است با ۱) هزینه حقوق صاحبان سهام بدون وام به اضافه ۲) ریسک : که مقدار آن برابر است با تفاوت بین هزینه حقوق صاحبان سهام و اوراق قرضه یک شرکت بدون وام، در مقدار اهرم مالی که مورد استفاده قرار می‏گیرد و نرخ مالیات شرکت.